Rośliny leczniczeMało znane w Polsce rośliny lecznicze z rodziny babkowatych

Mało znane w Polsce rośliny lecznicze z rodziny babkowatych

Rodzina babkowatych jest reprezentowana w Polsce przez taksony tak znane, jak babka lancetowata (Panacea nr 24) i babka większa (Panacea nr 31). Mniej znane są babki średnia i piaskowa (Panacea nr 44). Prawie zupełnie są nieznane babki pierzasta, nadmorska i górska. Są gatunkami rzadkimi, objętymi od 2004 r. w Polsce czynną, ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012, Dziennik Ustaw z dnia 20 stycznia 2012, poz. 81). Babka pierzasta i babka nadmorska występują u nas wyłącznie nad morzem. Charakteryzują się mięsistymi, wąskimi, wydłużonymi liśćmi, zebranymi w przyziemną różyczkę. Ich czterokrotne kwiaty i kłosowate kwiatostany są typowe dla rodziny. Oba gatunki znalazły zastosowanie w lecznictwie.

Babka pierzasta Plantago coronopus L.

rośnie naturalnie w Europie, Afryce Płn., na Wyspach Kanaryjskich, na Azorach i na części kontynentu azjatyckiego. Jako gatunek zawleczony występuje także w Ameryce Płn., Nowej Zelandii i Australii.

W Europie spotykana jest głównie w strefie nadbrzeżnej, na zachodzie kontynentu, ale także wewnątrz lądu. U nas znane jest tylko jedno stanowisko naturalne – na łąkach małej, niezamieszkałej wyspy Karsiborska Kępa, w delcie Świny. Jest ono słonawą, na której wypasa się bydło, konie i gęsi. Babka dobrze to znosi, a wypas eliminuje jej konkurentów (Sągin 1999). Jest jeszcze stanowisko gatunku w Gdańsku – synantropijne, antropogeniczne (SadowskaŻółkoś 2011). Babka pierzasta to halofit fakultatywny, uważany za najbardziej polimorficzny gatunek rodziny babkowatych (Gorenflot 1964, Gravis 1936). Fenotypowa plastyczność wynika z przystosowania do zmiennych warunków środowiska.
Może być byliną, także rośliną dwuletnią, niekiedy jednoroczną. Wysokość jej waha się w granicach 5-40 cm. Wykazuje zmienność morfologiczną liści, które są wydłużone, najczęściej pierzasto lub podwójnie pierzasto sieczne (nazywa się ją cut leaf plantain), ale też ząbkowane lub nawet całobrzegie. Na liściach znajdują się charakterystyczne mikroskopijne włoski buteleczkowate (Andrzejewska-Golec 1992). Drobne, niepozorne, czterokrotne, błoniaste kwiaty przypominają kwiaty innych babek. Jak u większości babkowatych, zebrane są na szczycie bezlistnych łodyg, czyli głąbików, w walcowate kłosy. Babka pierzasta kwitnie od czerwca do września. Wytwarza owoce w postaci torebki z 3-4 nasionami. Dokładny opis rośliny, z licznymi podgatunkami, odmianami i formami podaje w swoim monumentalnym opracowaniu rodziny babkowatych Pilger (1937). Jednak wyodrębnienie licznych taksonów w obrębie gatunku P. coronopus przez Pilgera, a także innych systematyków, jest przedmiotem krytyki (Gorenflot 1964).
Nasiona babki pierzastej zawierają dużo oleju i śluzu (oleju dwa razy więcej niż nasiona babki większej, Ahmed et al. 1969). Spośród fenylopropanoidów w zielu wykryto około 0,2% werbaskozydu i około 0,02% salidrozydu; spośród glikozydów irydoidowych wykryto około 0,02% plantarenalozydu (Rønsted 2000). Doniesienia o występowaniu u babki pierzastej irydoidu aukubiny są sprzeczne. Rymkiewicz (1979) nie stwierdził obecności aukubiny w pochodzących ze Szwajcarii nasionach P. coronopus. Według RaszeiGilla (1972) irydoid ten nie występuje w nasionach babki pierzastej hodowanej w poznańskim ogrodzie botanicznym, natomiast zawierają go w ilościach śladowych nasiona uzyskane z ogrodu botanicznego w Oulu (Finlandia). Rønsted (2000) także nie wykryła tego irydoidu w zielu. Andrzejewska-GolecŚwiątek (1984), badając występowanie irydoidów w nadziemnych częściach babki pierzastej, stwierdzili, że występowanie aukubiny zależy od pochodzenia materiału roślinnego. Prawdopodobnie związane jest to z różnymi chemotypami w obrębie gatunku.

W terapii

stosowano Plantago coronopus, pod nazwą Herba Coronopi lub Cornu cervini, w schorzeniach układu oddechowego, w biegunkach i w krwotokach, nawet w przypadkach pogryzienia przez wściekłego psa (Hegi 1906). W Portugalii napary z nadziemnych części używano w medycynie ludowej do leczenia bólu gardła i stanów zapalnych migdałków (Novais et al. 2004). Na Wyspach Kanaryjskich roślinę wykorzystywano w chorobach nerek i układu moczowego, a w Stanach Zjednoczonych jako środek łagodzący gorączkę.
Wykazano, że metanolowe ekstrakty z nadziemnych części babki pierzastej (także lancetowatej i płesznika) działają antyoksydacyjnie (Galvez et al. 2005). W lecznictwie ludowym stosowano babkę pierzastą również w leczeniu raka. Doświadczalnie stwierdzono, że metanolowe wyciągi z jej liści, podobnie jak wyciągi z Plantago major, hamują piersiową adenokarcinomę i melanomę, co badacze tłumaczą obecnością flawonu 7-0-ß-glukozydu luteoliny (Galvez et al. 2003). Jankovic et al. (2012) stwierdzili, że związek ten jest obok luteoliny głównym flawonoidem babek pierzastej i lancetowatej.

W kuchni

W Holandii i na dalekiej północy hodowano babkę pierzastą jako warzywo czyszczące krew. Gdy w roku 1865 plaga szarańczy zniszczyła plony na Minorce, jedynym pokarmem wyspiarzy była babka pierzasta (Hegi 1906). Do dziś wymieniana jest wśród francuskich warzyw. Używana jest też do sporządzania sałatek we Włoszech (misticanza). Ostatnio reklamowana jest jako oryginalne warzywo (Plantago coronopus – Minutina) także przez ogrodników polskich.

Uprawa

polowa babki pierzastej jest stosunkowo łatwa. Polecana jest ona nie tylko do ogródków ziołowych i warzywniaków, ale – z powodu pięknego i oryginalnego pokroju – także do skalniaków. Wymowne są różne popularne jej nazwy: buckhorn plantain (babka rogi jelenie), erba stella (trawiasta gwiazda), barba di frate (broda mnicha). Sotek (2006) opracowała uprawę hydroponiczną, a w Zakładzie Biologii i Botaniki Farmaceutycznej UM w Łodzi zajęto się mikropropagacją tej rośliny z różnych eksplantatów. Uzyskano rośliny niezmienione fenotypowo (MakowczyńskaAndrzejewska-Golec 2010).

Babka nadmorska Plantago maritima L.

W Europie rośnie głównie na wybrzeżach, rzadko śródlądowo. W Polsce stanowiska są skupione u ujścia Odry, nad zatokami Pucką i Gdańską (Piotrowska 2001). Rośnie tam jako obligatoryjny halofit, na umiarkowanie zasolonym, wilgotnym podłożu.

W Zakładzie Biologii i Botaniki Farmaceutycznej UM w Łodzi prowadzono kultury in vitro tego taksonu (MakowczyńskaAndrzejewska-Golec 2009). Babka nadmorska jest byliną o mięsistych liściach, zebranych w przyziemną różyczkę. Tworzy rozłogi, ma silny wrzecionowaty korzeń. Wysokość w granicach 15-40 cm. Liście równowąskie, najczęściej całobrzegie, niekiedy słabo i odlegle ząbkowane. Pod mikroskopem można zaobserwować na nich włoski główkowate o krótkim trzonku i główce, podzielonej na dwie lub cztery komórki, oraz tzw. włoski smardzowate, których główka składa się z wielu komórek (Andrzejewska-Golec 1992). Kwiaty, jak u wielu innych babkowatych, skupiają się w walcowatym gęstym kłosie. Babka nadmorska kwitnie od czerwca do września (października). Wytwarza dwunasienną torebkę.

Badania fitochemiczne wskazują na zawartość różnych cennych metabolitów. Są to glikozydy irydoidowe: aukubina, melitozyd, remaniozyd D, glikozydy fenyloetanoidowe (echinakozyd), flawonoidy, taniny, polisacharydy, sorbitol (Ahmad et al. 1979, Andrzejewska-GolecŚwiątek 1984, Rønsted et al. 2000). Surowcem jest liść Plantaginis maritimae folium, który był stosowany w medycynie ludowej (BrodaMowszowicz 2000). Ziele polecano jako expectoransstomachicum (Liebezeit et al. 1999).

Piśmiennictwo: Ahmad I., Larher F., Stewart G.R. Sorbitol, a compatibile osmotic solute Plantago maritima. New. Phytol. 82/1979, 671-78; Ahmed Z.F., Hommouda F.M., Rizk A.M., Wassel G.M. Phytochemical studies of Egyptian Plantago species. Lipids. Planta Medica 16(4)/1968, 404-10; Andrzejewska-Golec E. Hair morphology in Plantago sect. Coronopus (Plantaginaceae). Pl. Syst. Evol. 179/1992, 107-13; Andrzejewska-Golec E., Świątek L. Badania chemotaksonomiczne rodzaju Plantago L. Analiza frakcji irydoidów. Herba Pol. 30(1)/1984, 9-16; Broda B., Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych trujących i użytkowych. Wyd. VI, PZWL, Wwa 2000; Galvez M., Martin-Cordero C., Houghton P.J., Ayuso M.J. Antioxidant activity of methanol extracts obtained from Plantago species. J. Agric. Food Chem. 53/2005, 1927-33; Galvez M., Martin-Cordero C., Lopez-Lazaro M., Cortes F., Ayuso M.J. Cytotoxic effect of Plantago spp.on cancer cell lines. J. Ethnopharmacol. 88(2-3)/2003, 125-30; Gorenflot R. Introgression, polymorphisme et taxonomie chez les Plantaginacées. Adansonia 4(3)/1964, 393-417; Gravis A. Contribution a l’étude des variations. Nanisme et pedocarpisme du Plantago coronopus L. Supplements au Bulletin Biologique du France et de Belgique. 14/1936, 1-70; Hegi C. Plantago L., w: Ilustrierte Flora von Mittel Europa 1906, vol. VI/1, 188-89; Jankovic T., Zdunic G., Beara J., Balog K., Pljevjakušic D., Stesěvic D., Šavikin K. Comparative study of polyphenols in Plantago species. Bioch. Syst. Ecol. 42/2012, 69 -74; Liebezeit G., Kunnemann T.D., Gad G. Biotechnological potential of North Sea salt Marsh plants - a review of traditional knowledge. J. Biotech. 70/1999, 77-84; Makowczyńska J., Andrzejewska-Golec E. Micropropagatio of Plantago maritima L. - a vanishing species in Poland. Acta Soc. Bot. Pol. 78(1)/2009, 13-18; Makowczyńska J., Andrzejewska-Golec E. Kultury korzeni i roślin transformowanych Plantago coronopus L. Planta in vivo, in vitro et in silico. Streszczenia referatów i plakatów LV Zjazdu PTB. Wwa, 6-17 IX 2010, 79; Novais M. H., Santos I., Mendes S., Pinto-Gomes C. Studies on pharmaceutical ethnobotany in Arrabida Natural Park (Portugal). J. Ethnopharmacol. 93/2004,18- 95; Pilger R. Plantaginaceae, w: Engler A., Diels L. Das Pflanzenreich (4), Leipzig 1937; Piotrowska H. Plantago maritima L. Babka nadmorska, w: Polska czerwona księga roślin. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, 347-48; Raszeja W., Gill S. Zawartość aukubiny w nasionach rodzaju Plantago L. Rozprawy Wydz. III Nauk Mat. Przyr. 9/1973, 195-99; Ronsted N., Göbel E., Franzyk H., Jensen S.R., Olsen C.E. Chemotaxonomy of Plantago. Irydoid glucosides and caffeoyl phenylethanoid glycosides. Phytochem. 55/2000, 337-48; Rymkiewicz A. Badania nad gatunkami z rodzaju Plantago L., z uwzględnieniem karpologii i chemotaksonomii. Monograph. Bot. 57/1979, 71-103; Sadowska A., Żółkoś K. Antropogeniczne stanowisko babki pierzastej Plantago coronopus L. w Gdańsku. Acta Bot. Cassub. 10/2011, 107-14; Sągin P. Cenne składniki szaty roślinnej Karsiborskiej Kępy (Wsteczna delta Świny) i problemy ich ochrony. Folia Univ. Agricult. Stetin. 197/1999, 283-86; Sotek Z. Development of Plantago coronopus L. individuals in the marginal population and hydroponic culture . Biodiv. Res. Conserv. 1-2/2006, 159-62.

Autor

  • dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec

    Dr hab. n. farm. Emilia Andrzejewska-Golec jest profesorem Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, pracownikiem Zakładu Biologii i Botaniki Farmaceutycznej na Wydziale Farmaceutycznym tej uczelni. W latach 1991-96 była zastępczynią dyrektora, następnie - do 2002 r. - dyrektorem Instytutu Badania Środowiska i Bioanalizy. W latach 2002-03 organizowała Zakład Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Bydgoskiej AM, jako kierownik tej placówki. Jest długoletnią członkinią Zarządu Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Autorka 53 publikacji z taksonomii, fitochemii i biotechnologii roślin, z czego 42 to prace eksperymentalne w pełnej wersji. Od wielu lat zajmuje się roślinami z rodziny Plantaginaceae – ich taksonomią, składem chemicznym, kulturami in vitro.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej