Coryllus avellana jest jednym z najpospolitszych krzewów owocodajnych w naszym środowisku przyrodniczym. Należy do rodziny brzozowatych Betulaceae, w rzędzie bukowców Fagales. W niektórych systemach klasyfikacyjnych wyróżnia się odrębną rodzinę leszczynowatych Corylaceae, obejmującą rodzaje leszczyna i chmielograb.
Jest dużym krzewem dorastającym do 5 m. W stanie dzikim występuje w całej Europie, w Azji Mniejszej i na Kaukazie. W Polsce pospolita zarówno w niższych górach, jak i na całym niżu. Jest gatunkiem charakterystycznym dla kilku rodzajów zbiorowisk leśnych. Powszechnie uprawiana zarówno jako roślina ozdobna, jak i owocowa. Ma gałęzie o gładkiej, popielatej korze, młode gałązki są czerwonobrązowe. Liście ułożone skrętolegle, osadzone na długim ogonku, owalne, długości około 10 cm, piłkowane, w początkowej fazie rozwoju owłosione, zielone, na jesieni żółtobrązowe. Kwitnie na przedwiośniu i na wiosnę, od lutego do kwietnia. Kwiaty męskie mają postać dość długich, zwisłych, żółtych kotków, obficie pylących na żółto, kwiaty żeńskie są niepozorne, mają czerwone znamiona. Podobnie jak inne bukowce, leszczyna jest wiatropylna i jednopienna. Mimo to, pszczoły zbierają jej pyłek, chociaż jej nie zapylają i nie zbierają z niej nektaru, gdyż jej kwiaty go nie dają. Pyłek leszczyny jest jednak dla nich cenny, gdyż jest pierwszym przedwiosennym pożytkiem. Owocem leszczyny, dojrzewającym we wrześniu, jest twardy, brązowy orzech, otoczony okrywą ze zrośniętych podkwiatków, potocznie zwany orzechem laskowym.
Orzechy laskowe
są odżywczo bardzo wartościowe. Należą do najbardziej suchych owoców, zawierają jedynie 3,5-10% wody w stanie świeżym, po wysuszeniu są jej niemal całkowicie pozbawione. Bardzo bogate w tłuszcze (stanowią one około 30% ich suchej masy) i to te najbardziej wartościowe odżywczo. Zawierają największy procent niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), zwanych witaminą F. Są to tłuszcze konieczne do rozwoju organizmu człowieka i łatwo przyswajalne. Orzechy laskowe zawierają też około 10-15% białka, co czyni je surowcem bogatym w ten składnik. Jest to co prawda – podobnie jak w przypadku prawie wszystkich innych surowców roślinnych – białko nie w pełni wartościowe (brakuje w nim kilku aminokwasów), ale za to łatwo przyswajalne. Orzechy zawierają około 5,5% węglowodanów, z czego 2-5% stanowi sacharoza, a około 1% błonnik. Mają wysoką wartość energetyczną. 100 g świeżo wyłuskanych jąder owoców dostarcza 700 kcal. Przewyższają pod tym względem wieprzowinę. Pół kilograma orzechów może zaspokoić zapotrzebowanie energetyczne dorosłego mężczyzny.
Orzechy wykorzystuje się do produkcji słodyczy (czekolady, cukierków), ciast, musli, budyniu, kompotów i tzw. mleczka orzechowego (w Czechach i na Słowacji), jako dodatku do pieczywa (najczęściej w postaci mąki orzechowej, wytwarzanej głównie na Kaukazie i w Ameryce). Spożywa się też same orzechy, zarówno w postaci świeżej, jak też suszone, solone, kandyzowane, rzadziej prażone (mają wtedy bardziej pikantny smak) i fermentowane. Płatki orzechowe wykorzystuje się do dekoracji wyrobów cukierniczych.
Leszczyna leczy
Surowcami leczniczymi, pozyskiwanymi z leszczyny pospolitej, są owoc Coryli fructus i liść Coryli flos. Owoce zawierają różne witaminy. Oprócz wspomnianej witaminy F, przede wszystkim B1 (0,5 g na 100 g) i C (30-50 mg na 100 g). Bogatsze w witaminę C są liście, zawierają jej około 200 mg w 100 g surowca. Orzechy zawierają też cenne składniki mineralne: żelazo, fosfor, wapń, potas, sód, magnez, cynk i inne.
Olej
wyciskany z orzechów laskowych ma ciekawe właściwości. Jest oczywiście bogatym źródłem witaminy F. Obniża poziom cholesterolu we krwi. Wykazuje też działanie robakobójcze. Wedle niektórych źródeł, szczególnie skutecznie działa przeciwko tasiemcom uzbrojonym i nieuzbrojonym.
Liście
stosuje się głównie zewnętrznie. Zawierają garbniki i flawonoidy, działają przede wszystkim ściągająco. Wywar z nich służy do leczenia wrzodów na nogach. Płynny wyciąg stosuje się na żylaki i obrzęki kończyn dolnych.
W gospodarce
bywa uważana za chwast leśny, gdyż bujnie się rozrasta, utrudniając wzrost innym roślinom. Z drugiej strony swoimi rozległymi korzeniami umacnia zbocza i skarpy. Stanowi kryjówki i źródło pożywienia dla licznych zwierząt, a bogaty opad jej liści ma znaczenie w nawożeniu leśnej gleby. Drewno leszczyny wykorzystywane jest do wyrobu lasek, obręczy do beczek, wędek, biczy, ogrodzeń i umocnień (w tym faszyny), dawniej także łuków. Leszczynowy węgiel drzewny wykorzystywany jest do wytwarzania pałeczek rysunkowych i prochu strzelniczego. Olej z orzechów, prócz zastosowań leczniczych i spożywczych, ma znaczenie także w produkcji kosmetyków. Leszczyny są powszechnie wykorzystywane jako rośliny ozdobne, przede wszystkim w parkach i ogrodach. W uprawie wymagają gleby w miarę żyznej, zasobnej w wodę, przepuszczalnej, stanowisk nasłonecznionych lub częściowo tylko zacienionych. Odporna na mróz, ale wrażliwa na wiatr.
W kulturze
leszczyna ma wyrazistą rolę. Zarówno cały krzew, jak też drewno i orzechy. Na całym obszarze występowania, leszczyna od pradziejów pełniła rolę drzewa kultowego, często o znaczeniu ściśle religijnym. Uznawana za żywicielkę i drzewo opiekuńcze, obdarowane mocą zwalczania chorób.
Krzew leszczyny oznaczał w dawnej Polsce błogosławieństwo Boże, był symbolem obfitości i dobrą wróżbą na przyszłość.
W wielu kulturach świata orzechy laskowe były symbolem płodności i kobiecej mądrości – dzięki swej pożywności i występowaniu w wilgotnych siedliskach. W izbach mieszkalnych wieszano girlandy z orzechów, by zapewnić płodność ich mieszkańcom. Gdzie indziej zaś gałęzie leszczyny, zwłaszcza kwitnące, umieszczano u wejścia domów dla zapobieżenia złym mocom. W baśniach i legendach drewno leszczynowe często służyło do sporządzania magicznych różdżek i kijów. Ciekawe, że współcześni radiesteci też używają często różdżek leszczynowych.
W Piśmie Świętym leszczyna występuje śladowo. Spośród polskich przekładów jedynie Biblia Gdańska wymienia leszczynę (Rdz. 30,37) jako jeden z trzech gatunków, których gałęzi użył Jakub do znaczenia stad: Nabrał tedy Jakób prętów zielonych topolowych i laskowych, i kasztanowych, i obłupił miejscami skórę ich do białego, obnażając białość, która na prętach była. Inne przekłady wymieniają w tym miejscu drzewo migdałowe.
W starożytnej Grecji i Rzymie leszczyna znana była jako orzech pontyjski. Pod tą nazwą wzmiankowali ją Teofrast, Pliniusz Starszy i Wergiliusz. Pozostałości orzechów laskowych znaleziono w Pompejach i w rzymskich osiedlach w Szwajcarii i innych krajach.
W mitologii celtyckiej orzechy laskowe dawały mądrość i inspirację.
Leszczyna dość często występuje w literaturze. W słynnym opisie drzew i krzewów leśnych w III księdze Pana Tadeusza jest jak menada z zielonymi berły. Znany był kiedyś wierszyk Marii Konopnickiej dla dzieci: Dalej, śmieszki, na orzeszki, dalej razem w las! Już leszczyna się ugina, woła, woła nas.
Szczególną rolę odgrywa leszczyna w baśniach braci Grimm. Występuje w niej wielokrotnie i w różnych postaciach. Krzew leszczyny rośnie na grobie matki Kopciuszka. Wyrósł z gałązki podarowanej dziewczynce przez ojca i ma magiczną moc. To stąd te suknie na bal, stąd ptaszki siedzące na krzewie, informujące księcia o oszustwach sióstr. Czerwony Kapturek mieszkał w domu otoczonym żywopłotem z leszczyny. Leszczynowe kije często służyły w baśniach do bicia ludzi i zwierząt, zaś leszczynowa różdżka chroniła przed jadowitymi wężami.
Inne gatunki leszczyny
Na świecie występuje 15 gatunków. W Polsce tylko leszczyna pospolita rośnie dziko, co najmniej dwa inne gatunki są uprawiane. Leszczyna turecka Corylus colurna najczęściej jest wysokim drzewem, dorastającym do 20 m. W Polsce nie ma znaczenia sadowniczego, uprawiana na owoce jedynie eksperymentalnie lub amatorsko. Ma natomiast znaczenie jako roślina ozdobna, nasadzana w parkach. Owoce leszczyny tureckiej są drobniejsze i bardziej podłużne niż leszczyny zwyczajnej, zgrupowane po kilka lub kilkanaście w duże, kuliste owocostany. Leszczyna południowa Corylus maxima jest na tyle zbliżona do leszczyny pospolitej, że część systemów klasyfikacyjnych nie uznaje jej za odrębny gatunek, ale za grupę odmian leszczyny pospolitej. Zarówno krzew (nieco wyższy, bo dorastający do 6 m), jak liście i owoce (również nieco większe), są bardzo podobne do leszczyny pospolitej. Popularne w niektórych stronach kraju uprawne leszczyny o purpurowych liściach, to właśnie odmiany leszczyny południowej. Lecznicze, kulinarne, gospodarcze znaczenie leszczyn tych dwóch gatunków jest takie samo, jak leszczyny pospolitej.
Piśmiennictwo dostępne w redakcji.
