Do nieswoistych zapalnych chorób jelit najczęściej zalicza się wrzodziejące zapalenie jelita grubego i chorobę Leśniowskiego-Crohna. Są to jednostki o przewlekłym przebiegu, które cechują nawracające zaostrzenia objawów i remisje. Najwięcej chorych mieści się w przedziałach wiekowych 15-25 i 56-60. Choroby występują z podobną częstotliwością u obu płci, z niewielką przewagą wrzodziejącego zapalenia jelit u mężczyzn, a choroby Leśniowskiego-Crohna u kobiet. Częstość występowania jest silnie skorelowana ze stylem życia, jaki dominuje w populacji. Na świecie obserwuje się stale rosnącą liczbę chorych, a rozpoznania dotyczą coraz młodszych pacjentów, nawet dzieci.
Wrzodziejące zapalenie jelit
rozwija się głównie w obrębie błony śluzowej jelita, pierwsze objawy mogą się pojawiać w odbytnicy i wraz z postępem choroby rozprzestrzeniać wstępująco. Zmiany zapalne są rozlane, okresowo przekształcają się w bolesne owrzodzenia. Choroba może ujawnić się nagle, najczęstszymi jej objawami są krwawienie i biegunka,
Choroba Leśniowskiego-Crohna
rozwija się w jelicie cienkim, ale może rozwinąć się także na innych odcinkach przewodu pokarmowego, w niskich odcinkach jelita grubego, jak i w jamie ustnej. Charakterystycznym obrazem są odcinkowe zmiany zapalne, przedzielone zdrowymi fragmentami jelit. Zmianom tym mogą towarzyszyć obrzęki i głębokie owrzodzenia, ułożone w linie dające efekt „brukowania”. U większości pacjentów pojawia się osłabienie, silne bóle brzucha, nierzadko mylone z zapaleniem wyrostka robaczkowego i oczywiście biegunka. W okresach nasilenia może się pojawić gorączka, a w stolcu krew. W przebiegu choroby mogą ujawnić się przetoki, które wraz z biegunkami prowadzą do spadku masy ciała i wyniszczenia. Stwarza to konieczność okresowej diagnostyki pod kątem niedożywiania, a w razie potrzeby włączenia terapii żywieniowej, która pomaga zapobiec wyniszczeniu.
Ważnym elementem obrazu klinicznego, a czasem pierwszym objawem choroby, są zmiany w okolicy odbytu: szczeliny, owrzodzenia i ropnie. Choroba przebiega z zaostrzeniami i remisją, w czasie których pacjent może nie odczuwać dolegliwości. Powikłania mogą dotyczyć wątroby i dróg żółciowych, dróg moczowych i dużych stawów, np. zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa.
Patogeneza
nieswoistych chorób zapalnych jelit jest złożona i wieloczynnikowa. Nie sposób wskazać jednej przyczyny zachorowań. Wiadomo, że ich występowaniu sprzyjają predyspozycje genetyczne, nieprawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego i różnorodne czynniki życiowe, takie jak np. palenie tytoniu. Choroba Leśniowskiego-Crohna występuje przede wszystkim w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i Ameryki Płn., co sugeruje związek z dietą i trybem życia. Największą uwagę skupiają obecnie zaburzenia mikrobioty jelitowej.
Jelitowa flora bakteryjna
pacjentów cierpiących na choroby zapalne jelit, różni się ilościowo i jakościowo od flory osób zdrowych, co sugeruje mikrobiologiczną etiologię schorzenia. Prawidłowa flora jelitowa pozostaje w stanie homeostazy z jelitowym systemem immunologicznym, a jej zaburzenia, np. związane z antybiotykoterapią, mają istotny wpływ na prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów
odpornościowych. W efekcie zaburzeń mikrobiologicznych może dochodzić do wzbudzenia nieprawidłowych, nadmiernych reakcji immunologicznych, po których następuje wzmożona aktywność prozapalna, prowadząca do uszkodzenia tkanki jelitowej.
Naturalna flora jelitowa jest wrażliwa na różnorodne, szkodliwe składniki przetworzonej przemysłowo żywności.
Barwniki, konserwanty, środki zagęszczające, emulgatory, obecne w przetworach mięsnych azotany, a także inne stosowane w żywności substancje, mogą zaburzać równowagę mikrobiologiczną jelit, prowadząc do uszkodzenia nabłonka jelitowego. Potwierdzają to statystyki, według których choroba Leśniowskiego-Crohna liczniej występuje w dużych miastach, których mieszkańcy częściej spożywają żywność przetworzoną, obfitującą w cukry proste, nasycone kwasy tłuszczowe, różnorodne dodatki i substancje pomocnicze, uboższą w błonnik, warzywa i owoce.
Czynniki zwiększające ryzyko zachorowań
- nieprawidłowa dieta, oparta na produktach wysoko przetworzonych, obfitująca w cukry proste, nasycone kwasy tłuszczowe, w konserwanty, barwniki i inne dodatki do żywności, niedostateczna podaż warzyw i owoców;
- niedostateczna aktywność fizyczna;
- palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu;
- silny i przewlekły stres, niedostateczna ilość snu i wypoczynku;
- leki, zwłaszcza niesteroidowe środki przeciwbólowe i przeciwzapalne, częste stosowanie antybiotyków;
- zakażenia i zatrucia pokarmowe;
- predyspozycje genetyczne.
Profilaktyka
Skoro etiologia nie jest w pełni poznana, trudno o profilaktykę w pełni zabezpieczającą, ale statystyka pozwala na wskazania, szczególnie ważne dla osób o obciążeniach rodzinnych;
- bezwzględnie przestać palić;
- zadbać o regularną, zgodną z upodobaniami aktywność fizyczną, minimum 3 razy w tygodniu;
- unikać stresu, pamiętać o wypoczynku i relaksie;
- w diecie unikać produktów, po których czujemy się gorzej (nasilona biegunka, bóle brzucha);
- stosować produkty świeże i wysokiej jakości, by uniknąć zakażeń i zaburzeń naturalnej mikroflory;
- zredukować ilość spożywanego mięsa, eliminować niskiej jakości wędliny
- ograniczać cukier i słodycze;
- jeść jak najwięcej świeżych owoców i warzyw;
- włączyć do diety produkty kiszone i potrawy z nich przyrządzone;
- zwiększyć w diecie ilość ryb morskich, zawierających kwasy omega-3;
- starać się, by w diecie znalazły się składniki prebiotyczne, które wspomagają prawidłową florę jelitową (warzywa, zioła, kasze, produkty kiszone);
- unikać potraw smażonych;
- unikać nadmiaru ostrych przypraw, czosnku, cebuli, gorczycy, chrzanu i produktów wzdymających;
- korzystać z wiedzy i doświadczenia innych pacjentów, np. ze stowarzyszenia J-elita, które skupia chorych i rodziców dzieci cierpiących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego i chorobę Leśniowskiego-Crohna.
Terapia
Mimo uciążliwych objawów towarzyszącym nawrotom choroby, pacjenci objęci opieką specjalistyczną i stosujący zalecenia, mogą funkcjonować normalnie: uczyć się, pracować, cieszyć się rodziną, uprawiać sport. Aby to osiągnąć, konieczny jest dobry kontakt ze specjalistą, edukacja chorego i jego otoczenia oraz wymiana informacji z innymi pacjentami.
W leczeniu stosuje się głównie silne leki przeciwzapalne z grup aminosalicylanów i glukokortykosteroidów. Prowadzi się leczenie objawowe, pozytywne efekty daje podawanie kwasów omega-3 i probiotyków zawierających szczepy Lactobacillus, Bifidobacterium, Streptococcus. W cięższych przypadkach stosuje się leczenie chirurgiczne, z wyłonieniem stomii włącznie. W okresie rzutu, ze względu na straty związane z nasiloną biegunką, konieczne jest uzupełnienie płynów i elektrolitów, soli magnezu i potasu, także białka i kalorii, poprzez adekwatną do stanu pacjenta formę terapii żywieniowej: doustną suplementację pokarmową, żywienie dojelitowe i pozajelitowe. Na kompleksowe postępowanie w chorobie składają się właściwe odżywianie, uzupełnianie niedoborów i leczenie przeciwzapalne, immunosupresyjne, objawowe, w razie potrzeby wsparcie psychologiczne.
Roślinne surowce lecznicze
są w tej terapii bardzo pomocne. Regularne spożywanie preparatów ziołowych pomaga zapobiegać i łagodzić objawy zaostrzeń. Poszczególne surowce, ze względu na różnorodne substancje czynne w nich zawarte, będą jednocześnie wykazywać wiele kierunków działania leczniczego, wpływając pozytywnie na cały obraz objawów choroby.
GŁÓWNE KIERUNKI DZIAŁANIA SUROWCÓW ZIELARSKICH W LECZENIU NIESWOISTYCH CHORÓB JELIT
Prebiotyczne
Regularne stosowanie surowców prebiotycznych wzmacnia stabilność i integralność naturalnej, prawidłowej flory jelitowej, zmniejszając ryzyko zaostrzeń zapalnych chorób jelit. Ważnymi surowcami prebiotycznymi są korzeń mniszka lekarskiego Taraxacum officinale i korzeń cykorii Cichorium intybus. Nie tylko dostarczają substancji cennych dla symbiotycznej flory jelitowej, ale też pobudzają wydzielanie żółci, wspomagając wątrobę i drogi żółciowe.
Przeciwzapalne i ułatwiające gojenie
Surowce przeciwzapalne i wspomagające gojenie łagodzą przebieg zaostrzeń i skracają czas ich trwania. Koszyczek rumianku Chamomilla recutita wykazuje właściwości przeciwzapalne i spazmolityczne, jest zalecany w zaburzeniach trawienia, biegunkach, nieżytach żołądka, w stanach zapalnych błon śluzowych, łagodzi dolegliwości pęcherzyka żółciowego i wątroby. Zewnętrznie rumianek jest stosowany do okładów i przemywań trudno gojących ran.
Ziele dziurawca Hypericum perforatum przyspiesza gojenie ran i podrażnień, również w obrębie błony śluzowej przewodu pokarmowego. Działa łagodnie żółciopędnie i żółciotwórczo, uspokajająco i rozkurczowo. Ze względu na zawartość garbników, surowiec działa lekko ściągająco i przeciwzapalnie, jest zalecany m.in. w chorobach wątroby i stanach zapalnych jelita grubego.
Ściągające, przeciwbiegunkowe i antyseptyczne
Substancje o charakterze garbników zmniejszają nasilenie biegunek, działają ściągająco, zmniejszają obrzęk błon śluzowych, wiążą substancje o charakterze śluzowym oraz toksyny bakteryjne, hamują namnażanie patologicznej flory w jelitach.
Kora dębu Quercus robur jest stosowana jako środek zapierający i przeciwzapalny. Zawarte w niej garbniki tworzą z białkami i toksynami bakteryjnymi nierozpuszczalne kompleksy, co wykorzystuje się w leczeniu biegunek śluzowych. Odwary z kory działają obkurczająco na rozszerzone naczynia błon śluzowych, łagodząc stan zapalny i przekrwienie. Długotrwałe, doustne stosowanie wysokich dawek garbników może powodować niedobory witaminy B1, żelaza, magnezu i wapnia.
Liść szałwii Salvia officinalis zawiera olejek szałwiowy o właściwościach antyseptycznych, ściągających, przeciwzapalnych, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Łagodzi stany zapalne, działa przeciwbiegunkowo, hamuje namnażanie bakterii patogennych, hamuje drobne krwawienia.
Herbata chińska Thea sinensis jest powszechnie stosowana w różnych odmianach. W stanach zapalnych jelit cenna jest herbata zielona, o dużej zawartości flawonoidów i garbników. Wykazuje łagodne działanie przeciwbiegunkowe, przeciwbakteryjne i uszczelniające naczynia krwionośne, hamuje nadmierny rozrost flory bakteryjnej, wspierając bakterie kwasu mlekowego. W populacjach, w których spożywa się dużo zielonej herbaty, rzadziej wstępują przypadki raka jelit i żołądka.
Owoc borówki czernicy Vaccinium myrtillus to tradycyjny surowiec przeciwbiegunkowy, o łagodnym działaniu ściągającym i antyseptycznym, wpływającym korzystnie na mikrokrążenie. Związki czynne w surowcu sprzyjają odbudowie flory jelitowej, zaburzonej np. zatruciem pokarmowym lub antybiotykoterapią. Podobne, lecz nieco słabsze właściwości wykazują owoce borówki amerykańskiej. Najbardziej wartościowe są dojrzałe, surowe owoce lub smaczne odwary sporządzone z owoców suszonych.
Przyjmując doustnie preparaty garbnikowe należy pamiętać, by nie przekraczać zaleconych dawek. Zatrucie garbnikami objawia się bólami brzucha, nudnościami, zaparciami, bólem głowy, uczuciem dezorientacji.
Surowce garbnikowe stosuje się również zewnętrznie do przemywań i nasiadówek, w celu leczenia zmian w obrębie odbytu (owrzodzenia, szczeliny, ropnie, przetoki etc.). W tym przypadku wykorzystuje się liczne surowce garbnikowe, m.in. korę dębu, liść szałwii, kłącze pięciornika, liść jeżyny fałdowanej, etc. Otrzymywane z nich odwary lub napary przyspieszają gojenie, łagodzą ból i stan zapalny, zapobiegają infekcjom.
Ułatwiające trawienie, żółciopędne, rozkurczowe, zmniejszające wzdęcia
Surowce działające żółciotwórczo i żółciopędnie, a także rozkurczające mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, ułatwiają trawienie, zapobiegają zaleganiu żółci. Zioła spazmolityczne łagodzą ból związany ze skurczem mięśniówki gładkiej przewodu pokarmowego, a wiatropędne hamują wzdęcia, zmniejszają uczucie dyskomfortu i ułatwiają trawienie.
Poza korzeniem mniszka i cykorii, koszyczkiem rumianku i zielem dziurawca, zastosowanie mają tu również: owoc kopru włoskiego Foeniculum vulgare (zawiera olejek eteryczny o łagodnym działaniu rozkurczowym, łagodzącym wzdęcia, a także przyspieszającym opróżnianie pęcherzyka żółciowego), owoc kminku Carum carvi (tradycyjny środek wiatropędny, żołądkowy i spazmolityczny), liść pokrzywy Urtica dioica (ze względu na zawartość garbników, wykazuje m.in. łagodne właściwości ściągające i przeciwbiegunkowe. Dzięki dużej ilości związków mineralnych, napar z pokrzywy pomaga uzupełnić utracone z biegunką elektrolity i dostarcza żelaza.
Uspokajające
Jednym z głównych czynników sprzyjających zaostrzeniom choroby, jest stres. Trzeba więc włączyć do terapii wspomagającej surowce uspokajające; tym bardziej, że wykazują one również korzystne działania w obrębie przewodu pokarmowego.
Korzeń kozłka lekarskiego Valeriana officinalis to na ogół dobrze tolerowany, skuteczny surowiec uspokajający i ułatwiający zasypianie. Zwiększa wydzielanie żółci i łagodzi stany skurczowe przewodu pokarmowego.
Liść melisy Melissa officinalis to surowiec uspokajający, o łagodnym działaniu, stosowany również jako środek żółciopędny, wspomagający trawienie i rozkurczający, wpływający korzystnie na florę jelitową.
* * *
W związku z różnorodnością objawów nieswoistych, zapalnych chorób jelit i indywidualnym przebiegiem chorób z tej grupy, w doborze surowców i preparatów zielarskich należy się kierować zasadą analogiczną jak w doborze składników diety. Jeśli po zastosowaniu produktu wystąpią dolegliwości zamiast poprawy, należy po prostu zaprzestać jego stosowania…
