Podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria należy do botanicznej rodziny baldaszkowatych Ubmelliferae. Jest pospolitą, niepozorną byliną o wysokości 50-100 cm. Powszechnie występuje w zaroślach, parkach i w miejscach ruderalnych – na ugorach, nasypach, na skrajach dróg. Lubi miejsca półcieniste.
Morfologia
Liście dolne łodygowe oraz odziomkowe są podwójnie trójlistkowe, długoogonkowe, poszczególne listki są niesymetrycznie jajowate, zaostrzone, pojedynczo lub podwójnie piłkowane, ogonkowe (środkowy listek największy). Liście górne pojedynczo trójdzielne. Ogonki liściowe na przekroju gładkie, o brzegach prostych lub słabo wysklepione na zewnątrz, posiadają rdzeń. Kwiatostany złożone, o budowie charakterystycznej dla rodziny baldaszkowatych: drobne kwiaty tworzą kwiatostany – baldaszki, zebrane w duże baldachy złożone. Płatki korony białe, o wierzchołkach zagiętych do środka. Łodyga wzniesiona, górą rozgałęziająca się, w środku pusta. Kłącze białe lub kremowe, o zgrubiałych węzłach, z licznymi rozłogami. Owocem jest brunatna rozłupnia, łatwo rozpadająca się na dwie rozłupki [Patrz Piśmiennictwo – poz.1].
Na podagrę
Znany jest od wieków. Nazwa gatunkowa, zarówno polska jak i angielska (goutweed), wywodzi się z medycyny ludowej, w której wykorzystywano podagrycznik w leczeniu dny moczanowej, zwanej powszechnie podagrą [2]. Inne zwyczajowe nazwy, to m.in. kozia stopa (stópka) czy śmitka [3].
Podagrycznik znany jest jednak przede wszystkim jako niezwykle uciążliwy chwast ogrodowy… Bo też jest to bylina o ogromnej witalności, trudna do wyplenienia. Nawet z najmniejszego fragmentu kłącza z łatwością wyrasta nowa roślina. W XVI w. znawca ogrodnictwa John Gerard tak opisywał kozią stópkę na łamach swego dzieła Herball (1597): Jest tak witalna, że jak raz gdzieś się pojawi, nie można jej więcej wyplenić. Z roku na rok zdobywa i rujnuje, ku złości lepszych ziół, coraz więcej powierzchni gruntu. Również w naszych czasach roślina stanowi wyzwanie dla ogrodników, którzy w celu usunięcia jej z ogrodu, stosują silne środki chemiczne. Właściwości lecznicze podagrycznika zdają się nieco zapomniane, a przecież już w średniowieczu śmitka stanowiła cenną roślinę leczniczą i użytkową. W ogrodach klasztornych uprawiano ją jako surowiec leczniczy i przyprawę, liście i młode pędy wykorzystywano do przyrządzania zup.
SKŁAD CHEMICZNY
Antyoksydanty
Świeże liście podagrycznika stanowią bogate źródło antyoksydantów: chlorofili, tokoferoli i karotenoidów (146,07 mg/100 g) [4]. Zawartość pojedynczych związków wynosi odpowiednio: α-tokoferol 3,44 ± 0,11 mg/100 g, γ- tokoferol 0,11 ± 0,02 mg/100 g, δ- tokoferol 0,04 ± 0,01 mg/100 g, β-karoten 11,12 ± 0,9 mg/100 g, α-karoten 0,05 ± 0,01 mg/100 g [4]. Przeciwutleniacze z grupy flawonoidów reprezentowane są przez flawon-luteolinę (11,94 ± 0,47 mg/100 g). W surowcu występują ponadto ksantyny: neoksantyna (4,59 ± 0,27 mg/100 g), wiolaksantyna (6,39 ± 2,41 mg/100 g) i anteraksantyna (0,73±0,1 mg/100 g). Zawartość chlorofilu w liściach wynosi 107,65 mg/100 g i jest porównywalna z liśćmi pokrzywy oraz cykorii podróżnik (134,15 mg/100 g) [4].
Poliacetyleny
Do charakterystycznych związków w tkankach podagrycznika zaliczamy poliacetyleny, pochodne kwasu oleinowego. Ich obecność stwierdzono zarówno w kłączach, jak i w organach nadziemnych – łodygach, liściach i kwiatach. W rezultacie badań fitochemicznych zidentyfikowano m.in. falkarinol, falkarindiol, falkarinon i falkarinolon [5,6]. Wykazano, że zawartość falkarindiolu jest zmienna, zależy od pory roku (okresu sezonu wegetacyjnego) oraz organu morfologicznego rośliny. Najwyższe stężenie falkarindiolu (88 mg/g) oznaczono metodą HPLC w kwiatach zebranych w szczycie sezonu wegetacyjnego, czyli w lipcu [7].
Olejek eteryczny
W surowcu występuje szereg związków lotnych. Analiza olejku eterycznego z estońskiego ziela podagrycznika, wykonana metodą chromatografii gazowej z detektorami: płomieniowo-jonizacyjnym (GC-FID) oraz spektrometrem mas (GC-MS) wykazała, że zawiera on ponad 69 składników [8]. W olejku z pędów dominowały monoterpeny (92%), w olejku z liści – monoterpeny (43,8%) oraz seskwiterpeny (29,8%) [8]. Jak wiadomo, skład jakościowy i ilościowy olejku eterycznego zależy od pochodzenia surowca. W olejku z A. podagraria pochodzącym z Rosji (republika Baszkirii), zbieranego w okresie kwitnienia, wykazano obecność 29 związków. Dominującym był sabinen (63%) [9]. W mniejszych ilościach występowały m.in. α- i β-pinen (3,6% i 3,79%), mircen (2,17%), octan etylu (4,82%) i p-cymen (3,39%) [9]. Kompozycja olejku z surowca serbskiego obejmowała głównie α-pinen (13,3%), limonen (9,4%) i p-cymen (8,8%) [10].
Flawonoidy i fenolokwasy
W zielu podagrycznika ujawniono obecność związków flawonoidowych, m.in. hiperozydu, izokwercytryny, trifoliny [11,12], kwercetyny, kemferolu i rutyny [13]. W surowcu występują też kwasy fenolowe, m.in. kwas kawowy, chlorogenowy [11] oraz wanilinowy i synaipnowy [13].
AKTYWNOŚĆ BIOLOGICZNA
Hiperglikemia
W badaniach in vivo na zwierzętach z cukrzycą udowodniono, że nalewka z części nadziemnych podagrycznika posiadała efekt hipoglikemiczny, obserwowany zarówno u myszy z cukrzycą indukowaną aloksanem, jak i u szczurów otrzymujących duże ilości fruktozy oraz hydrochlorotiazydu [14]. Kolejny etap prac stanowiła ocena skuteczności działania wyciągu etanolowego z surowca (1 ml/kg m.c.) w połączeniu z metforminą (50 mg/kg m.c.) – standardowym lekiem syntetycznym, stosowanym w terapii cukrzycy. Ujawniono, że w rezultacie stosowania terapii skojarzonej obniżeniu ulęgają poziomy glukozy, a także cholesterolu i triglicerydów [14].
Działanie przeciwutleniające
wyciągu etanolowego z części nadziemnych A. podagraria oceniano in vitro z użyciem testów DPPH i ABTS [15] . Są to narzędzia standardowo wykorzystywane w badaniu aktywności antyoksydacyjnej m.in. wyciągów roślinnych, umożliwiające stosunkowo szybki i dokładny pomiar. Najsilniejszą aktywność przeciwutleniającą ujawnił wyciąg etanolowy z ziela podagrycznika (DPPH EC50 66.135±1.6 μg/ml, ABTS EC50 73.9±8.7 μg/ml) [15]. Ekstrakty chloroformowy i octanu etylu jedynie nieznacznie hamowały aktywność wolnych rodników (<20% DPPH, nieistotnie ABTS) [15].
Działanie przeciwzapalne
Ziele wykazuje aktywność przeciwzapalną, uwarunkowaną obecnością związków poliacetylenowych. Udowodniono, że wyciągi organiczne z ziela hamują aktywność cyklooksygenazy-1 (COX-1). W rezultacie izolacji i analizy fitochemicznej w badanych ekstraktach zidentyfikowano składnik aktywny falkarindiol, dla którego wartość IC50 oznaczona w teście inhibicji aktywności COX-1 wyniosła 0,3 µM [7]. Wykazano, że falkarindiol ma znacznie silniejszą zdolność inhibicji COX-1 niż indometacyna (IC50 9 µM) – standardowy, syntetyczny lek przeciwzapalny [7]. Wśród analizowanych wyciągów najsilniejszą aktywnością charakteryzował się wyciąg heksanowy, otrzymany z kwiatów podagrycznika, o najwyższej zawartości falkarindiolu [7]. Ekstrakt ten hamował aktywność COX-1 o 90% [7]. W przeciwieństwie do wyciągów organicznych, ekstrakty wodne były nieaktywne [7]. Ocena aktywności pojedynczych metabolitów wtórnych o zróżnicowanych charakterze chemicznym ujawniła, że falakrindiol hamuje również aktywność 12-lipooksygenazy oraz 15-lipooksygenazy [16,17].
Aktywność przeciwdrobnoustrojowa
Falkarindiol posiada aktywność przeciwgrzybiczną [5] oraz przeciwbakteryjną wobec szeregu szczepów Staphylococcus, w tym opornych na metycylinę (MRSA) oraz wielolekoopornych [18]. Oznaczone wartości minimalnego stężenia hamującego wzrost bakterii (MIC) wynosiły 8-32 µg/ml [18]. Ocena aktywności wyciągów z surowca wykazała, że największą wrażliwością na działanie ekstraktu etanolowego charakteryzują się Klebsiella pneumoniae i Pseudomonas fluorescens (MIC 1,25 mg/ml) [19]. Słabszą aktywność obserwowano wobec Enterobacter cloacae, Baccilus mycoides i Baccilus subtilis (MIC 2,5 mg/ ml) oraz Staphylococcus aureus (MIC 5,0 mg/ml) [19]. Pozostałe badane wyciągi charakteryzowały się słabszą aktywnością, a wyznaczone wartości MIC wynosiły dla wyciągu wodnego >20 % (wobec wszystkich badanych szczepów), dla wyciągu octanu etylu 15 mg/ml (P. fluorescens i E. cloacae) oraz >15 mg/ml dla pozostałych szczepów [19]. Obserwowano synergizm działania wyciągu etanolowego z surowca z syntetycznymi antybiotykami: streptomycyną oraz chloramfenikolem w stężeniach odpowiadających 1/4 MIC pojedynczych składników i niższych [19]. Wrażliwością na wyciągi metanolowe z ziela podagrycznika charakteryzują się również szczepy Staphylococcus epidemidis i Pseudomonas aeruginosa [20]. Niektórzy autorzy wiążą aktywność przeciwbakteryjną surowca z obecnością kumaryn [20], jednak prawdopodobny jest synergizm działania różnych grup metabolitów wtórnych, będących składnikami ziela podagrycznika.
Na halitozę
Obecne w surowcu poliacetyleny odpowiadają za unikalny i intensywny zapach liści i pędów podagrycznika. Już starożytni Rzymianie wykorzystywali tę właściwość A. podagraria, żując młode pędy, niwelując halitozę, nieświeży oddech. Rezultaty badań prowadzonych z użyciem oceny lotnych związków siarki (BB checker) wykazały, że wyciąg etanolowy z ziela podagrycznika w sposób istotny redukuje objawy halitozy [21].
Piśmiennictwo: [1] Rutkowski L. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Wwa 2004; [2] Olesen A. Lægeplanter fra danske urtehaver. Kopenhaga, Frydenlund 2000; [3] Broda B., Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Wyd. V, PZWL, Wwa 1996; [4] Šircelj H., Mikulic-Petkovsek M., Veberič R., Humina M., Slatnar A. Lipophilic antioxidants in edible weeds from agricultural areas. Turkish J. of Agriculture and Forestry 42/2018, 1-10; [5] Kemp M.S. Falcarindiol: An antifungal polyacetylene from Aegopodium podagraria. Phytochemistry 17/1978, 1002; [6] Schulte K.E., Wulfhorst G. Polyacetylene aus Aegopodium podagraria L. Archiv der Pharmazie 310/1977, 285-98; [7] Prior R.M., Lundgaard N.H., Light M.E., Stafford G.I., Van Staden J., Jäger A.K. The polyacetylene falcarindiol with COX-1 activity isolated from Aegopodium podagraria L. Journal of Ethnopharmacology 113/2007, 176-78; [8] Orav A., Viitak A., Vaher M. Identification of bioactive compounds in the leaves and stems of Aegopodium podagraria by various analytical techniques. Procedia Chemistry. 1 ed/2010, 152-60; [9] Paramonov E.A., Khalilova A.Z. Odinokov V.N. Khalilov L.M. Identification and biological activity of volatile organic compounds isolated from plants and insects. III. Chromatography-mass spectrometry of volatile compounds of Aegopodium podagraria. Chemistry of Natural Compounds 36/2000, 584-86; [10] Kapetanos C., Karioti A., Bojović S., Marin P., Veljić M., Skaltsa H. Chemical and principal-component analyses of the essential oils of Apioideae taxa (Apiaceae) from Central Balkan. Chemistry and Biodiversity 5/2008, 101-19; [11] Cisowski W. Związki flawonoidowe w zielu Aegopodium podagraria L. Herba Polonica 3-4(31)/1985, 137-40; [12] Kunstmann P., Wójcińska M., Popławska P. Podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria L. Postępy Fitoterapii 4/2012, 244-49; [13] Augspole I., Duma M., Ozola B., Cinkmani I. Phenolic profile of fresh and frozen nettle, goutweed, dandelion and chickweed leaves. 11th Baltic Conference on Food Science and Technology , 2017, 36-39; [14] Tovchiga O.V. The influence of goutweed (Aegopodium podagraria L.) tincture and metformin on the carbohydrate and lipid metabolism in dexamethasone-treated rats. BMC Complementary and Alternative Medicine 16/2016; [15] Valyova M., Tashev A., Stoyanov S., Yordanova S., Ganeva Y. In vitro free-radical scavenging activity of Aegopodium podagraria L. and Orlaya grandiflora (L.) Hoffm. (Apiaceae). J. of Chemical Techn. and Metallurgy 51/2016, 271-74; [16] Alanko J., Kurahashi Y., Yoshimoto T., Yamamoto S., Baba K. Panaxynol, a polyacetylene compound isolated from oriental medicines, inhibits mammalian lipoxygenases. Biochemical Pharmacology 48/1994, 1979-81; [17] Schneider I., Bucar F. Lipoxygenase inhibitors from natural plant sources. Part 2: Medicinal plants with inhibitory activity on arachidonate 12-lipoxygenase, 15-lipoxygenase and leukotriene receptor antagonists. Phytotherapy Res. 19/2005, 263-72; [18] Lechner D., Stavri M., Oluwatuyi M., Pereda-Miranda R., Gibbons S. The anti-staphylococcal activity of Angelica dahurica (Bai Zhi). Phytochemistry 65/2004, 331-35; [19] Stefanovic O., Comic L., Stanojevic D., Solujic-Sukdolak S. Antibacterial activity of aegopodium podagraria l. Extracts and interaction between extracts and antibiotics. Turkish J. of Biology 33/2009, 145-50; [20] Ojala T., Remes S., Haansuu P., Vuorela H., Hiltunen R., Haahtela K. et al. Antimicrobial activity of some coumarin containing herbal plants growing in Finland. J. of Ethnopharmacology 73/2000, 299-305; [21] Yeun Y.R., Nam S.H., Kim H.Y. Anti-halitosis effects of Aegopodium podagraria. Intern. J. of Applied Engineering Research 10/2015, 33699-701.
