Len to jedna z najstarszych roślin uprawnych świata. Pochodzi prawdopodobnie z Azji Wschodniej lub z Kaukazu, skąd z nasionami pierwotnych zbóż została przeniesiona przez ludy ceramiki wstęgowej w inne części Ziemi. W III tysiącleciu p.n.e. len był uprawiany przez Sumerów. Początkowo dostarczał pokarmu, później stał się także źródłem włókien. Piękne tkaniny lniane wyrabiali starożytni Egipcjanie i Babilończycy.
W Polsce za czasów króla Jagiełły lnu jeszcze nie znano, a tkaniny lniane sprowadzano z Czech. Len pojawił się w naszym kraju dopiero w końcu XVI w., szybko zyskując wielką popularność i znaczenie.
Historia stosowania nasion lnu w lecznictwie sięga czasów starożytnych. Są wymienione w staroegipskim manuskrypcie medycznym, zwanym papirusem Ebersa (około 1550 p.n.e. ). Dioskurydes opisywał właściwości lnu w De Materia Medica (około 50-70 n.e. ), zalecając go do leczenia wszelkich obrzmień, a po zagotowaniu z miodem, oliwą i wodą do łagodzenia kaszlu. Opis właściwości lnu Dioskurydesa zamieszczali w swych dziełach wielcy lekarze wieków późniejszych: Theodorus, Matthiolus i Lonicerus. W roku 1800 Vitz opisał skuteczność nasion lnu w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i w zaparciach, ponad 100 lat później, w roku 1927 Culberth zalecał napar z nasion lnu w stanach zapalnych błon śluzowych układu oddechowego, pokarmowego i moczowego.
Tak to przez wieki len służył do leczenia różnych dolegliwości oraz dostarczał włókien, nigdy nie tracąc swego znaczenia w medycynie i w gospodarce.
Len zwyczajny Linum usitatissimum L.
zwany też lnem siewnym, należy do rodziny lnowatych Linaceae S.F. Gray. Nie występuje w stanie dzikim. W Polsce znane są dwie formy: len zwyczajny var. vulgare, o torebkach niepękających, i var. crepitans o torebkach pękających. Obie są wykorzystywane w farmacji.
Len jest jednoroczną rośliną zielną, rozmnażaną z nasion, o łodygach od 30 do 70 cm, pojedynczych, nagich, górą rozgałęzionych, o ulistnieniu gęstym, skrętoległym, liściach drobnych, siedzących, lancetowatych, długo zaostrzonych. Kwiatostan wiechowaty, kwiaty jasnoniebieskie, rzadziej białe. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest jajowata, 5-komorowa torebka, z 10-12 płaskimi, podługowatymi nasionami, jasno- lub ciemnobrunatnymi.
Nasiona lnu to lek o udowodnionym działaniu przeczyszczającym, pozostałe wskazania są oparte na wieloletniej tradycji stosowania w terapii.
W lecznictwie
stosowane są dojrzałe i wysuszone nasiona lnu zwyczajnego Lini semen, zwane powszechnie siemieniem lnianym, o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 3,5, olej tłoczony na zimno z nasion Lini oleum oraz wytłoki, tzw. makuchy lniane, pozostałe po wytłoczeniu oleju Lini seminis placenta, służące do wyrobu preparatów osłaniających i jako pasza dla bydła. Len jest uprawiany także w celu pozyskania włókna, które odpowiednio przerobione daje mocną i cienką przędzę.
Chemizm
Nasiona lnu zawierają około 25% substancji pęczniejących: 3-6% śluzu o dużej lepkości, będącego mieszaniną kwaśnych arabinoksylanów, galaktanów, ramnogalaktouronianów oraz 4-7% błonnika, 30-40% oleju tłustego o dużej zawartości glicerydów kwasów tłuszczowych, głównie kwasu a-linolenowego (około 50%), należącego do szeregu omega- 3 oraz kwasu linolowego (około 15%) omega-6 i kwasu olejowego (około 15%) omega-9, 20-27% białka, 3-5% składników mineralnych, 0,1-1,5% glikozydów cyjanogennych diglikozydów (linustatynę i neolinustatynę), monoglukozydów (linamarynę, lotuastralinę i linustatynę D i E) oraz triglikozydów (linustatynę A-C). Ważną grupą są lignany, głównie diglukozyd sekoizolaricirezinolu oraz jego pochodne: enerodiol i enterolakton. Występują też fitosterole i białko.
Właściwości farmakologiczne i działanie lecznicze nasion lnu warunkują trzy grupy związków: śluz, olej tłusty i lignany. Zasadniczymi wskazaniami są zaparcia nawykowe oraz stany zapalne układu pokarmowego, także przy stosowaniu zewnętrznym, stany zapalne i uszkodzenia skóry.
NASIONA
Przeczyszczające
To działanie lnu jest efektem wiązania wody przez śluz nasion, zwiększania przez to objętości i zawartości jelit, nasilania perystaltyki i ułatwienia tranzytu treści pokarmowej w jelitach. Zmielone nasiona, podawane szczurom w karmie przez 90 dni, powodowały znaczne zwiększenie wydalania i uwodnienia kału. Podawanie odtłuszczonych, zmielonych nasion lnu w różnych dawkach (2,5%, 5%, i 10% w karmie) przez 14 dni, znacząco skracało czas defekacji i zwiększało jej częstotliwość u myszy z obstrukcją, spowodowaną przez podanie atropiny. Badania kliniczne wykonane w latach 1976-2004 potwierdzają efekty badań in vivo. Cztery prace otwarte i jedna kontrolowana, randomizowana z podwójnie ślepą próbą, w których podawano pacjentom nasiona lnu w dawkach od 6 do 24 g na dobę, wykazały skuteczność nasion lnu w zwalczaniu zaparć.
W stanach zapalnych układu pokarmowego
Działanie ochronne, opisywane przez Lonicerusa już w roku 1679, jest powszechnie wykorzystywane w łagodzeniu dolegliwości układu pokarmowego, szczególnie powodowanych przez nadkwaśność i stany zapalne. Poza jednym pilotowym badaniem klinicznym, z udziałem 70 pacjentów, wskazującym na celowość stosowania śluzowych preparatów z lnu w dolegliwościach żołądka i jelit, brak jest prac wyjaśniających w pełni skuteczność siemienia lnianego w tym zakresie. Nie zmniejsza to jednak ich popularności wśród pacjentów, a pozytywne efekty leczenia są prawdopodobnie wynikiem pokrywania ochronną warstwą śluzu podrażnionej śluzówki żołądka i jelit.
Wpływ na gospodarkę lipidową
Normalizacja gospodarki lipidowej i hamowanie rozwoju miażdżycy, to tradycyjne zastosowania nasion lnu, powszechnie i od dawna wykorzystywane w terapii, mimo że ich celowość i skuteczność nie jest w pełni udowodniona.
Badania wykonane na zwierzętach wskazują na obniżanie poziomu cholesterolu, w wyniku suplementacji diety nasionami lnu, ale nie wszystkie wyniki potwierdzają to jednoznacznie. Podawanie chomikom w diecie nasion i oleju z nasion lnu nie zmieniało poziomu frakcji HDL, natomiast obniżało poziom cholesterolu całkowitego i triglicerydów, różnice nie były jednak istotne statystycznie. Wyraźny efekt, u szczurów karmionych wysoko tłuszczową dietą, obserwowano po zastosowaniu frakcji lignanów lnu, zmniejszającej poziom cholesterolu w stopniu zależnym od dawki. W kolejnej pracy nasiona lnu, podawane w dawce 24 g na dobę królikom karmionym dietą wysokotłuszczową, powodowały obniżenie poziomu cholesterolu i triglicerydów, ale nie zmniejszały zmian miażdżycowych w naczyniach.
W badaniach późniejszych efekty hamowania rozwoju miażdżycy przez składniki czynne nasion lnu są bardziej oczywiste. W pracy Prasada (2015) nasiona lnu, olej z nasion oraz frakcja lignanów i izolowany diglikozyd sekoizaolaricirezinolu, podawane królikom, zmniejszały zmiany miażdżycowe – w przypadku nasion o 46%, frakcji lignanów o 34%, diglikozydu sekoizolaricirezinolu o 73%, natomiast olej nie powodował żadnych korzystnych efektów. W badaniach z roku 2016 frakcja lignanów lnu, podawana szczurom, nie tylko normalizowała profil lipidowy, ale działała antyoksydacyjnie i obniżała ciśnienie tętnicze krwi.
Ciekawe wyniki, wskazujące na słuszność doceniania przez lekarzy praktyków nasion lnu w zapobieganiu miażdżycy, uzyskano stosując u szczurów z niedokrwieniem mięśnia sercowego suplementację tym surowcem, jednocześnie z ćwiczeniami fizycznymi. Osiągnięto poprawę profilu lipidowego, zmniejszenie stresu oksydacyjnego i poziomu markerów stanu zapalnego: Il-ß i TNF-a oraz zwiększenie poziomu frakcji HDL i poziomu antyoksydantów. Badania kliniczne
Badania kliniczne
Wykonano (1999-2008) 9 badań klinicznych, dotyczących skuteczności nasion lnu i jego składników w prewencji i leczeniu miażdżycy. Wyniki tych prac nie wykazały w pełni skuteczności stosowanego leczenia. W badaniach brały udział różne grupy pacjentów – ochotnicy, kobiety po menopauzie, mężczyźni w różnym wieku, cierpiący na hypercholesterolemię, którym podawano olej lniany, nasiona lnu lub izolowane z nasion lnu lignany. Nie stwierdzono wyraźnego działania przeciwmiażdżycowego stosowanych leków. Lepsze wyniki uzyskiwano u kobiet, szczególnie po menopauzie, u pacjentów z wysokim poziomem cholesterolu i w badaniach wyższej jakości. W kolejnej pracy nasiona lnu stosowane u 27 pacjentów z nasiloną chorobą niedokrwienną serca, wraz z dietą odchudzającą, spowodowały, poza utratą wagi, obniżenie ciśnienia skurczowego, poziomu markerów stanu zapalnego: CRP i TNF-a oraz poziomu cholesterolu, frakcji LDl i triglicerydów.
Siemię lniane w nadciśnieniu?
Wykonano kilkanaście badań klinicznych, oceniających wpływ suplementacji nasionami lnu, olejem i frakcją lignanów – na pacjentów z nadciśnieniem tętniczym. W roku 2015 ukazały się dwie metaanalizy, opracowane przez dwa zespoły badaczy, oceniające wyniki tych badań. W pierwszej ocenie, obejmującej 14 prac wykonanych w latach 1999-2013, w których stosowano w leczeniu pacjentów nasiona lnu (4 prace), olej (6 prac) i lignany lnu (4 prace), stwierdzono, że stosowana suplementacja w niewielkim stopniu obniża ciśnienie tętnicze krwi, pozytywne efekty dotyczyły głównie ciśnienia skurczowego i były wyraźniejsze po 12 tygodniach stosowania. Kolejna metaanaliza dotyczyła 15 prac, w których brało udział 1302 pacjentów z nadciśnieniem, u których stosowano także nasiona lnu, olej z nasion i frakcję lignanów. Prace wykonano w latach 2005-15, 11 z nich oceniano w poprzedniej metaanalizie. W tym opracowaniu ocena wyników wykazała, że stosowane preparaty znacząco obniżają rozkurczowe i skurczowe ciśnienie tętnicze krwi.
Olej lniany
Zwany często witaminą F przyspiesza regenerację skóry i błon śluzowych. Jest stosowany w postaci mazideł, emulsji i maści do leczenia owrzodzeń, oparzeń i stanów zapalnych.
W ostatnich latach wykonano szereg badań, których wyniki wyjaśniają mechanizmy tego działania. Okazało się, że związki zawarte w oleju, głównie kwas a-linolenowy, hamują rozwój stanu zapalnego przez blokowanie przemian kwasu arachidonowego szlaku lipooksygenazy i cyklooksygenazy. Zmniejsza się aktywność prostaglandyn (głównie PG E2) , leukotrienów, histaminy i bradykininy, a efektem jest działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, porównywalne do działania aspiryny. W kolejnych pracach, wykonanych in vivo, obserwowano zmniejszanie przez olej lniany wysięku, zwiększonej przepuszczalności kapilar i migracji leukocytów, także porównywalnie z aspiryną.
Właściwości przeciwzapalne oleju lnianego być może znajdą szersze zastosowanie. Okazało się, że podawany szczurom i świnkom morskim, hamował powstawanie owrzodzeń indukowanych przez aspirynę, indometacynę, etanol, rezerpinę, serotoninę i stres. Było to efektem zmniejszania przez olej sekrecji soku żołądkowego i obniżenia jego kwasowości oraz hamowania aktywności lipooksygenazy. Ten sam mechanizm jest prawdopodobnie odpowiedzialny za zmniejszanie przez olej lniany zapalenia przełyku u szczurów.
Olej i dializy
Jednym z ważnych wskazań może się stać suplementacja diety dializowanych pacjentów, u których niedożywienie i stały, nieraz nasilony stan zapalny, zmniejszają szanse przeżycia. Okazało się, że oleje zawierające kwasy omega- 3, dodawane do diety, mogą zmniejszyć odpowiedź zapalną organizmu. W badaniu klinicznym randomizowanym, z udziałem 160 dializowanych pacjentów z niewydolnością nerek stwierdzono, że podawanie 1 g oleju lnianego przez 120 dni obniżało poziom CRP, co wskazywało na zmniejszenie stanu zapalnego. Korelowało to ze zwiększeniem masy ciała i zmniejszeniem poziomu frakcji LDL. W kolejnej pracy podawano 30 pacjentom 30 g zmielonych nasion sezamu, dyni i lnu, jako źródła niezbędnych, nienasyconych kwasów tłuszczowych. Po 12 tygodniach suplementacji stwierdzono zmniejszenie poziomu triglicerydów i markerów stanu zapalnego: TNF-a, IL-6 i CRP. Poprawie metabolizmu towarzyszyło zmniejszenie świądu, często dokuczające dializowanym pacjentom.
Olej i oksydacja
Istotnym mechanizmem działania ochronnego oleju lnianego jest aktywność antyoksydacyjna. W badaniach in vitro emulsja z oleju lnianego chroniła komórki V79 przed cytotoksycznym działaniem H2O2. Zmniejszając poziom wolnych rodników wewnątrz komórek zabezpieczała ich DNA przed uszkodzeniami. Działanie ochronne wykazano także w badaniach na szczurach, naświetlanych UV. Podawanie zwierzętom oleju lnianego zmniejszało stres oksydacyjny i indukcję apoptozy oraz zwiększało poziomu antyoksydantów.
Lignany lnu
Stwierdzenie występowania lignanów w nasionach lnu wiązało się z tradycyjnym stosowaniem tego surowca w celu hamowania rozwoju miażdżycy. U kobiet w wieku rozrodczym ta suplementacja powodowała zaburzenia cyklu miesięcznego. Wyjaśniono, że powodują to lignany o właściwościach estrogennych. Siemię lniane jest jednym z najbogatszych źródeł lignanów w świecie roślinnym, zawiera 0,7-1,5% tych związków, głównie diglukozydu sekoizolaricirezinolu, który jest degradowany przez florę bakteryjną jelit do enterolaktonu i enterodiolu, związków wykazujących właściwości antyoksydacyjne i estrogenne. Wiele badań in vivo i klinicznych oraz obserwacji epidemiologicznych wskazuje na znaczenie dużego spożycia fitoestrogenów w prewencji hormonozależnych nowotworów i osteoporozy, powodowanej przez brak estrogenów.
Zawartość lignanów w nasionach lnu jest wysoka, mimo to efekty badań na zwierzętach i badań klinicznych nie potwierdziły w pełni działania estrogennego surowca. Wyniki są rozbieżne i jak dotąd, jest ich zbyt mało, by wyciągać ostateczne wnioski. W badaniach wpływu nasion lnu na szczury z usuniętymi jajnikami obserwowano lepsze wyniki zapobiegania osteoporozie, przy stosowaniu łącznie małych dawek estrogenów i nasion lnu, ale ta terapia nie poprawiała stanu epitelium macicy. W badaniach na myszach okazało się, że nasiona lnu hamują wzrost ludzkiego nowotworu piersi i zwiększają efekty stosowania tamoksifenu.
Wykonano 6 badań klinicznych, z których większość nie wykazała aktywności estrogennej nasion lnu i zmniejszania dolegliwości u kobiet po menopauzie. Tylko jedna praca, trwająca 90 dni, z udziałem 75 kobiet, wykazała, w porównaniu z placebo, zmniejszenie dolegliwości pomenopauzalnych w wyniku suplementacji.
Lignany i prostata
Łagodny przerost prostaty (BPH) wiązany jest ze zmianami w równowadze hormonalnej mężczyzn. Być może lignany nasion lnu znajdą zastosowanie w prewencji tej choroby i będą łagodzić jej objawy, wskazują na to wyniki nielicznych jak dotąd prac doświadczalnych i klinicznych. W badaniach in vivo stwierdzono, że wyciąg z łusek nasion lnu zapobiega rozwojowi przerostu prostaty u szczurów, indukowanemu przez podanie testosteronu. W badaniach klinicznych także wykazano korzystny wpływ nasion lnu w BPH. W pracy z udziałem 87 pacjentów, wyciąg z nasion lnu, zawierający 33% diglukozydu sekoizolaricirezinolu, po 4 miesiącach stosowania znacznie zmniejszył dolegliwości powodowane przez BPH, w stopniu porównywalnym z działaniem blokerów a1- adrenoreceptorów i inhibitorów 5-a reduktazy. W kolejnej pracy, z udziałem 26 pacjentów z BPH, wyciąg zawierający 100 lub 200 mg diglukozydu sekoizolaricirezinolu, poprawiał jakość życia chorych, ale nie były to zmiany istotne w porównaniu do placebo. Jedna z prac klinicznych wykazała zdolność hamowania proliferacji komórek nowotworu prostaty u mężczyzn przed operacją, przyjmujących 30 g na dobę nasion lnu, przez 30 dni.
Wszystko być może…
Przegląd badań właściwości farmakologicznych nasion lnu nie daje pewności, że znane i wykorzystywane w terapii zastosowania są w pełni skuteczne i całkowicie poznane (poza działaniem przeczyszczającym). Zakres prowadzonych prac jest wielokierunkowy i wskazuje wiele zaskakujących możliwości stosowania w terapii surowca znanego od tysięcy lat. Każdy z kierunków działania, już wykorzystywany w lecznictwie lub mający możliwość wykorzystania, wymaga znacznie szerszego zakresu badań niż dotychczas.
Król z bajki Marii Konopnickiej Jak to ze lnem było, otrzymawszy nasiona lnu wiedział, że rzecz lepszą od złota otrzymał (tytułowy cytat także z tej bajki). Czym len okaże się dla pacjentów? To jeszcze czeka na wyjaśnienie.
Piśmiennictwo: Arimandi B.H. The role of phytoestrogens in the prevention and treatment of osteoporosis in ovarian hormone deficiency. J. Am. Coll. Nutr. 20(5)/2001 Suppl., 398S-402S; Azrad M., Volimer R.T., Madden J., Dewhirst M., Polascik T.J., Moul J.W., Brenner D.E., Denmark-Wahnefried W. Flaxseed -derived enterolactone is inversely associated with tumor cel proliferation in men with localized prostatę cancer. J. Med. Food. 16(4)/2013, 357-60; Bisson J.E., Hidalgo S., Simons R., Verbruggen M. Preventive effects of lignan extract from flax hulls on experimentally induced benign prostatę hyperplasia. J. Med. Food. 17(6)/2014, 650-56; Brooks J.D., Ward W.E., Lewis J.E., Hilditch J., Wong E., Thompson LU. Supplementation with flaxseed alters estrogen metabolism in postmenopausal women to greater extent than does supplementation with an equal amount of soy. Am. J. Clin. Nutr. 79(2)/2004, 318-25; Bruneton J. Pharmacognosy. Lavoisier, Paris, New York 1999; Cassani R.S., Fassini P.G., Silvah J.H., Lima C.M., Marchini J.S. Impact of weight loss diet associated with flaxseed on inflamatory markers in men with cardiovascular risk factors: a clinical study. Nutrition J. 14/2015, 5; Chen J., Hul E., Ip T., Thompson L.U. Dietary flaxseed enhances the inhibitory effect of tamoxifen on the growth of estrogen-dependent human breast cancer (mct-7) in nude mice. Clin. Cancer Res. 10(22)/2004, 7703-11; EMA: Assesment report on Linum usitatissimum L. semen. 2015 London; ESCOP: Monographs, Thieme, Stuttgart 2003; Lemos J., Gascue de Alencastro M., Vieceli Korath A., Cargnin M., Manfro R.C. Flaxeed oil supplementation decreases C-reaktive protein levels in chronic hemodialysis patients. Nutrition Research 32/2012, 921-27; Kaithwas G., Majumdar D.K. Effect of L. usitatissimum (Flaxseed/Linseed) fixed oil distinct phases of inflamation. Inflamm. 2013, ID 735158; Kaithwas G., Mukherjee A., Charasia A.K., Majumdar D.K. Anti-inflamatory, analgesic and antipyretic activites of Linum usitatissimum L. (flaxseed/linseed fixed oil. Indian. J. Exp. Biol. 49(12)/2011, 932-38; Kaithwas G., Majumdar D.K. Evaluation of antiulcer and antisecretory potential of Linum usitatissimum fixed oil and possible mechanizm of action. Inflammopharmacology 18(3)/2010, 137-45; Khalesi S., Irwin Ch., Schubert M. Flaxseed consumption may reduce blood pressure: A systematic review and meta-analysis of controlled trials. J. Nutr. 145/2015, 758-65; Martinchik A.N., Zubtsov V.V. Phytoestrogenis properties of flaxseed lignans. Vopr. Pitan. 81(6)/2012, 61-66; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1957; Nounou M.H., Deif M., Shalaby M. Effect of flaxeed supplementation and exercise training on lipid profile, oxidative stressand inflamation in rats with myocardial ischemia. Lipids in Health and Disease 11/2012, 129; Phipps W.R., Martini M.C., Lampe J.W., Slavin J.L., Kurzer M.S. Effect of flax seed ingestion on the menstrual cycle. J. Clin. Endocrinol. Metab. 77(5)/1993, 1215-19; Prasad K., Jadhav A. Prevention anti treatment of atherosclerosis with flaxseed-derived compound secoizolaricirezinol diglucoside. Curr. Pharm. Des. 22(2)/2015, 214-20; Renu N., Kathwas G., Ramteke P.W., Saraf S.A. Effect of Linum usitatissimum (linseed/flaxseed) fixed oil on experimental esophagitis in albino rats. Acta Gastroenterol. Belg. 75(3)/2012, 331-35; Ristic-Medic D., Perunicic-Pekovic G., Takic M., Popovic T., Arsoc A., Gibetic M. Effects of dietary milled seed mixture on fatty acid status and inflamatory markers in patients on hemodialysis. Scientific Worl J. 22/2014; Sacco S.M., Jiano J.M., Thompson LU., Ward W.E. Flaxseed does not enhance the estrogenic effect of low-dose estrogen therapy on markers of uterine health in ovariectomized rats. J. Med. Food. 15(9)/2012, 846-50; Sawant S.H., Bodhankar S.L. Flax lignan concentrate reverses alterations in blood pressure, left venticular functions, lipid profile and antioxidant status in DOCA-salt induced renal hypertension in rats. Ren. Fail. 22/2016, 1-13; Setchell K.D., Brown N.M., Zimmer-Nechemias L., Jha P., Heubi J.E. Metabolism of secoizolariciresinol-diglicoside the dietary precursor to the intestinally derived lignan enterolactone in humans. Food Funct. 5(3)/2014, 491-501; Simons R., Sonawane N., Verbruggen M., Chaudhary J. Efficacy and safety of a flaxseed hull extract in the symptomatic management of benign prostatic hyperplasia: a parallel, randomized, doble -blind, placebo-controlled, pilot study. J. Med. Food 18(2)/2015, 233-40; Skorkowska-Telichowska K., Hasiewicz-Derkacz K., Gebarowski T., Kostyn K., Gębczak K., Szyjka A.,Wojtasik W., Gąsiorowski K. Emulsions made of oil from seeds of GM flax protect V79 cells against oxidative stress. Oxidative Medicine and Cellular Longevity 2016; Strzelecka H. [red.] Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Tuluce Y., Ozkol H., Koyuncu I. Photoprotective effect of flax seed oil (Linum usitatissimum L.) against ultraviolet Cinduced apoptosis and oxidative stress in rats. Toxicol. Ind. Health. 28(2)/2012, 99-107; Ursoniu S., Sahebjkar A., Andrica F., Serban C., Banach M. Effects of flaxseed supplements on blood pressure: a systematic review and meta-analysis of controlled clinical trials. Clinical Nutrition 1-11/2015 (w druku); Xu J., Zhou X., Chen Ch., Deng Q., Yang Y., Huang F. Laxative effects of partially defatted flaxed meal on normal and experimental constipated mice. BMC Complementary and Alternative Medicine 12/2012, 14; Yang Q.Y., Song L., Zhang J.F., Liu S.N., Liu Q., Zheng W.S., Yao C.S. Cyanogenetic glycosides and simple glycosides from the linseed meal. Fitoterapia 106/2015, 78-83; Zhang W., Wang X., Liu Y., Empie M.W., Sun S.Z. Dietary flaxseed lignan extract plasma cholesterol and glucose concentrations in hypercholesterolaemic subjects. Br. J. Nutr. 99(6)/2008, 1301-09; Zhang W., Wang X., Liu Y., Tian H., Empie M.W., Sun S.Z. Effects of dietary flaxseed lignan extract on symptoms of benign prostatic hyperplasia. J. Med. Food. 11(2)/2008, 207-14.
