W starożytności Sumerowie, Babilończycy, Egipcjanie i Grecy poszukiwali leku, który byłby skuteczny w usuwaniu obrzęków i nadmiaru płynu z jam ciała.
Pierwsze wzmianki o korzystnym wpływie wydalania moczu, u chorych z obrzękami, pod wpływem naparu z kwiatu gruszy, znajdujemy na tabliczkach pisma klinowego, pochodzących sprzed 4000 lat z państwa Sumerów.
W późniejszych latach duże zasługi dla rozwoju ziołolecznictwa położyli: Hipokrates, Pliniusz Starszy, Pedanius Dioscorides Claudius Galen, Leonart Fuks, William Withering i Józef Jakub von Plenck (zebrał 758 roślin i z nich wyodrębnił 111 o właściwościach moczopędnych).
Przez okres 2000 lat ziołolecznictwo stanowiło podstawę medycyny i zaliczane było do najstarszych profesji.
W późniejszych latach badania nad lekami moczopędnymi poszły w dwóch kierunkach:
badania i obserwacje nad lekami roślinnymi mającymi właściwości moczopędne,
badania nad diuretykami otrzymanymi syntetycznie.
Pomimo rozwoju ziołolecznictwa, stosowania zabiegowych metod w leczeniu obrzęków (np. drenaż, pijawki), a także stosowania diuretyków będących pochodnymi organicznych preparatów rtęci efekty były niewystarczające. Aktualnie stosowane nowoczesne diuretyki pętlowe, podawane doustnie, mogą być kojarzone z innymi grupami leków moczopędnych również roślinnych.
Nerki
spełniają bardzo ważną rolę w organizmie umożliwiają zachowanie homeostazy poprzez zwiększenie diurezy, regulują objętość płynu pozakomórkowego, osmolarność, stężenie elektrolitów w przestrzeni pozakomórkowej, równowagę kwasowo – zasadową, a poprzez układ renina – angiotensyna – aldosteron (RAA) mają wpływ na ciśnienie tętnicze a także na produkcję kalciferolu odpowiedzialnego za gospodarkę wapniową. Na schorzenia nerek zapadają najczęściej osoby starsze, głównie mężczyźni z obniżoną odpornością immunologiczną, chorzy na cukrzycę, nadciśnienie tętnicze.
W początkowym okresie choroby te mogą przebiegać bezobjawowo lub nisko objawowo, jednak niezauważalne mogą postępować i prowadzić do nieodwracalnych zmian w nerkach, wymagających w przyszłości dializoterapii lub transplantacji.
W leczeniu i profilaktyce chorób nerek okazały się pomocne rośliny lecznicze. W grupie leków roślinnych istotne znaczenie przypisuje się:
- ziołom regulującym gospodarkę wodno-elektrolitową,
- lekom roślinnym stosowanym w zakażeniach układu moczowego,
- lekom oczyszczającym drogi moczowe ze złogów,
- ziołom odtruwającym.
Zawarte w roślinach substancje czynne mogą w sposób istotny wpływać na prawidłową czynność nerek. Działanie moczopędne wybranych surowców leczniczych wykorzystuje się między innymi przy obrzękach, zmniejszonym wydalaniu kwasu moczowego, moczanów, przy zmniejszonej ilości wydalanego moczu czy też przy infekcjach bakteryjnych dróg moczowych, a także przy łagodzeniu miejscowych stanów zapalnych. Skuteczność jest większa, gdy w roślinach tych znajdują się związki fenolowe (usuwają toksyny). Roślinne leki moczopędne stosujemy na ogół przy wydolnych nerkach lub niewielkim upośledzeniu ich funkcji (stadium 1-2). Preferowane są leki roślinne w formie mieszanek, ponieważ mogą wykazywać równocześnie właściwości moczopędne, przeciwzapalne i odkażające, co ma znaczenie zarówno w leczeniu jak i profilaktyce schorzeń dróg moczowych.
W infekcjach dróg moczowych, przy długotrwałej kuracji, leki otrzymywane z ziół można stosować przewlekle. W odróżnieniu od antybiotyków nie wymagają probiotyków. Roślinne leki moczopędne mogą być stosowane w postaci gotowych mieszanek wieloskładnikowych (np. zioła moczopędne firmy Labofarm) lub pojedynczych ziół o takim samym działaniu (np. ziele skrzypu, liść pokrzywy, liść mącznicy) do samodzielnego przyrządzania.
Potwierdzone działanie
moczopędne na układ moczowy wykazują surowce roślinne otrzymywane z liści brzozy brodawkowatej (Betula pendula Roth), ziela nawłoci pospolitej (Solidago virga – aurea L), ziela skrzypu polnego (Equisetum arvense L), korzenia lubczyka ogrodowego (Levistici officinale Koch), owoc żurawiny (Vaccinium macrocarpon Aiton), ziele i korzeń pietruszki zwyczajnej (Petroselinum crispum Mill), ziele i liść pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.), naowocnie fasoli (Phaseolus vulgaris L), owoc jałowca pospolitego (Juniperus communis L) a także liść ostrokrzewu paragwajskiego (Ilex paraguaniensis A. St.- Hil).
Mechanizm działania substancji leczniczych wykazujących aktywność diuretyczną nie został w pełni wyjaśniony. Nieco słabsze działanie moczopędne wykazują: ziele wiciokrzewu, ostropest plamisty, mora czarna, liść Damiana (Turnera diffusa), gorczyca biała, ogórek kivano, jagodzian rambutan, dereń jadalny, miłek wiosenny, naparstnica, biedrzeniec mniejszy, chaber bławatek i inne.
Brzoza brodawkowata
Produktem leczniczym są sok i liście brzozy. Znajdują one zastosowanie w zwiększeniu ilości wydalanego moczu w infekcjach dróg moczowych, co wiąże się z przepłukaniem układu moczowego, sprzyja wypłukaniu piasku i zapobiega tworzeniu się kamieni w układzie moczowym. Produkty te pochodzą z dwóch gatunków brzóz: brzozy brodawkowatej i brzozy omszałej. W badaniach doświadczalnych wykazano, że drzewo to zawiera także flawonoidy i triterpeny. Związki te zawarte w wyciągu z liści brzozy hamują enzym cyklooksygenazę prostaglandynową i lipooksygenazę przez co wywierają działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe.
Nawłoć pospolita
Występuje w Europie i strefie umiarkowanej w Azji, w Polsce jest popularna na całym obszarze. Kwitnie od lipca do września. Liście nawłoci były używane jako namiastki herbaty. Z kwiatów i liści otrzymywano żółty barwnik.
Z ziela nawłoci pospolitej ekstrahuje się: flawonoidy antocyjany, saponiny triterpenowe, glikozydy fenolowe, olejki eteryczne, diterpeny i polisacharydy kwaśne. Działanie moczopędne tych związków to efekt hamownia enzymu konwertującego angiotensynę (ACE) i zmniejszenia aktywności endopeptydazy (NEP), co poprawia filtrację w kłębuszkach nerkowych i zmniejsza resorpcję zwrotną w kanalikach nerkowych. Na przykład właściwości diuretyczne nawłoci pospolitej mogą okazać się korzystne w infekcjach dróg moczowych, stanach zapalnych nerek a także w profilaktyce kamicy nerkowej i piasku nerkowego. Lejokarpozyd wywodzący się z grupy glikozydów fenolowych w badaniach doświadczalnych zwiększał wydalanie moczu w stopniu odpowiadającym 75% dawki furosemidu przy równoczesnym wzroście wydalania elektrolitów. Ma to też istotne znaczenie w profilaktyce nawracających infekcji dróg moczowych.
Skrzyp polny
Roślina pospolita występująca w całej Europie. W Polsce spotykamy ją na obrzeżach lasów i polach. Roślina zawiera flawonoidy (ekwizetryna, izokwercytryna, galuteolina, apigenina), sole mineralne bogate w potas, magnez, sole mineralne i dużą ilość krzemionki. Skrzyp działając
moczopędnie, zmniejsza zawartość białka w moczu. Ponadto może być stosowany w chorobach układu moczowego, skąpomoczu, dnie moczanowej. Ogranicza krwawienia wewnętrzne, a także poprawia elastyczność skóry. Skrzyp polny okazuje się bardziej skuteczny, kiedy w drogach moczowych znajduje się piasek lub drobne kamienie. W środowisku wodnym, poprzez tworzenie rozpuszczalnych kompleksów ze szkodliwymi metabolitami, wspomaga działanie odtruwające i oczyszczające.
Korzeń lubczyka
Lubczyk ogrodowy jest dużą byliną z klapowo rozłożonymi liśćmi. Pochodzi z południowo-zachodniej Azji. Uprawiany jest również w krajach Europy Środkowej jako roślina lecznicza i przyprawowa. Surowcem leczniczym jest korzeń (zawiera ftalidy około 70%, sedanolid, lakton kwasu sedanowego. Związki te nadają charakterystyczny zapach naparowi. Inne składniki olejku to mono i seskwiterpeny, kumaryny, furanokumaryny, poliacetyleny oraz estry kwasu octowego i walerianowego. Napary z korzenia lubczyka wykazują działanie w niewielkich dolegliwościach bólowych.
Owoc żurawiny
Roślina rozprzestrzeniona w krajach północnej i środkowej Europy, północnej Azji i Ameryce. Obejmuje kilka gatunków, z czego najbardziej znana jest żurawina błotna, zawierająca proantycjanidy (działające przeciwzapalnie), pektyny, duże dawki witaminy C, kwasy organiczne, potas, goryczki, garbniki, flawonoidy i arbutynę.
Żurawina za pośrednictwem dwóch mechanizmów oddziałuje na układ moczowy poprzez:
- obniżenie pH moczu (co uniemożliwia rozwój bakterii),
- właściwości antyadhezyjne proantocyjanidyn.
Utrudnia to drobnoustrojom przyleganie do nabłonka dróg moczowych i łatwiejsze ich wydalenie zwłaszcza przy stanach zapaleniu nerek i dróg moczowych (poprzez zwiększoną diurezę).
Ziele i korzeń pietruszki
Roślina dwuletnia kwitnie od kwietnia do czerwca. Preferuje miejsca słoneczne. Zawiera olejki lotne, flawonoidy, prowitaminę A, witaminę C, B1, B2, sole mineralne, związki żelaza. Do celów leczniczych zbiera się liście, nasiona i korzenie. Korzenie zawierają związki śluzowe, żywicowe, kwasy organiczne, sole mineralne, cukry, olej eteryczny, flawonoidy (apinę) i furanokumaryny. Wodny wyciąg z owoców lub korzeni pietruszki pomaga także w dolegliwościach nerek i pęcherza moczowego. Składniki chemiczne pietruszki zwiększają przepływ krwi przez nerki, nasilają filtrację kłębkową przez co zwiększają diurezę, rozkurczają mięśnie gładkie układu moczowego a także wykazują działanie antyseptyczne. Polecany jest korzeń – jako środek moczopędny w obrzękach pochodzenia krążeniowego, nerkowego, w kolkach i skurczach dotyczących przewodu pokarmowego. Pietruszka z uwagi na swoje walory smakowe znalazła szerokie zastosowanie w kuchni.
Ziele i liście pokrzywy
Roślina wieloletnia rozprzestrzeniona w stanie dzikim na całym świecie. Liście pokrzywy od dawna były stosowane w medycynie ludowej W liściach znajdują się flawonoidy, garbniki, chlorofile (A i B), kwas glikolowy, kwas glicerynowy i inne kwasy organiczne. Ponadto wstępują karatenoidy, enzymy: oksydaza, peroksydaza, chlorofiloza, sole mineralne, żelazo, potas, wapń i magnez.
Korzenie zawierają fitosterol, lecytynę, kwasy organiczne, wosk, śluz i sole mineralne, nie wypłukuje elektrolitów. Pokrzywa jest cenną rośliną leczniczą. Działa moczopędnie, żółciopędnie, zmniejsza poziom cukru we krwi. Odwary i napary z pokrzywy regulują czynność wydzielniczą żołądka. Pokrzywa poprzez działanie moczopędne obniża ciśnienie tętnicze krwi, częściowo również ma wpływ rozkurczający na naczynia krwionośne co poprawia ukrwienie tkanek i przyczynia się do usuwania z organizmu szkodliwych metabolitów. W terapii preparatami pokrzywy niezbędna jest duża ilość płynów.
Naowocnia fasoli
Fasola zwyczajna jest rośliną jednoroczną należącą do roślin strączkowatych. Właściwości lecznicze posiadają wydłużone strąki fasoli bogate w pochodne guanidyny, aminokwasy trójterpeny, kwasy organiczne, cholinę, fazeolinę, alantolinę, trygonelinę, kwasy (pipekolinowy, traumatynowy) flawonoidy. witaminy C i E, cukry, sole mineralne ze związkami krzemu, kobaltu, miedzi i niklu. Wyciąg z owocni fasoli ma działanie moczopędne, wspomagające w leczeniu chorób nerek, dróg moczowych i pęcherza moczowego. Wyciągi z owocni fasoli obniżają stężenie cukru we krwi.
Niewskazane jest stosowanie odwaru z owocni fasoli w przypadku obrzęków spowodowanych niewydolnością serca lub nerek.
Owoc jałowca pospolitego
Jałowiec pospolity to krzew iglasty występujący na całym niżu i w górach. Surowcem leczniczym są dojrzałe szyszkojagody, nadające się do zbioru w drugim roku po kwitnieniu. Zawierają one olejki lotne, flawonoidy, pektyny, witaminę C, kwasy organiczne i gorzki związek – juniperynę. Jagody jałowca działają moczopędnie, odkażająco na drogi moczowe, przeciwskurczowo i antyseptycznie. Napar i odwar z jagód pobudzają apetyt. Owoce mogą być stosowane w chorobach nerek pod kontrolą (przeciwwskazaniem są ostre stany zapalne i poważne uszkodzenie struktury nerek).
Liść ostrokrzewu paragwajskiego
Ostrokrzew paragwajski jest wiecznie zielonym gatunkiem krzewiastym, który posiada kilka synonimów, z których najbardziej znany to Ilex paraguariensis A.St.-Hill.
W Ameryce Południowej znany jest jako yerba mate. Największym producentem yerba mate jest Argentyna. W liściach ostrzenia znajdują się liczne składniki, które mogą odpowiadać za efekty biologiczne. Najważniejsze to alkaloidy purynowe (ksantyny) – kofeina i teobromina, kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy i pochodne kwasu dikawoilochinowego. Natomiast w surowcu występują również inne grupy polifenoli oraz flawanoidy. Liście są bogate w swoiste saponiny, aminokwasy, witaminy i biopierwiastki. Potwierdzono, że picie herbaty mate dostarcza dużych ilości pochodnych kwasu kawailochinowego – przeciwutleniaczy o bardzo korzystnych efektach dla naszego organizmu. Tradycyjnym zastosowaniem liści ostrokrzewu jest efekt usunięcia zmęczenia zarówno psychicznego, jak i fizycznego oraz efekt moczopędny surowca. Za wymienione działania odpowiedzialna jest głównie kofeina. Łączy się ona z receptorami adenozynowymi i hamuje aktywność fosfodiesterazy. Efektem staje się pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego a także (między innymi) układu moczowego.
Podsumowanie
Ziołolecznictwo posiada bardzo bogatą przeszłość i rozwija się coraz intensywniej, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo. W ostatnich latach obserwuje się na całym świecie szybko rosnące spożycie ziół i suplementów.
Liczne surowce roślinne, które charakteryzują się działaniem moczopędnym, znalazły zastosowanie w leczeniu chorób nie tylko układu moczowego, ale również innych narządów. W piśmiennictwie spotykamy wiele prac potwierdzających wpływ dobroczynny leków roślinnych na organizm ludzki.
Stosowanie wymienionych w artykule ziół moczopędnych opiera się na doświadczeniu, brak jest jednak badań klinicznych, które obejmowałyby większy materiał ludzki.
Podawanie leków roślinnych opiera się na długiej historii tych substancji i uzyskiwanych, również w przeszłości, wynikach leczenia. Stosowanie ziół moczopędnych jest na ogół bezpieczne, chociaż w pewnych sytuacjach mogą one wchodzić w interakcje z innymi lekami, powodować ujawnienie się objawów niepożądanych, np. odwodnienie organizmu, spadek objętości krwi krążącej a w niektórych przypadkach uszkodzeń strukturalnych.
