Przeglądając podręczniki naszych polskich fitoterapeutów m.in. prof. A. Ożarowskiego, prof. L. Samochowca, prof. H. Strzeleckiej, nie znajdziemy informacji o czystku. Monografie Komisji E (monografie z lat 80-tych i 90-tych, przy Niemieckim Urzędzie Zdrowia, które były podstawą do tworzenia dalszych monografii europejskich), monografie ESCOP (monografie z lat 1997-2003, stworzone przez Europejskie Stowarzyszenie Fiototerapeutyczne) również nie wymieniają i nie opisują czystka.
W Internecie na wielu stronach jest mnóstwo informacji o czystku, ale nie zawsze można je traktować jako wiarygodne, ponieważ mogą zawierać przekłamania. Przede wszystkim do tej pory Europejska Agencja Leków (EMA) nie opracowała jeszcze monografii wspólnotowej dotyczącej tego surowca. W związku z tym, że jest tak ogromne zainteresowanie tą rośliną, EMA rozpoczęła zbieranie informacji na temat jej badań i zastosowania, aby stworzyć monografię z rzetelnymi danymi.
Czym jest czystek?
Czystek (Cistus L.) należy do rodziny czystkowatych (Cistaceae) i w stanie naturalnym większość jego gatunków występuje w basenie Morza Śródziemnego oraz w Azji Zachodniej. Krzewy czystka są jednym z elementów formacji roślinnych charakterystycznych dla obszaru Morza Śródziemnego tj. frygany i makii śródziemnomorskiej. Wyróżnia się ponad 20 gatunków i mieszańców międzygatunkowych czystka, ponieważ rośliny te łatwo hybrydyzują. Najbardziej popularne gatunki czystka to: czystek szary (Cistus incanus L.), czystek kreteński (Cistus creticus L.), czystek żywicowy (Cistus ladanifer L.), czystek wawrzynolistny (Cistus laurifolius L.). W Polsce picie naparów z czystka jest dużo bardziej popularne niż w krajach gdzie roślina ta występuje naturalnie, czyli w Hiszpanii czy Maroko. W naszym kraju najbardziej popularny jest czystek szary (Cistus incanus L.), któremu niestety często niesłusznie przypisywane są właściwości pozostałych gatunków. Należy również podkreślić, iż klasyfikacja poszczególnych gatunków jest bardzo trudna. Właśnie z tego powodu, jak i łatwej hybrydyzacji czystka, w popularnie dostępnych preparatach często nie jest doprecyzowany gatunek tej rośliny, dlatego nie wiemy, czy nie jest to hybryda, a co za tym dalej idzie nie można określić dokładnego działania takiego preparatu.
Weryfikacja naukowa
Badań dotyczących czystka jest niewiele. Dodatkowo większość z nich przeprowadzona jest na modelach komórkowych (in vitro), czyli badania będące pierwszym elementem dalszych szczegółowych badań przedklinicznych (in vitro i na zwierzętach), a następnie poszczególnych faz badań klinicznych. Przenoszenie wyników tych badań bezpośrednio na działanie jakie będzie miał czystek na człowieka jest zbyt daleko posunięte. Ponadto bardzo istotne jest na jakich przetworach są przeprowadzane badania, tzn. na wyciągach alkoholowych, olejowych czy też wodnych, tym bardziej iż bardzo popularne jest stosowanie naparu z czystka. Kolejnym problemem jest różnorodność gatunków czystka, zmienność chemotypu i tym samym zróżnicowana zawartość związków obecnych w tych gatunkach.
Polifenole
Część naziemna czystka siwego (Cistus incanus L.) bogata jest w polifenole. Powszechnie występują w postaci glikozydów rozpuszczalnych w wodzie. Ich działanie dobroczynne na organizm ludzki związane jest z właściwościami antyoksydacyjnymi. Związki fenolowe, do których zaliczamy polifenole występują powszechnie w świecie roślin. Znajdziemy je m.in. w zielonej herbacie, kwiatostanie głogu, kwiatostanie lipy, kwiatostanie kocanek, kwiecie bzu czarnego, liściu brzozy, zielu fiołka trójbarwnego, zielu nawłoci, zielu rdestu ptasiego, czy zielu skrzypu.
Czy rzeczywiście czystek jest tak wszechstronnie działającą rośliną, której nie można zastąpić innymi surowcami roślinnymi? Na pewno można zastosować surowce roślinne, które są szczegółowo przebadane, a ich skuteczność i bezpieczeństwo stosowania zostały potwierdzone badaniami, bądź też wynikają z tradycji ich stosowania.
Wybrane zastosowania czystka
Czystek jest polecany na przeziębienia, ale możemy sięgnąć po surowce roślinne o udowodnionym zastosowaniu, są to między innymi kora wierzby (zawierająca salicyny o działaniu przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym, przeciwbólowym), kwiat bzu czarnego (zawierający flawonoidy działające napotnie i przeciwgorączkowo), kwiatostan lipy (zawierający śluzy, flawonoidy działające napotnie i przeciwgorączkowo). Z przypuszczalnym działaniem przeciwprzeziębieniowym czystka może wiązać się jego działanie przeciwdrobnoustrojowe, czyli przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe czy przeciwgrzybicze. Oczywiście istnieje cały szereg surowców roślinnych, w tym szczególnie surowce olejkowe, które z kolei charakteryzują się bardzo silnym działaniem przeciwdrobnoustrojowym. Takie właściwości posiada m.in. liść eukaliptusa, mięty pieprzowej, melisy czy rozmarynu i ich olejki eteryczne. Kolejną grupą związków o udowodnionym działaniu przeciwdrobnoustrojowym są garbniki obecne w takich surowcach jak kora dębu, liść jeżyny fałdowanej czy liść szałwii. Z działaniem przeciwbakteryjnym i przeciwdrobnoustrojowym związana jest również codzienna higiena jamy ustnej. Napary z czystka są polecane właśnie w celu wspomagania higieny jamy ustnej i wybielania zębów, co miałoby hamować rozwój bakterii. W tym przypadku również mamy szereg surowców roślinnych i ich olejków, które ze względu na swoje udowodnione zastosowanie polecane są m.in. w stanach zapalnych dziąseł czy jamy ustnej. Można w tym celu stosować napary z liścia szałwii, koszyczka rumianku, kory dębu, ziela krwawnika czy ziela tymianku, czy też olejki eteryczne lub wyciągi alkoholowe, często w gotowych już kompozycjach.
Czystek ma być również polecany w celu zapobiegania chorobie niedokrwiennej serca, ponieważ ma rozpuszczać zakrzepy i likwidować zatory. Niestety, ciężko znaleźć jakiekolwiek badania, potwierdzające słuszność zastosowania czystka w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Stosowanie preparatów bez potwierdzonej skuteczności, w tak poważnych dolegliwości, jak choroby serca jest niedopuszczalne. W takim przypadku możemy bardziej zaszkodzić niż pomóc. Tego typu schorzenia muszą być pod stałą kontrolą lekarza. Dlatego też leki roślinne powinno się włączyć w przypadkach, kiedy nie jest jeszcze wymagane leczenie farmakologiczne, jako działanie profilaktyczne bądź też wspomagające, u pacjentów przyjmujących inne leki stosowane w chorobie niedokrwiennej serca. W tego typu problemach zdrowotnych można przyjmować leki roślinne zawierające przetwory z kwiatostanu i owocu głogu, czy też z ziela serdecznika. Innym problemem związanym z ewentualnym działaniem przeciwzakrzepowym czystka, które to działanie wynika z podawanego efektu rozpuszczania zakrzepów i likwidowania zatorów, jest bezpieczeństwo stosowania czystka. Jeżeli preparaty z czystka będą obniżały krzepliwość krwi i pacjenci nie będą tego świadomi, może dojść do wystąpienia krwawień, czy też wylewów. Jest to szczególnie niebezpieczne u pacjentów przyjmujących inne antykoagulanty, gdzie może dojść do nasilenia działania przeciwzakrzepowego i w konsekwencji do wylewów.
Kolejnym proponowanym wskazaniem do stosowania czystka jest redukcja przykrego zapachu potu. Niestety trudno uzyskać informacje o mechanizmie działania. Jeżeli ma być to związane z efektem przeciwpotnym, to warto sięgnąć po liść szałwii, który ma udowodnione działanie lecznicze. Dodatkowo przykry zapach potu może być spowodowany złym metabolizmem, który możemy poprawić stosując wybrane rośliny z szeregu bardzo dokładnie przebadanych surowców o potwierdzonym bezpieczeństwie stosowania. Wśród nich można wymienić między innymi: ziele i korzeń mniszka, ziele fiołka trójbarwnego, korzeń cykorii.
Podsumowując, konieczne są szersze badania potwierdzające działanie poszczególnych gatunków czystka, tak aby móc go bezpiecznie stosować. Jeżeli jednak decydujemy się na stosowanie czystka, to zwróćmy szczególną uwagę na skład produktu, szczególnie na gatunek czystka w nim zastosowany. Ważne jest również wzięcie pod uwagę naszych dolegliwości czy też leków, które już stosujemy, tak aby nie zaszkodzić sobie np. poprzez zbytnie obniżenie krzepliwości krwi.
