Wyróżnia się nadciśnienie pierwotne (ok 90 – 95% przypadków), dla którego trudno określić przyczyny lub wtórne (5 do 10% przypadków), spowodowane innymi chorobami. Utrzymujące się nadciśnienie tętnicze jest jednym z czynników ryzyka udarów, zawałów serca, niewydolności serca, tętniaków, miażdżycy, przewlekłej niewydolności nerek i prowadzi do skrócenia długości życia. Nadciśnienie tętnicze klasyfikowane jest na podstawie wartości ciśnienia skurczowego (ciśnienie podczas bicia serca) i rozkurczowego (ciśnienie między uderzeniami serca).
Wyróżniamy (wg WHO) nadciśnienie I stopnia- łagodne (ciśnienie skurczowe/rozkurczowe: 140-159/90-99); II stopnia – umiarkowane z przerostem lewej komory serca, retinopatią nadciśnieniową, białkomoczem (160-179/100-109), III stopnia – ciężkie z niewydolnością serca, nerek, uszkodzeniem mózgu i narządu wzroku (>180/>110) oraz izolowane nadciśnienie skurczowe (podwyższone ciśnienie skurczowe >140 mm Hg przy normalnym ciśnieniu rozkurczowym), występujące często u osób starszych. Osoby powyżej 50 r.ż. są klasyfikowane jako osoby z nadciśnieniem tętniczym, jeśli ich ciśnienie krwi skurczowe wynosi co najmniej 140 mm Hg, a rozkurczowe 90 mm Hg. Pacjenci z ciśnieniem tętniczym powyżej 130/80 mm Hg i współistniejącą cukrzycą lub chorobą nerek wymagają jednak leczenia. Jeśli leki nie obniżają ciśnienia do normalnego poziomu, nadciśnienie określane jest jako oporne. Wzrost ciśnienia tętniczego skurczowego (wysiłkowe) od 200 do 230 mm Hg uważa się za normalny, a jego wysokość może wskazywać, czy dana osoba jest narażona na ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego w spoczynku.
Chociaż nie zidentyfikowano żadnej bezpośredniej przyczyny nadciśnienia pierwotnego, wiele czynników może zwiększać ryzyko jego rozwoju: siedzący tryb życia, stres, otyłość / otyłość trzewna (>85% przypadków występuje u osób z BMI>25), niedobór potasu, wrażliwość na sól (sód), nadużywanie alkoholu, niedobór witaminy D (1) i spożywanie żywności o wysokiej zawartości fruktozy (2).
Ryzyko wzrasta również z wiekiem, może mieć podłoże genetyczne (nadciśnienie tętnicze jest dziedziczne i poligeniczne – spowodowane przez więcej niż jeden gen). Przyczyną może być podwyższony poziomu reniny (enzym wydzielany przez nerki), nadmierna aktywność współczulnego układu nerwowego oraz insulinooporność, co ma związek z zespołem metabolicznym. Przyczynami wtórnego nadciśnienia tętniczego są: zespół Cushinga (nadnercza wytwarzają nadmierną ilość kortyzolu), nadczynność i niedoczynność tarczycy, rak nadnerczy, stan przedrzucawkowy w czasie ciąży, wada wrodzona zwana koarktacją aorty oraz niektóre leki syntetyczne (np. antykoncepcyjne). Przyczyny te związane są z niezdolnością nerek do wydalania sodu, nadmierna aktywność układu renina-angiotensyna, prowadząca do zwężenia naczyń i zatrzymywania sodu i wody (wzrost objętości krwi prowadzi do nadciśnienia tętniczego), nadaktywny współczulny układ nerwowy, prowadzący do zwiększonej odpowiedzi na stres. Z nadciśnieniem tętniczym wiąże się też trwałe uszkodzenie śródbłonka, chociaż nie jest jasne, czy zmiany śródbłonkowe poprzedzają rozwój nadciśnienia tętniczego, czy też są one spowodowane długotrwałym podwyższonym ciśnieniem tętniczym (1).
W leczeniu nadciśnienia tętniczego stosuje się diuretyki, sympatykolityki, leki rozszerzające naczynia krwionośne, blokery kanału wapniowego, inhibitory konwertazy angiotensyny (inhibitory ACE), blokery receptora angiotensyny II i bezpośrednie inhibitory reniny. Ze związków roślinnych stosuje się rezerpinę z korzenia rauwolfii (Rauvolfia serpentina). Ponadto zaleca się modyfikację diety i stylu życia, których celem, oprócz poprawy kontroli ciśnienia tętniczego, jest zmniejszenie ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych (3). Możliwa jest regulacja ciśnienia tętniczego przy użyciu surowców roślinnych i preparatów na ich bazie. Charakteryzują się one wielokierunkową aktywnością biologiczną: moczopędną, przeciwzapalną, antyoksydacyjną, spazmolityczną, antykoagulacyjną, regulującą procesy metaboliczne, hamującą liczne enzymy, będąc równocześnie środkami pozbawionymi poważnych działań ubocznych w odróżnieniu od leków chemicznych, tym bardziej, że choroba ma charakter przewlekły i wymaga długotrwałego leczenia. W zależności od regionu świata asortyment ziół o potencjale przeciwnadciśnieniowym jest zróżnicowany, stąd w artykule omówione zostaną głównie te surowce, które najczęściej wykorzystuje się w Polsce.
Surowce roślinne obniżające ciśnienie tętnicze
Cebula czosnku
Allii sativi bulbus (Allium sativum L.). Czosnek od dawna jest zalecany w różnych chorobach sercowo-naczyniowych, zwłaszcza w hiperlipidemii i w podwyższonym ciśnieniu. Jednym z głównych związków aktywnych, które nadają czosnkowi charakterystyczny zapach i lecznicze właściwości, jest allicyna powstała z alliiny pod wpływem alliinazy. Allicyna i S-allilocysteina mogą łagodzić nadciśnienie i towarzyszącą chorobę, modulując różne parametry związane z patogenezą nadciśnienia (stres oksydacyjny, biodostępność tlenku azotu, produkcję siarkowodoru, aktywność enzymu konwertującego angiotensynę, ekspresję czynnika jądrowego-κB i proliferację komórek mięśni gładkich naczyń) (4). Przeprowadzona metaanaliza (25 badań) sugeruje, że preparaty czosnkowe są skuteczniejsze od placebo w obniżaniu ciśnienia krwi u osób z nadciśnieniem. W większości tych badań stosowano sproszkowany czosnek w dawkach 600–900 mg na dobę (3,6–5,4 mg allicyny). Dla porównania, świeże ząbki czosnku (ok. 2 g) zawierają ok. 5-9 mg allicyny. Jednak preparaty czosnkowe wykazują różną skuteczność w obniżaniu ciśnienia krwi, np. mniej allicyny znajduje się w ekstrakcie lub w czosnku poddanym obróbce termicznej, co może wpływać na jego właściwości hipotensyjne. Dlatego w leczeniu i w badaniach zaleca się stosowanie standaryzowanych preparatów czosnkowych (5). W badaniu pacjentów (210) z nadciśnieniem pierwotnym I stopnia wykazano znaczący spadek ciśnienia krwi, zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego, zależnie od dawki i czasu leczenia w porównaniu z atenololem (beta-blokerem) i placebo. Pacjenci (7 grup A, B, C, D, E, F i G po 30 pacjentów) z grupy A, B, C, D i E otrzymywali tabletki czosnku w dawce 300 / 600 / 900 / 1200 / i 1500 / mg dobowo, w podzielonych dawkach przez 24 tyg., grupie F i G podawano atenolol lub placebo, a ciśnienie krwi rejestrowano na początku, po 12 i 24 tyg. (6).
W badaniu z podwójnie ślepą próbą i grupą kontrolną placebo wzięło udział 79 pacjentów z leczonym niekontrolowanym nadciśnieniem skurczowym. Grupy uczestników otrzymywały 1, 2 lub 4 kapsułki dziennie ekstraktu z czosnku (Kyolic aged garlic extract) (240/480/960 mg zawierającego 0,6 / 1,2 / 2,4 mg S-allilocysteiny) lub placebo. Ciśnienie krwi oceniano po 4, 8 i 12 tyg. i porównano z wartością wyjściową. Tolerowalność monitorowano przez cały okres badania, a akceptację oceniano po 12 tyg. za pomocą kwestionariusza. Średnie skurczowe ciśnienie krwi było znacząco obniżone o 11,8 ± 5,4 mm Hg w grupie otrzymującej 2 kaps. czosnku w ciągu 12 tyg. w porównaniu z placebo i osiągnęło znaczącą redukcję w grupie z 4 kaps. czosnku po 8 tyg. ( −7,4 ± 4,1 mm Hg). Zmiany skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi w grupie z 1 kapsułką czosnku nie różniły się istotnie od placebo. Tolerancja i akceptowalność były wysokie we wszystkich grupach czosnku (93%), a najwyższe w grupach przyjmujących 1 lub 2 kaps. dziennie. W leczeniu niekontrolowanego nadciśnienia ekstrakt z czosnku w połączeniu z konwencjonalną terapią hipotensyjną jest skuteczny, dobrze tolerowany i bezpieczny (7).
Metaanaliza losowo wybranych danych piśmiennictwa wykazała, że czosnek działa hiopotensyjnie u pacjentów z podwyższonym ciśnieniem skurczowym, ale nie u pacjentów bez podwyższonego ciśnienia skurczowego. Efekt hipotensyjny związany może być ze zwiększeniem produkcji tlenku azotu w śródbłonkach naczyń, który rozluźnia mięśnie gładkie i rozszerza naczynia krwionośne (8). Działanie przeciwutleniające i przeciwnadciśnieniowe czosnku zaobserwowano u 20 pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, w porównaniu z 20 pacjentami z normalnym ciśnieniem, którzy otrzymywali preparat z czosnku (250 mg) przez okres 2 mies. Obserwowano u nich obniżone ciśnienie krwi, znaczną redukcję 8-hydroksy-2-deoksyguanozyny i poziomu tlenku azotu jako wolnego rodnika, obniżenie peroksydacji lipidów, a podwyższony poziom witamin antyoksydacyjnych (C i E). To badanie wskazuje na korzystny wpływ suplementacji czosnkiem w przypadku nadciśnienia tętniczego i przeciwdziałanie stresowi oksydacyjnemu, a tym samym efekt kardioprotekcyjny u osób z nadciśnieniem (9). Po dokonaniu przeglądu ( uwzględniono tylko randomizowane, kontrolowane badania z podwójnie ślepą próbą) dostępnego piśmiennictwa do 30 maja 2013 r., na temat badań wpływu preparatów czosnku na nadciśnienie, hipercholesterolemię i markery miażdżycy: białko C-reaktywne (CRP), prędkość fali tętna (PWV) i wapń w tętnicach wieńcowych (CAC), a także skutków ubocznych, autorzy stwierdzili, że suplementacja czosnkiem zapewnia ochronę układu sercowo-naczyniowego, redukując czynniki ryzyka (nadciśnienie i cholesterol całkowity) oraz markery miażdżycy (CRP, PWV i CAC) (8). Suplementacja czosnkiem obniżyła ciśnienie tętnicze o 7-16 mm Hg (skurczowe) i 5-9 mm Hg (rozkurczowe) (4 metaanalizy i 2 oryginalne badania), a całkowity cholesterol o 7,4-29,8 mg/dl (8 metaanaliz). Największe korzyści wykazano w badaniach, w których stosowano ekstrakt AGE (Age Garlic extract) – czosnek macerowany 15-20% wodno-etanolowym roztworem maksymalnie 20 mies., a następnie filtrowany i zagęszczany pod zmniejszonym ciśnieniem. Kilka małych badań, w których zastosowano AGE, wykazało również korzystny wpływ na CRP, PWV i CAC. Czosnek jest bezpieczny, działania niepożądane występowały rzadko (10).
EMA zaleca stosowanie sproszkowanego czosnku w profilaktyce miażdżycy jednorazowo 300-750 mg, dziennie 900-1380 mg w 3-5 podzielonych dawkach), płynny ekstrakt 110-220 mg jednorazowo 4 razy dziennie; dobowo: 440-880 mg.
Kwiatostan i owoc głogu
Crataegi folium cum flore (Crataegi inflorescentia) i Crataegi fructus pochodzą z różnych gatunków głogów Crataegus sp. Składnikami liści, kwiatów i owoców głogu są flawonoidy (głównie w kwiatach), pochodne flawanu w tym oligo- i polimeryczne proantocyjanidyny, kwasy triterpenowe, aminy i kwasy organiczne, wykazujące działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, ochronne na śródbłonek naczyń, rozszerzające naczynia krwionośne wieńcowe i obwodowe, inotropowe dodatnie, chronotropowe ujemne/dodatnie (zależnie od badanej frakcji) oraz moczopędne. Badania kliniczne wykazały pozytywny wpływ głogu w chorobach układu sercowo-naczyniowego między innymi w przewlekłej zastoinowej niewydolności serca, nadciśnieniu i hiperlipidemii. Zmniejszenie ciśnienia tętniczego krwi, w wyniku stosowania preparatów z głogu, może być wynikiem wielu różnorodnych efektów farmakologicznych: rozszerzania naczyń wieńcowych, hamowania konwertazy angiotensyny, wpływu inotropowo dodatniego na mięsień sercowy, a także aktywności moczopędnej. Randomizowane badanie kontrolne, wykazało większe w porównaniu do grupy placebo, zmniejszenie ciśnienia rozkurczowego krwi w grupie chorych na cukrzycę typu 2, stosujących 1200 mg wyciągu z głogu przez 16 tyg., wraz z terapią przeciwcukrzycową (11). W badaniu (randomizowane z grupą placebo) 36 wolontariuszy przydzielonych do 4 grup, otrzymywało: magnez 600 mg, ekstrakt głogu 500 mg, magnez i ekstrakt z głogu łącznie lub placebo. Wykazano statystycznie nieznamienny spadek ciśnienia skurczowego i rozkurczowego we wszystkich badanych grupach i placebo, ale w grupie zażywającej ekstrakt z głogu, w porównaniu z innymi grupami u 19 badanych w 10 tygodniu obserwowano wyraźne zmniejszenie ciśnienia rozkurczowego, mierzonego w spoczynku, oraz tendencję do zmniejszenia stanów lękowych (12).
Można zalecać dawki wyciągów, wykorzystywane w badaniach klinicznych (160-900 mg, niekiedy do 1800 mg dziennie). Efekty obserwowane są po około 2 tyg. i powinny być kontynuowane przez co najmniej 4-8 tyg. Napary z kwiatostanów głogu należy przygotować z 1-2 g surowca w 150 ml wrzącej wody i pić 4 razy dziennie (maksymalnie 6 g dziennie).
Ziele serdecznika
Leonuri cardiacae herba jest tradycyjnie stosowane w chorobach serca, szczególnie o podłożu nerwowym, w nadciśnieniu oraz pomocniczo w łagodzeniu objawów towarzyszących nadczynności tarczycy, takich jak palpitacje serca i tachykardia, a także jako środek moczopędny.
Ziele serdecznika jest składnikiem preparatów roślinnych, zalecanych w chorobach serca wieku podeszłego, związanych ze zmniejszoną kurczliwością mięśnia sercowego, niewydolnością wieńcową, zaburzeniami rytmu serca na tle nerwicowym, też typowo uspokajających (13).
Sproszkowane ziele zaleca się stosować w dawce 150 mg 3 razy dziennie, a napar z 1,5 g – 4,5 g pić 2 razy dziennie.
Ziele jemioły
Visci herba (Viscum album) wykorzystuje się w nadciśnieniu i miażdżycy, ale normalizuje także stany niedociśnienia i wykazuje właściwości przeciwnowotworowe. Istnieje niewiele dowodów potwierdzających skuteczność obniżania ciśnienia krwi przez preparaty z jemioły, a liczba pacjentów biorących udział w badaniach jest ograniczona; ziele jemioły nie ma też monografii w Farmakopei Europejskiej. Efekt hipotensyjny jemioły został częściowo przypisany różnym biologicznie aktywnym składnikom, takim jak estry choliny (acetylocholina), histamina, kwas gamma-aminomasłowy (GABA), tyramina i flawonoidy, które prawdopodobnie pobudzają przywspółczulny układ nerwowy, powodując rozszerzenie naczyń krwionośnych, lub hamują pobudliwość ośrodka naczynioruchowego w rdzeniu przedłużonym i stymulują grasicę (14). Obserwowano też subiektywną poprawę takich dolegliwości jak bóle i zawroty głowy, a także ból w okolicy serca. Najwyższą aktywność odnotowano dla liści jemioły pasożytującej na wierzbie.
W badaniu na szczurach, którym podawano dożołądkowo wodny ekstrakt ze świeżego ziela 0,4 ml/kg przez 2 tyg., obserwowano spadek ciśnienia krwi o 30% u zdrowych zwierząt i o 38% u szczurów z nadciśnieniem (po 4 tyg. nawet do 58%). Nie obserwowano wpływu na naczynia wieńcowe i obwodowe (15). Wpływ związków fenolowych i frakcji z wyciągu n-butanolowego badano na pierścieniach aorty szczurzej, skurczonych noradrenaliną. Syringina i koniferyna działały kurcząco, słabe właściwości zwiotczające, zależnie od stężenia wykazywała kalopanaksyna D i frakcje mniej polarne (16). Działanie farmakologiczne, w tym działanie moczopędne i hipotensyjne, badano przy użyciu ekstraktu alkoholowego z jemioły japońskiej i europejskiej. Oba ekstrakty po podawaniu dożylnym i doustnym kotom, obniżały ciśnienie krwi (17). Działanie hipotensyjne jemioły w badaniach doświadczalnych na zwierzętach potwierdzali też inni badacze (18). W jednym z badań po podaniu płynnego (bliżej nie określonego) ekstraktu z ziela jemioły w dawce 0,5; 1 lub 2 ml/kg dziennie, szczurom z samoistnym nadciśnieniem tętniczym przez 14 dni, obserwowano stopniowe, utrzymujące się przez długi czas i dawkozależne obniżenie ciśnienia krwi (19).
Liść oliwki
Oleae folium (Olea europaea L ). Hipotensyjne działanie wodnego ekstraktu z liści przypisywane jest sekoirydoidom: oleaceina hamuje enzym konwertujący angiotensynę, a oleoeuropeozyd rozszerza naczynia krwionośne. Randomizowane badanie kliniczne z podwójnie ślepą próbą (8 tyg..), wykazało, że ekstrakt z liści oliwki (500 mg dwa razy dziennie), był podobnie skuteczny w obniżaniu skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi, u pacjentów z nadciśnieniem I stopnia jak kaptopril (12,5-25 mg dwa razy na dobę). Znaczące obniżenie poziomu triglicerydów zaobserwowano tylko w grupie otrzymującej ekstrakt z liści oliwek (20).
Kwiat hibiskusa
Hibisci flos (Hibiscus sabdariffa L). Przeciwnadciśnieniowe działanie ekstraktu z kwiatów hibiskusa wynika z bezpośredniego działania wazorelaksacyjnego, zależnego od acetylocholiny i histaminy. Badania kliniczne na ludziach wykazały, że standaryzowana dawka (9,6 mg antocyjanin dziennie) podana 39 pacjentom i kaptopril, 50 mg dziennie, podane tej samej liczbie pacjentów, wykazały podobny efekt hipotensyjny, skuteczność przeciwnadciśnieniową i tolerancję (21).
Nasienie lnu, olej lniany
Lini semen/oleum (Linum usitatissimum L.) Kilka badań sugeruje, że diety bogate w kwasy tłuszczowe omega-3 (kwas α-linolenowy w nasionach i oleju lnianym) znacznie obniżają ciśnienie u osób z nadciśnieniem tętniczym. Nasiona lnu mogą chronić przed miażdżycową chorobą sercowo-naczyniową poprzez szereg mechanizmów, w tym obniżenie: poziomu cholesterolu w surowicy, agregacji płytek krwi i markerów stanu zapalnego; polepszenie tolerancji glukozy i działanie przeciwutleniające. Dzienne spożycie 15 do 50 g mielonych nasion może nieznacznie obniżyć stężenie cholesterolu całkowitego i LDL bez zmiany triglicerydów lub cholesterolu HDL (22).
Korzeń, łodygi, owoce selera
(Apium graveolens L.). Przeciwnadciśnieniowe działanie przypisuje się obecności w selerze benzofurano 3-n-butyloftalidu, który wraz z sedanolidem odpowiada przede wszystkim za aromat i smak selera. Badania kliniczne wykazały, że podawanie pacjentom soku z selera obniża ciśnienie krwi dzięki rozszerzaniu naczyń krwionośnych, stymulacji receptorów muskarynowych, działania moczopędnego i hamowania ACE (przez 8-O-glukozyd junipediolu) (23).
Pycnogenol
– wyciąg z kory sosny nadmorskiej (Pinus pinaster Aiton), powszechnie stosowany w niewydolności żylnej i innych chorobach naczyniowych, w dawce 200 mg/dzień, poprzez hamowanie enzymu konwertującego angiotensynę, może nieznacznie obniżyć ciśnienie krwi u osób z łagodnym nadciśnieniem tętniczym (24).
Forskolina
(koleonol = izoforskolina), diterpen, wyizolowana z korzeni pokrzywy indyjskiej (Coleus forskohlii Briq) rozluźnia mięśnie gładkie naczyń, obniża ciśnienie tętnicze u znieczulonych kotów i szczurów, a także u szczurów z samoistnym nadciśnieniem. W małych dawkach działa inotropowo dodatnio na izolowane serce królika i kota in vivo, a w dużych depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy (25).
Produkty spożywcze w obniżaniu ciśnienia tętniczego
Ekstrakt z pomidora
(Lycopersicon esculentum Mill.) bogaty w przeciwutleniacze: karotenoidy (likopen, beta-karoten) i wit. E, inaktywujące wolne rodniki, spowalniające postęp miażdżycy, nieznacznie obniżał ciśnienie krwi u pacjentów z łagodnym, nieleczonym nadciśnieniem tętniczym (26). Podany pacjentom, leczonym małymi dawkami inhibitora ACE, blokerami kanału wapniowego lub łącznie z lekami moczopędnymi, ekstrakt z pomidora obniżał ciśnienie skurczowe o >10 mm Hg i ciśnienie rozkurczowe o >5 mm Hg. Zaobserwowano korelację między skurczowym ciśnieniem tętniczym, a stężeniem likopenu (27).
Czekolada
Flawonoidy zawarte w czekoladzie stymulują tworzenie się tlenku azotu, zwiększają wazodylatację i zmniejszają dysfunkcję śródbłonka. Badania kliniczne wykazują, że codzienne spożycie od 46 do 105 g gorzkiej lub mlecznej czekolady, dostarczającej 213 do 500 mg polifenoli kakaowych, może obniżyć ciśnienie skurczowe o ok. 5 mm Hg i rozkurczowe o ok. 3 mm Hg (28).
Płatki owsiane
(Avena sativa L.) Badanie randomizowane, kontrolowane wykazało, że płatki owsiane mogą być skuteczną terapią zapobiegającą i wspomagającą leczenie nadciśnienia tętniczego. Dodanie do normalnej diety, pacjentom z nadciśnieniem, płatków owsianych (standaryzowane na beta glukan: 5,52g/dzień przez 6 tygodni) znacząco obniżyło skurczowe (o 7,5 mm Hg) i rozkurczowe (o 5,5 mm Hg) ciśnienie tętnicze, a także całkowity cholesterol (o 9%) i LDL o 14 %. W grupie otrzymującej błonnik pokarmowy (< niż 1 g) nie obserwowano zmian badanych parametrów (29).
Podsumowanie
Modyfikacje stylu życia, takie jak zmiana diety (uboga w sód, bogata w potas oraz w warzywa i owoce, niskotłuszczowe produkty mleczne, dieta wegetariańska), zwiększona aktywność fizyczna, utrata masy ciała i redukcja stresu, a także (30) promieniowanie UV (wyzwala tlenek azotu z form zmagazynowanych w skórze) mogą obniżyć ciśnienie krwi. Skuteczne też mogą okazać się zioła o wielokierunkowym, korzystnym działaniu na układ sercowo-naczyniowy, a także, łącznie z modyfikacją stylu życia, zmniejszać ryzyko powikłań zdrowotnych, towarzyszących nadciśnieniu tętniczemu. Potencjalna skuteczność tych modyfikacji jest podobna, a nawet może przewyższać działanie pojedynczego leku. Kilka badań z randomizacją wykazało, że niewielki spadek ciśnienia tętniczego o 10 mm Hg, zmniejsza ryzyko zgonu z powodu chorób układu krążenia o 25%, a z powodu udaru o 40%.
Piśmiennictwo: 1. Nahida Tabassum, Feroz Ahmad. Role of natural herbs in the treatment of hypertension, Pharmacogn Rev. 2011, 5(9): 30–40; 2. Klein AV, Kiat H. The mechanisms underlying fructose-induced hypertension: a review. J Hypertens. 2015,33(5):912-20; 3. Teixeira K, dos Santos P, Citadini-Zanette V i wsp. Medicinal Plants that can Cause Changes in Blood Pressure and Interactions with Antihypertensive Agents. Am J Ethnomed. 2017, 4:1; 4. Shouk R, Abdou A, Shetty K i wsp. Mechanisms underlying the antihypertensive effects of garlic bioactives. Nutr Res. 2014,34(2):106-15; 5. Ried K, Frank OR, Stocks NP. i wsp. Effect of garlic on blood pressure: a systematic review and meta-analysis. BMC Cardiovasc Disord. 2008, 8:13; 6. Ashraf R, Khan RA, Ashraf I, Qureshi AA. Effects of Allium sativum (garlic) on systolic and diastolic blood pressure in patients with essential hypertension. Pak J Pharm Sci. 2013,26(5):859-63; 7. Ried K, Frank OR, Stocks NP. Aged garlic extract reduces blood pressure in hypertensives: a dose-response trial. Eur J Clin Nutr. 2013,67(1):64-70; 8. Reinhart KM, Coleman CI, Teevan C i wsp. Effects of garlic on blood pressure in patients with and without systolic hypertension: a meta-analysis. Ann Pharmacother. 2008, 42(12):1766-71; 9. Dhawan V, Jain S. Garlic supplementation prevents oxidative DNA damage in essential hypertension. Mol Cell Biochem. 2005;275: 85–94; 10. Varshney R, Budoff MJ. Garlic and Heart Disease. J Nutr. 2016;146(2):416S-421S; 11. Walker AF, Marakis G, Simpson E wsp. Hypotensive effects of hawthorn for patients with diabetes taking prescription drugs: a randomised controlled trial. Br J Gen Pract. 2006,56(527):437-43; 12. Walker A F, Marakis G, Morris A P. Robinson P A. Promising Hypotensive Effect of Hawthorn Extract: A Randomized Double-blind Pilot Study of Mild, Essential Hypertension. Phytother. Res. 2002,16, 48–54; 13. Wojtyniak K, Szymański M, Matławska I. 2013. Leonurus cardiaca L. (motherwort): a review of its phytochemistry and pharmacology. Phytother Res. 2013; 27(8):1115-20; 14. Duke JA. Handbook of Medicinal Herbs. CRCPress Inc, Boca Raton, FL, 1985;512-13; 15. Hänsel R, Keller K, Rimpler H, Schneider G. editors. Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis. Springer-Verlag, Berlin 1994; 1160- 79; 16. Delloman D, Caliş I, Ergun F i wsp. Studies on the vascular effects of the fractions and phenolic compounds isloated from Viscum album ssp. album. J. Ethnopharmacol. 2000, 72(1-2):323-9; 17. Fukunaga T, Ide T, Yamashiro M. Studies on pharmacological activity of the Japanese and European mistletoe. Yakugaku Zasshi 1989, 109:600-5; 18. Petkov V. Plants and hypotensive, antiatheromatous and coronarodilatating action. Am J Chin Med 1979, 7:197-236; 19. Ye F, Du GZ, Cui AQ, Lu XT. Study on the mechanism of compound mistletoe fluidextract in relieving hypertension. J Trad Chin Med 2009, 29 (4):291-5; 20. Susalit E, Agus N, Effendi I i wsp. Olive (Olea europaea) leaf extract effective in patients with stage-1 hypertension: comparison with Captopril. Phytomedicine. 2011, 18(4):251-8; 21. Herrera-Arellano A, Flores-Romero S, Chávez-Soto MA, Tortoriello J. Effectiveness and tolerability of a standardized extract from Hibiscus sabdariffa in patients with mild to moderate hypertension: A controlled and randomized clinical trial. Phytomedicine. 2004, 11:375–82; 22. Bloedon LT, Szapary PO. Flaxseed and cardiovascular risk. Nutr Rev. 2004, 62:18–27; 23. Mans DRA. Surinamese Medicinal Plants for Treating Hypertension with Angiotensin-Converting Enzyme-Inhibitory Activity: A Review of Literature. Int J Med Res Health Sci 2018, 7(11): 26-48; 24. Liu X, Wei J, Tan F i wsp. Pycnogenol, French maritime pine bark extract, improves endothelial function of hypertensive patients. Life Sci. 2004, 74: 855–62; 25. Dubey MP, Srimal RC, Nityanand S, Dhawan BN. Pharmacological studies on coleonol: A hypotensive diterpene from Coleus forskohlii. J Ethnopharmacol. 1981, 3:1–13; 26. Engelhard YN, Gazer B, Paran E. Natural antioxidants from tomato extract reduce blood pressure in patients with grade-1 hypertension: A double-blind, placebo-controlled pilot study. Am Heart J. 2006, 151:100; 27. Paran E, Novack V, Engelhard YN, Hazan-Halevy I. The effects of natural antioxidants from tomato extract in treated but uncontrolled hypertension patients. Cardiovasc Drugs Ther. 2009, 23:145–51; 28. Taubert D, Berkels R, Roesen R, Klaus W. Chocolate and blood pressure in elderly individuals with isolated systolic hypertension. JAMA. 2003, 290: 1029–30; 29. Keenan J M, Pins JJ, Frazel C i wsp. Oat ingestion reduces systolic and diastolic blood pressure in patients with mild or borderline hypertension: a pilot trial. J Fam Pract. 2002, 51(4); 30. Richard B. Weller RB, Wang Y i wsp. Does Incident Solar Ultraviolet Radiation Lower Blood Pressure? J. Am. Heart Assoc. 2020, 9: e013837.
