Część 2
Odpowiednio urządzony ogród terapeutyczny jest doskonałym miejscem rehabilitacji i stymulacji sensorycznej. Hortiterapia, czyli terapia ogrodnicza, może być wykorzystywana w leczeniu osób chorych i niepełnosprawnych.
Urządzenie ogrodu
W ogrodzie terapeutycznym należy dobrze zagospodarować przestrzeń, uwzględniając potrzeby użytkowników, ich bezpieczeństwo oraz możliwość prowadzenia zajęć hortiterapeutycznych.
Komunikacja
Nawierzchnia ścieżek musi być wytrzymała i gładka, by można się było po niej wygodnie i bezpiecznie poruszać na wózku inwalidzkim, przy chodziku czy o kulach. Powinna być wykonana z materiałów antypoślizgowych, o porowatej strukturze lub lekkim spadku bocznym, zapewniającym odpływ wody opadowej ze ścieżki. Nie może być śliska, gdy jest wilgotna, ani podatna na oblodzenia. Ścieżki nie mogą mieć ostrych zakrętów, ze względu na osoby na wózkach inwalidzkich. Dobrze, gdy krzyżują się pod kątem prostym. Osobom niepełnosprawnym poruszanie się po ogrodzie ułatwią poręcze, pochylnie i podnośniki (na nierównościach terenu). Pochylnie, przejścia między zagonami i ścieżki muszą mieć szerokość co najmniej 90 cm dla osób poruszających się na wózku inwalidzkim czy przy chodziku. Aby wózek mógł wykonać pełny obrót, ścieżka musi mieć min. 150 cm szerokości. Jeśli na ścieżce maja minąć się 2 osoby na wózkach, wymagana jest szerokość około 2 m. Pochylnie powinny mieć spadek nieprzekraczający 8% i barierki zabezpieczające. Jeśli użytkownicy są w stanie korzystać ze schodów, należy im zapewnić wygodne stopnie: szerokości minimum 28 cm, wysokości maksimum 15 cm, oznaczyć wyraźnie ich brzegi i zabezpieczyć poręczą. Bramy i furtki muszą być na tyle szerokie, by łatwo mieścił się w nich wózek. Najlepiej, jeśli są lekkie i dają się łatwo otwierać poprzez przesuwanie. Dla osób niewidomych i niedowidzących korzystających z lasek, minimalna szerokość ścieżek to 1 metr. Elementy wolnostojące (ławki, donice, latarnie, kosze na śmieci) należy umieszczać obok ścieżek. Powinny mieć kolory kontrastujące z podłożem i z otoczeniem, brzegi zaokrąglone.
Informacja
Układ ścieżek i alejek powinien być przejrzysty i czytelny. Krzyżujące się pod kątem prostym ścieżki ułatwiają poruszanie się osobom niewidomym i niedowidzącym. Dla osób z zaburzoną orientacją w terenie zalecane są ścieżki w formie pętli, bez ślepych zakończeń. Aby ułatwić użytkownikom poruszanie się po ogrodzie, warto wprowadzić odpowiednie oznakowanie, tablice informacyjne, nawet mapy. Trzeba znaleźć taki sposób przekazu informacji, który będzie czytelny dla jak największej grupy użytkowników, np. trójwymiarowe mapy ogrodu, przydatne nie tylko dla niewidomych i niedowidzących. Na tabliczkach z napisami i rysunkami można wykorzystać symbole alfabetu Braille’a i wypukłe piktogramy. W ogrodzie dla osób niewidomych i niedowidzących warto zastosować zróżnicowane nawierzchnie ścieżek, pozwalające się zorientować się, w jakiej części ogrodu się przebywa, oraz informujące o przeszkodach: inna faktura nawierzchni przy rabatach, schodach, ogrodzeniu, ścianach budynku, żywopłocie. Specjalny rodzaj nawierzchni można zastosować na brzegu ścieżki, by informowała, że się z niej schodzi, a także na krawędziach schodów.
Uprawa roślin
w różnego typu pojemnikach i podwyższonych konstrukcjach umożliwia lepszy kontakt użytkowników – z niepełnosprawnością ruchową, osób starszych, niewidomych i niedowidzących – z roślinami. Ułatwia też prace pielęgnacyjne.
Podwyższone zagony to wypełnione podłożem skrzynie bez dna lub umieszczane wzdłuż ścieżek podwyższenia z drewna, cegły, kamienia lub betonu. Uprawia się w nich warzywa i zioła, rośliny jagodowe, niewysokie zielne roś- -liny ozdobne, niskie i płożące krzewy. Najniższe gatunki sadzi się na brzegu, ułatwiając dostęp do reszty roślin. W środkowej części można umieścić pnącza przy palikach lub kratkach. Na brzegach podwyższonych zagonów powinny się znajdować miejsca do siedzenia (szerokość 25-45 cm), co ułatwi dostęp do roślin i wykonywanie zabiegów. Dla osób poruszających się na wózkach, zalecana wysokość podwyższonych zagonów to 60-75 cm, dla korzystających z kul – 75-90 cm. Maksymalna szerokość zagonu: przy dostępie z jednej strony 60 cm, przy dostępie z dwóch stron 120 cm.
Do uprawy płytko korzeniących się roślin oraz rozmnażania i prac pielęgnacyjnych można wykorzystać specjalne stoły. Umożliwiają one wygodną pracę w pozycji siedzącej, także osobom poruszającym się na wózkach. Aby pod stołem zmieścił się wózek, odstęp między nogami stołu musi wynosić minimum 90 cm. Blat wypełniony podłożem powinien być na wysokości umożliwiającej wygodną pozycję i łatwy dostęp do roślin – minimum 70 cm. Minimalna grubość warstwy podłoża, w którym rosną rośliny, to 15 cm. Najlepszym rozwiązaniem są ruchome stoły, które można w razie niepogody przesuwać w miejsca zadaszone, a w upalne dni do cienia.
Do uprawy roślin można wykorzystać też głębokie skrzynie i donice umożliwiające ich pielęgnację bez nadmiernego schylania się. To dobre rozwiązanie zwłaszcza dla mniejszych ogrodów czy na tarasy. Inne rozwiązanie to konstrukcje pionowe: skrzynie z kratami i trejażami, na których można uprawiać rośliny pnące, i ściany kwiatowe – pionowe stelaże ze skrzynkami lub doniczkami. Dodatkową przestrzeń uprawy roślin i łatwą pielęgnację zapewnią wiszące pojemniki. Należy umieścić je na wysokości umożliwiającej łatwą pielęgnację lub zastosować krążki, dzięki którym pojemniki opuszcza się na odpowiednią wysokość.
Do prac wykonywanych przez osoby z niepełnosprawnością ruchową i starszych wykorzystuje się lekkie narzędzia (np. aluminiowe), przystosowane dzięki przedłużonym trzonkom czy mocowaniu do dłoni. Dla niedowidzących zaleca się stosowanie narzędzi w jaskrawych kolorach, bezpiecznych i łatwych w obsłudze, oraz specjalnie konstruowanych pomocy do wysiewu nasion czy pikowania siewek.
Dobór roślin
Powinny one tworzyć środowisko dostarczające wrażeń estetycznych, przyjazne i bezpieczne. Do uprawy wybieramy gatunki i odmiany łatwe w uprawie, rzadko atakowane przez szkodniki i choroby. Sadźmy nie tylko rośliny ozdobne, ale także warzywa, zioła, rośliny owocowe dostarczające jadalnych plonów. W ogrodzie, z którego będą korzystać osoby starsze, warto posadzić rośliny przywołujące miłe wspomnienia, lubiane przez użytkowników.
Należy tak dobierać rośliny, by ogród był atrakcyjny przez cały rok: kwitnące na przedwiośniu byliny cebulowe, przebarwiające się efektownie jesienią krzewy i drzewa, gatunki o dekoracyjnych jesienią i zimą owocach czy zimozielonych liściach. Warto też sadzić rośliny wabiące ptaki i motyle. Sadźmy rośliny bezpieczne – bez kolców, cierni, trującego soku, niepowodujące oparzeń, podrażnień czy alergii. Unikajmy roślin trujących, np. z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae), makowatych (Papaveraceae), wilczomleczowatych (Euphorbiaceae). Przy ścieżkach nie należy sadzić roślin zrzucających kwiaty, owoce czy liście, by nie stwarzać ryzyka poślizgnięcia się na nich. Nie należy też sadzić zbyt blisko ścieżek drzew i krzewów silnie się rozrastających, których gałęzie mogą wystawać nad ścieżkę, a także drzew o płytkim systemie korzeniowym i dających odrosty, które mogą niszczyć nawierzchnię. Dla osób niedowidzących i starszych dobrze jest wprowadzać rośliny o żywych, kontrastowych barwach kwiatów, dostarczające wrażeń zapachowych, dotykowych i smakowych.
Ogród sensoryczny
W tradycyjnym ogrodzie kładzie się nacisk na barwę, kształt roślin i inne aspekty percepcji wizualnej. Taki ogród dostarcza jednowymiarowych wrażeń i jest mało atrakcyjny dla osób niewidomych i niedowidzących, a często także dla osób starszych i dzieci. Dotyk, węch, słuch, smak mogą wzbogacić percepcję, czyniąc ogród bardziej atrakcyjnym – zwłaszcza dla niewidomych i niedowidzących. Staje się on miejscem stymulacji sensorycznej. W takim „ogrodzie zmysłów” odpowiednio dobrane rośliny i elementy wyposażenia oddziałują na wszystkie zmysły:
węch – rośliny o pachnących kwiatach, aromatycznych liściach;
dotyk – rośliny o owłosionych lub pokrytych kutnerem liściach, zróżnicowanej fakturze liści, różnej grubości blaszek, miłych w dotyku lub sztywnych kwiatostanach, drzewa o korze „ciekawej” w dotyku;
słuch – rośliny o szumiącym na wietrze ulistnieniu (drzewa, wysokie trawy), dzwonki wietrzne, płynąca woda, ptaki, owady;
smak – rośliny warzywne i sadownicze, zioła;
wzrok – rośliny o kolorowych kwiatach, barwnym ulistnieniu, drzewa i krzewy o liściach przebarwiających się jesienią, dekoracyjnych owocach, kolorowych pędach.
Odpoczynek
Należy zapewnić w ogrodzie zarówno nasłonecznione, jak i zacienione miejsca odpoczynku: w altanach, pod drzewami, na werandzie, tarasie. Jeśli w ogrodzie brakuje takich elementów, można wprowadzić przy ławkach dające cień pergole i trejaże porośnięte pnączami. Część miejsc siedzących powinna być odizolowana od otoczenia, by dać możliwość prywatnej rozmowy lub chwili odpoczynku w samotności. Ważne jest też, by tworzyć w ogrodzie miejsca integracji, spotkań. Ławki dla niepełnosprawnych ruchowo powinny mieć siedziska na wysokości 45-50 cm, głębokości 40-50 cm oraz podłokietniki zapewniające podporę w czasie siedzenia i ułatwiające wstawanie (20-25 cm powyżej siedziska). Unikajmy umieszczania w pobliżu ławek i miejsc odpoczynku roślin wabiących owady.
Atuty hortiterapii
Tworzenie ogrodów przy placówkach opieki zdrowotnej i społecznej to prosty sposób poprawy warunków terapii oraz codziennego życia pacjentów i rezydentów. Obecność roślin w najbliższym otoczeniu i możliwość kontaktu z naturą wpływa na efektywność terapii i rehabilitacji, skraca ich czas, poprawia samopoczucie i jakość życia ludzi zmagających się z problemami zdrowotnymi i ograniczoną sprawnością. Stworzenie przyjaznych warunków leczenia i rehabilitacji jest szczególnie ważne dla przebywających w szpitalach dzieci i osób poddawanych długotrwałej terapii. Możliwość kontaktu z roślinami zachęci do przebywania na świeżym powietrzu i ruchu, zapewni ciekawe zajęcie. Poprawi też samopoczucie, wspomoże rekonwalescencję i rehabilitację, doda sił do walki z chorobą. Rehabilitacja ruchowa w ogrodzie może być atrakcyjniejsza dla chorych niż zajęcia prowadzone w sali gimnastycznej.
Zajęcia terapii ogrodniczej mogą uzupełniać, a nawet zastępować, tradycyjne działania terapeutyczne.
W Polsce
istnieją ogrody i parki przystosowane dla osób niewidomych i niedowidzących. Na przykład Ogród Dydaktyczny („Ogród Sensualny”) działa od 2007 r. na terenie Arboretum w Bolestraszycach. Jest to jeden z niewielu, w których osoby z wadami wzroku mogą uczestniczyć w zajęciach ogrodniczych. Park Orientacji Przestrzennej przy Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w Owińskach (od roku 2012) jest innowacyjną przestrzenią terapeutyczną.
Ogrody terapeutyczne zakładane są też przy placówkach opiekuńczych, np. Domu Pomocy Społecznej w Bramkach, Nasielsku, Sadowej.
Wojewódzki Szpital Pediatryczny im św. Ludwika w Krakowie, we współpracy z Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, realizuje projekt Ogród zdrowia – terapia ogrodnicza jako metoda wspomagająca proces rehabilitacji dzieci z zaburzeniami narządu ruchu. Dzieci z porażeniem mózgowym uczestniczą w zajęciach rehabilitacyjnych na terenie Ogrodu Botanicznego.
Hortiterapia ma przyszłość i nie budzi kontrowersji. Poważną przeszkoda jej rozwoju w Polsce mogą być jednak niskie nakłady przeznaczane na ochronę zdrowia i rehabilitację chorych.
