Paracelsus, zwany ojcem współczesnej medycyny, pozostawił nam pouczającą refleksję: Wszystkie łąki i pastwiska, wszystkie góry i pagórki są aptekami. Słuszności tej myśli dowodzi zarówno wielowiekowe doświadczenie w stosowaniu roślin leczniczych, jak i rozwój nowoczesnej fitochemii i fitoterapii, które weryfikują pozytywnie właściwości terapeutyczne roślin, uważanych za dobroczynne już przed wiekami. Niestety, człowiek współczesny zdaje się o tym zapominać. Mieszkaniec współczesnych metropolii oddalił się od natury. Zapomniał, że otacza go wspaniały świat roślin, które kryją w sobie dobroczynne dla człowieka substancje, niosące ukojenie w wielu schorzeniach – zwłaszcza tych cywilizacyjnych. Rośliny o cennych właściwościach leczniczych traktowane są niekiedy jak natrętne chwasty. Nie pamięta się o ich stosowaniu od pokoleń w lecznictwie ludowym, tradycyjnym.
Łopian – rzep – dziad
Jednym z takich roślin jest znany wszystkim, ze względu na powszechne występowanie – łopian. Ta dwuletnia roślina z rodziny astrowatych Asteraceae (dawniej złożone Compositae) występuje pospolicie w Polsce na niżu, sięgając niższych partii Karpat i Sudetów. Zasiedla przydroża, zarośla, brzegi lasów. Jest bliskim sąsiadem siedzib ludzkich, porastając obficie przychacia. Zasięg geograficzny jego występowania obejmuje umiarkowaną strefę Półkuli Północnej.
Łopian wytwarza podczas pierwszego roku wegetacji rozetę dużych, długoogonkowych liści odziomkowych oraz silne, mięsiste, pojedyncze bądź czasami rozgałęzione korzenie. W drugim roku wydaje wysoką do 2 metrów, silną i rozgałęzioną łodygę. Charakterystyczne liście odznaczają się dużymi rozmiarami, sercowato jajowatym kształtem i gęstym, kutnerowatym owłosieniem na spodniej stronie. Purpurowe kwiaty zebrane są w charakterystyczne dla rodziny koszyczki, które okryte są haczykowatymi łuskami.
Dojrzałe owoce łatwo przyczepiają się do odzieży i do sierści zwierząt, co ułatwia rozsiewanie rośliny. Pewnie dlatego owoce nazywane są pospolicie rzepami, natomiast cała roślina nazywana była kiedyś przez mieszkańców wsi dziadem. Przez Chińczyków łopian nazywany jest niubangiem.
Był kiedyś uprawiany jako warzywo. W Japonii nazywają go gobo. Do dziś jest tam traktowany jak warzywo, podawane po uprzednim pieczeniu lub smażeniu. Również u nas, na Podlasiu, dostrzegano walory kulinarne łopianu. Spożywano młode, gotowane korzenie, a młode ogonki liściowe kiszono jak ogórki.
W farmacji
zbiera się bardzo wczesną wiosną lub późną jesienią korzenie jednorocznych łopianów, przed kwitnieniem. Umyty i oczyszczony materiał kroi się na grubsze fragmenty i suszy w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 50°C. Otrzymuje się w ten sposób korzeń łopianu Radix Bardanae (Radix Arctii). W lecznictwie ludowym wykorzystywano również inne części rośliny – liście Folium Bardanae i owoce Fructus Bardanae.
Surowiec wykorzystywany w lecznictwie pochodzi z trzech gatunków łopianu: większego Arctium lappa L., pajęczynowatego Arctium tomentosum Miller i mniejszego Arctium minus Hill.
W korzeniu łopianu obecne są związki poliacetylenowe (tridekadien-tetraina i tridecen-pentaina), olejki eteryczne (około 2%) i kwasy organiczne (γ-guanidynomasłowy). Skład dopełniają fitosterol, śluz, substancje białkowe, sole mineralne i charakterystyczny dla rodziny Asteraceae wielocukier inulina (nawet do 40%). W korzeniach jest także około 2% fenolokwasów (kwas kawowy i chlorogenowy).
Tradycja
Łopian był powszechnie stosowany zarówno w lecznictwie ludowym, jak i oficjalnym – ze względu na swe właściwości łagodnego pobudzania działania niektórych narządów. Preparaty z łopianu zwiększają wytwarzanie soku żołądkowego i produkcję żółci w wątrobie oraz enzymów trzustkowych. Wzmagają diurezę poprzez zwiększenie przesączania w kłębuszkach nerkowych i hamowanie resorpcji zwrotnej remedium diureticum.
Przetwory z łopianu
wpływają korzystnie na przemianę materii remedium metabolicum i przyspieszają oraz ułatwiają usuwanie z organizmu produktów toksycznych tej przemiany. Uważany jest – zarówno przez medycynę zachodnią, jak i orientalną – za środek odtruwający organizm i czyszczący krew. Sprzyja temu działanie napotne remedium diaphoreticum, które przejawia Arctium lappa oraz gatunki pokrewne. Działają one także przeciwcukrzycowo.
Stosowany zewnętrznie
łopian hamuje silnie rozwój szkodliwych bakterii i grzybów chorobotwórczych, co wykorzystywane jest w leczeniu łagodnych zaburzeń czynności skóry, zwłaszcza gdy u ich etiologii leżą problemy z łojotokiem.
Preparaty z łopianu
stosuje się wewnętrznie w nieżytach przewodu pokarmowego, zaburzeniach wydzielania żółci oraz w stanach zapalnych w obrębie dróg moczowych, którym często towarzyszy skąpomocz. Wskazaniem do stosowania są też niektóre zaburzenia przemiany materii, towarzyszące zwykle okresowi pokwitania. Najczęściej jednak właściwości terapeutyczne łopianu wykorzystywane są do leczenia rozmaitych chorób skórnych, zwłaszcza stanów przewlekłych, takich jak wyprysk, świąd, trądzik czy czyraczność.
Moc tkwi w lignanach
Badania naukowe wykazały, że łopian jest bogaty w lignany, które są obecne we wszystkich częściach rośliny. Według wielu badaczy, są one odpowiedzialne, za wielkokierunkową aktywność surowców bogatych w te związki.
Najważniejszymi przedstawicielami tej grupy związków są arktygenina (w liściach, owocach, nasionach i korzeniach), arktyina (liście, owoce, korzenie), trachelogenina (owoce), lappaol F (owoce, korzenie, nasiona) i diarktygenina (owoce, korzenie i nasiona).
Udowodniono, że działanie przeciwzapalne łopianu polega na hamowaniu indukowanej formy syntazy tlenku azotu (i NOS), na aktywności prozapalnych cytokin, aktywacji enzymów przeciwutleniających i wymiataniu wolnych rodników. Szczególną aktywność na tym polu wykazują lappaol F, diarktygenina i arktygenina. Nadmierna produkcja tlenku azotu przez iNOS jest związana z przebiegiem różnych chorób, takich jak artretyzm, choroby autoimmunologiczne czy przewlekłe stany zapalne. Bioaktywne lignany wykazują także obiecujące działanie przeciwnowotworowe, polegające na indukowaniu zaprogramowanej śmierci komórki (apoptozy) na liniach komórek nowotworowych oraz hamowaniu rozwoju guza, poprzez zmniejszenie jego tolerancji na niedobór glukozy. Aktywność ta wymaga potwierdzenia dalszymi badaniami, ale wiadomo już teraz, że naturalne lignany są związkami o dużym potencjale terapeutycznym. Przeprowadzono także badania polegające na wspólnym stosowaniu lignanów i leków przeciwnowotworowych (doxorubicyny) wobec linii komórek nowotworowych, nie reagujących na inne leki.
Pomaga w cukrzycy
Owoce łopianu stosowane były od dawna w tradycyjnej medycynie chińskiej – w terapii cukrzycy. W wyniku badań ustalono, że przyjmowanie dużych ilości owoców łopianu (15 g dziennie) daje dobre efekty hipoglikemiczne u osób ze stwierdzoną cukrzyca typu II.
Za działanie przeciwcukrzycowe odpowiedzialny jest kwas arktygenowy (arctigenic acid), który wpływa prawdopodobnie na zwiększenie wydzielania insuliny przez trzustkę, co jest procesem zaburzonym w przypadku cukrzycy.
Inne badania wskazują na aktywność pochodnych sitosterolu, obecnych w korzeniu i owocach Arctium lappa. Obniżają poziom cukru wskutek inhibicji α-glukozydazy, co opóźnia wchłanianie glukozy i obniżenie hiperglikemii poposiłkowej.
* * *
Jak w przypadkach wielu innych roślin – używanych niegdyś powszechnie w lecznictwie i w kuchni a potem niesłusznie zapomnianych – łopian wraca do łask. Kolejne badania poszerzają wiedzę o jego właściwościach leczniczych i potwierdzają zasadność jego stosowania przez wieki w lecznictwie ludowym Europy i Azji.
Piśmiennictwo: Chan Y.-S., Cheng L., Wu J., Chan E., Kwan Y., Lee S., Leung G., Yu P., Chan S. A review of the pharmacological effects of Arctium lappa. Inflammopharmacol, vol. 19/2011, 245-54; Jędrzejko K. Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Śląska AM, Katowice 2001; Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Wwa 2007; Łuczaj Ł. Dzika kuchnia, Wwa 2014; Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987; Su S., Cheng X., Wink M. Natural lignans from Arctium lappa modulate P-glycoprotein efflux function in multridrug resistant cancer cells. Phtomedicine, vol. 22/2015, 301-07; Xu Z., Gu C., Wang K., Ju J., Wang H., Ruan K., Feng Y. Arctigenic acid, the key substance responsible for the hypoglycemic activity of Fructus Arctii. Phytomedicine, vol. 22/2015, 128-37.
