Orzeźwiający smak naparu z liści krzewu herbaty znany jest już prawie 5 tysięcy lat. Według starego podania, zawdzięczamy to chińskiemu cesarzowi Shen-nungowi, który w roku 2737 p.n.e., odpoczywając w podróży, gotował w kociołku wodę. Wiatr poruszył gałązkami krzewu herbacianego i kilka listków wpadło do naczynia. Tak powstał pierwszy napar z herbaty, który okazał się smaczny i orzeźwiający. Wkrótce stał się popularnym napojem w Państwie Środka i w Japonii. Do Europy trafił znacznie później. Dopiero w 1610 r. pierwszy transport herbaty z Japonii, przez Jawę, dotarł do Amsterdamu. Przez pół wieku Holendrzy mieli monopol na zaopatrywanie Europy w herbatę, w roku 1669 włączyli się w tę działalność Anglicy. Herbata docierała do Europy głównie drogą morską. Od połowy XVII w. także lądem – z Pekinu przez pustynię Gobi, Syberię, wzdłuż jeziora Bajkał, do Wołgi. Ta herbata, zwana często rosyjską, jeszcze w XIX w. była uważana za lepszą w smaku i aromacie od herbaty przewożonej okrętami, składowanej w wilgotnych i zatęchłych ładowniach…
Herbata chińska
Camellia sinensis L. Kuntze, syn. Thea sinensis L. to gatunek z rodziny kameliowatych (herbatowatych) Cameliaceae (Theaceae), występujący w dwóch odmianach: var. sinensis (chińska) i varr. assamica (indyjska, assamska). Pochodzi z Chin, z północnej Birmy i Indii. Uprawiana głównie na terenach swego pochodzenia, ale też w wielu innych krajach świata o ciepłym klimacie.
Wiecznie zielone krzewy herbaty osiągają wysokość 6-10 m, mają pojedyncze, krótkoogonkowe, dość duże liście o brzegu ostroząbkowanym, srebrzysto owłosione. Kwiaty białe lub jasnoróżowe, wonne, po 2-3 w kątach liści. Surowcem są nierozwinięte pączki liściowe i pierwsze 2-3 młode liście, z których się produkuje herbatę zieloną, czarną lub czerwoną.
Herbata zielona otrzymywana jest przez poddawanie świeżo zebranych liści działaniu gorącej pary wodnej, w celu zahamowania aktywności enzymów. Pija się ją głównie w Azji, stanowi około 20% całej produkcji surowca. Herbata czarna powstaje w procesie fermentacji pogniecionych liści, powodującej utlenianie i częściową polimeryzację katechin. Ten rodzaj herbaty powszechny na Zachodzie, stanowi 78% całej produkcji herbaty.
Herbata czerwona, czyli Oolong, otrzymywana jest w wyniku częściowej fermentacji. Popularna głównie w Japonii i w Chinach.
Chemizm
Alkaloidy purynowe: kofeina (do 4%), teobromina (do 0,2%), teofilina (do 0,04%).
Proantocyjanidyny i ich estry (10-20%): procyjanidyny B-2, B-4, C-1; 3-O-galusan i 3,3´-O-digalusan prodelfinidyny, biflawany: teasinensiny oraz dimery chalkonów i flawonów – assamikainy.
Pochodne flawanu: galusan(-) epigalokatechiny (EGCG) 5-12%, galusan(-) epikatechiny (ECG) 1-5%; 3,5-digalusany: epikatechiny, katechiny, galokatechiny.
Galotanoidy: estry kwasu galusowego z glukozą.
Kwasy fenolowe: galusowy, pochodne kawowego, głównie kwas chlorogenowy. Saponiny triterpenowe: pochodne baryngtogenolu C i baryngtogenolu R-1.
Teaflawina o barwie żółtej, 3-O- i 3´-O-mono- oraz 3,3´-digalusany teaflawiny, teaflagalina i tearubigenina o barwie czerwonej (powstające w czasie fermentacji).
Flawonoidy: kwercetyna, kemferol, mirycetyna i ich O- i C-glikozydy.
Aminokwasy: około 3%, głównie teanina (5-etyloamid kwasu glutaminowego).
Fluor, potas, magnez, glin.
Napar z liści herbaty jest obecnie najpopularniejszym i najczęściej spożywanym (po wodzie) napojem na świecie. Roczna światowa produkcja surowca sięga 3,5 mln ton.
Przez wiele wieków napar z liści krzewów Camellia sinensis L. był składnikiem diety ze względu na smak i aromat. Prozdrowotne działanie herbaty, szczególnie zielonej, zauważono dopiero przed około 30 laty. Badania in vitro i in vivo oraz obserwacje epidemiologiczne wskazują, że warunkują to polifenole zawarte w surowcu.
Istotne znaczenie mają ich właściwości antyoksydacyjne. Herbata, pita systematycznie, poprawia równowagę między czynnikami utleniającymi a redukującymi w organizmie i zmniejsza powstawanie oksydacyjnych uszkodzeń błon lipidowych, białek i kwasów nukleinowych komórek.
Zielona herbata wykazuje większą zdolność „wymiatania” wolnych rodników niż herbata czarna.
Syndrom metaboliczny
jest zespołem zaburzeń, zwiększających ryzyko wystąpienia wielu chorób, m.in. układu sercowo-naczyniowego i nowotworów. Podstawowym objawem syndromu jest otyłość oraz występowanie dwóch lub więcej problemów zdrowotnych, takich jak zwiększenie poziomu triglicerydów, zmniejszenie zawartości frakcji HDL i zwiększenie frakcji LDL cholesterolu, wysoki poziom glukozy we krwi, podwyższenie ciśnienia tętniczego. Zielona herbata wspomaga leczenie tych zaburzeń.
Wpływ na profil lipidowy
Jednym z ważniejszych kierunków działania prozdrowotnego zielonej herbaty jest normalizacja gospodarki lipidowej i hamowanie rozwoju miażdżycy. U szczurów karmionych przez 8 tygodni wysokocholesterolową dietą, z dodatkiem zielonej herbaty, obserwowano zmniejszenie poziomu cholesterolu w surowicy krwi i wzrost poziomu frakcji HDL cholesterolu. Stwierdzono też zwiększenie wydalania kwasów żółciowych i cholesterolu. Zielona herbata podawana szczurom obniżała poziom lipidów i cholesterolu we krwi i w wątrobie zwierząt, zwiększała poziom frakcji HDL cholesterolu i korzystnie zmieniała proporcje HDL do cholesterolu całkowitego i frakcji LDL.
U królików karmionych wysokotłuszczową dietą, stosowana przez 21 tygodni jako składnik diety, zmniejszała o 31% powstawanie zmian miażdżycowych w aorcie. W hamowaniu powstawania zmian miażdżycowych istotną rolę pełni aktywność antyoksydacyjna katechin herbaty, zapobiegająca utlenianiu lipoprotein frakcji LDL cholesterolu i uszkodzeniom śródbłonka naczyń. Badania epidemiologiczne w Azji i w Europie potwierdziły wyniki eksperymentów na zwierzętach.
W populacjach pijących systematycznie zieloną herbatę stwierdzano obniżenie stężenia cholesterolu w surowicy krwi oraz korzystne zmiany proporcji frakcji HDL cholesterolu do LDL i cholesterolu całkowitego.
Wykazano to m.in. w badaniach 6597 Francuzek w wieku powyżej 65 lat, pijących więcej niż 3 filiżanki dziennie herbaty czarnej lub zielonej. W Japonii, w grupie 512 pacjentów powyżej 40. roku życia, obserwowano znaczne zmniejszenie ryzyka powstawania miażdżycy tętnic wieńcowych u osób pijących więcej niż 2 filiżanki dziennie zielonej herbaty.
W nadciśnieniu
Zielona herbata obniża ciśnienie krwi i poprawia funkcje śródbłonka naczyń. Warunkuje to głównie EGCG, aktywujący środbłonkową syntazę NO, co zwiększa produkcję NO rozszerzającego naczynia krwionośne.
U szczurów, z nadciśnieniem wywołanym przez angiotensynę II, jednoczesne podawanie wyciągu z zielonej herbaty osłabiało wzrost ciśnienia. Porównano działanie enalaprilu i galusanu epigalokatechiny – u otyłych szczurów z nadciśnieniem. Podawanie przez 3 tygodnie obu leków obniżyło ciśnienie skurczowe o 15% w przypadku EGCG i o 20% w przypadku enalaprilu.
Wyniki tych eksperymentów potwierdzają badania epidemiologiczne. Obserwacja 1507 osób w wieku powyżej 20 lat na Tajwanie wykazała, że u osób pijących zieloną herbatę nadciśnienie występowało o 46% (2-3 filiżanki dziennie) i o 65% (powyżej 4 filiżanek dziennie) rzadziej niż u nieużywających tego napoju.
Otyłość występuje rzadziej
u ludzi pijących dużo herbaty, szczególnie zielonej. Badania na zwierzętach potwierdziły te obserwacje. U myszy karmionych wysokotłuszczową dietą, z dodatkiem 0,2-0,5% katechin zielonej herbaty, obserwowano spadek wagi ciała i trzewnej tkanki tłuszczowej oraz obniżenie poziomu triglicerydów w wątrobie.
Przeciwdziałanie otyłości przez zieloną herbatę wynika ze zmniejszania wchłaniania tłuszczów z diety, przez zwiększanie ich wydalania, oraz z hamowania aktywności lipazy trzustkowej, co uniemożliwia emulgowanie tłuszczów w żołądku i dwunastnicy, niezbędne w procesie trawienia. Najważniejszym mechanizmem w zapobieganiu otyłości jest jednak wpływ na metabolizm tłuszczów. Dodawanie 1% katechin zielonej herbaty do karmy szczurów przez 23 dni zmniejszało aktywność syntazy kwasów tłuszczowych w wątrobie, słabiej wpływając na działanie dehydrogenazy glukozo-6-fosforanu i transferazy palmitynowej karnityny. Hamowanie aktywności tych enzymów zmniejsza powstawanie kwasów tłuszczowych w organizmie i obniża poziom triglicerydów.
Innym mechanizmem przeciwdziałania otyłości jest zwiększanie termogenezy i lipolizy, zależnych od regulującego te procesy układu sympatycznego. Substancje hamujące rozkład i zwiększające aktywność norepinefryny, głównego przekaźnika tego układu, powodują wzrost wydatkowania energii i zwiększają rozkład tłuszczów. Katechiny zielonej herbaty – hamujące aktywność O-metylotransferazy katecholowej, enzymu degradującego norepinefrynę – przedłużają działanie tego neuroprzekaźnika w szczelinach synaptycznych. W zwiększaniu wydatku energii ma także udział kofeina, aktywująca układ sympatyczny, głównie przez hamowanie aktywności fosfodiesterazy, enzymu degradującego wewnątrzkomórkowy cykliczny adenozynomonofosforan cAMP, co jest sygnałem do uwalniania norepinefryny.
Wyniki badań klinicznych wskazują na możliwy synergizm działania katechin i kofeiny zielonej herbaty, łącznie nasilających termogenezę i lipolizę znacznie silniej niż każdy z tych składników osobno.
Badania kliniczne potwierdziły skuteczność zielonej herbaty w leczeniu otyłości.
Podawanie przez 3 miesiące etanolowego wyciągu z zielonej herbaty, zawierającego 25% katechin, 70 średnio otyłym pacjentom, spowodowało zmniejszenie wagi ciała średnio o 4,6%, obwodu w talii o 4,48%. W innych pracach (wykonano ich ponad 10) uzyskiwano podobne efekty, choć nie wszystkie potwierdzały w pełni skuteczność terapii. Opublikowane w 2012 r. wyniki stosowania 1 grama zielonej herbaty dziennie przez 60 dni, u otyłych starszych osób, kolejny raz wskazywały na celowość stosowania tego surowca w leczeniu otyłości. W grupie przyjmującej zieloną herbatę uzyskano statystycznie istotne obniżenie wagi, wskaźnika BMI i obwodu w talii. Natomiast dwie meta-analizy prac klinicznych wykazały niewielkie obniżenie wagi otyłych pacjentów, bez istotnego znaczenia klinicznego.
Cukrzyca typu II
występująca u osób dorosłych, to kolejny składnik syndromu metabolicznego. Katechiny herbaty, głównie EGCG, hamują rozwój tej choroby i obniżają poziom glukozy. U szczurów z cukrzycą spowodowaną wstrzyknięciem streptozotocyny, stosowanie wyciągu z zielonej herbaty przez 14 tygodni zmniejszyło poziom glukozy. Ekstrakt z liści krzewu herbaty, podawany (80 mg na dobę) przez 12 tygodni otyłym psom, ze zmniejszoną wrażliwością na insulinę, spowodował wzrost wskaźnika wrażliwości o 60%. Przeciwcukrzycowo działa także czarna herbata. U myszy z cukrzycą wyciąg z czarnej herbaty zapobiegał podwyższeniu poziomu glukozy po posiłkach i wzrostowi masy ciała, podobnie działał wyciąg z zielonej herbaty.
Na układ sercowo-naczyniowy
Obserwacje epidemiologiczne wskazują, że picie zielonej herbaty obniża ryzyko występowania chorób układu sercowo-naczyniowego. Działanie prewencyjne jest wielokierunkowe. Normalizacja gospodarki lipidowej, hamowanie rozwoju miażdżycy, obniżanie podwyższonego ciśnienia krwi, zwalczanie otyłości – zapobiegają chorobom układu. Potwierdzają to obserwacje populacji, w których duży poziom spożycia zielonej herbaty koreluje z mniejszym ryzykiem wystąpienia choroby niedokrwiennej serca. Analiza 25-letnich obserwacji 16 grup pacjentów, pochodzących z różnych krajów wykazała:
Im większa zawartość katechin w diecie, także zielonej herbaty, tym mniejsza liczba zgonów z powodu niedokrwiennej choroby serca. Zwiększenie ilości spożywanych wraz z herbatą katechin o 50 mg (odpowiednik 200 ml zielonej herbaty) wiązało się z obniżeniem o 25% ryzyka wystąpienia choroby niedokrwiennej serca. Obserwacja 3430 mieszkańców Arabii Saudyjskiej potwierdziła znaczenie regularnego picia herbaty (więcej niż 480 ml na dobę) w prewencji tej choroby. Jednym z najgroźniejszych powikłań choroby niedokrwiennej serca jest zawał.
Codzienne picie zielonej herbaty zmniejsza niebezpieczeństwo zawału serca.
Meta-analiza 17 badań klinicznych wykazała, że wzrost spożycia herbaty zielonej lub czarnej o 3 filiżanki dziennie zmniejsza to ryzyko o 11%.
Na układ pokarmowy
W 2001 r. ogłoszono wyniki badań prowadzonych od 1995 r. w Yangzhong City – mieście o największej liczbie przypadków raka żołądka w świecie. Obserwacja diety mieszkańców wykazała odwrotną zależność między ilością wypijanej herbaty a częstotliwością występowania chronicznego zapalenia żołądka i raka żołądka. Zmniejszenie liczby zachorowań przez katechiny herbaty wynikało z hamowania wzrostu bakterii chorobotwórczych, modyfikacji flory bakteryjnej jelit i zwiększania wzrostu bakterii kwasu mlekowego (hamujących powstawanie w jelitach rakotwórczych amin), ochronnego działania na śluzówkę układu pokarmowego oraz hamowania wzrostu Helicobacter pylori, bakterii biorących udział w powstawaniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Wśród 77 rodzajów żywności badanej metodą in vitro, wyciąg z zielonej herbaty silnie hamował aktywność ureazy, enzymu koniecznego do kolonizacji błony śluzowej przez Helicobacter pylori. Podawanie wielbłądom przez 6 tygodni wody z wyciągiem z zielonej herbaty zmniejszało, w stopniu zależnym od dawki, występowanie u tych zwierząt zapalenia i wrzodów żołądka, powodowanych przez H. pylori.
W chorobach nowotworowych
Obserwacje różnych populacji świata wskazywały na mniejszą częstotliwość występowania choroby nowotworowej u ludzi pijących codziennie dużo herbaty.
Amerykanki – lubiące napar z liści krzewów herbacianych, pochodzące z Chin, Japonii i Filipin, żyjące w Los Angeles – znacznie rzadziej zapadały na raka piersi niż inne mieszkanki miasta o takim samym pochodzeniu. W Japonii stwierdzono znacznie niższe ryzyko rozwoju choroby i powstawania przerzutów u kobiet pijących więcej niż 10 filiżanek herbaty dziennie. W kontrolowanych badaniach w Urugwaju picie herbaty znacznie zmniejszało częstotliwość występowania raka płuc wśród mężczyzn palących papierosy.
Pierwsze prace in vitro, wykonane w latach 90., wskazywały na hamowanie wzrostu wielu linii komórek nowotworowych przez EGCG i inne polifenole zielonej herbaty. Działanie hamujące rozwój choroby nowotworowej przez katechiny herbaty może wynikać z indukuji apoptozy, hamowania cyklu komórkowego, zmniejszania aktywności czynników transkrypcji NF-k B i AP-1, zwiększania aktywności enzymów II fazy oraz zmniejszania aktywności protein kinazy tyrozynowej.
Hamowanie powstawania przerzutów jest efektem utrudniania przez katechiny herbaty adhezji komórek nowotworowych do komórek endothelium naczyń i ochrony fibronektyny i lamininy, składników membran komórek, przed degradacją przez proteinazy związane z nowotworem. Mimo wielu badań, mechanizmy działania chemoprewencyjnego herbaty nie są całkowicie wyjaśnione, podobnie jak możliwości przeciwnowotworowego stosowania tego napoju.
Dobry nastrój, lepsza pamięć…
Wypicie filiżanki zielonej herbaty daje uczucie odprężenia i poprawia nastrój. Działa tak teanina, rzadko spotykany w przyrodzie, obecny w liściach herbaty aminokwas o strukturze zbliżonej do glutaminianu, pełniącego w mózgu rolę neuroprzekaźnika.
W badaniach wpływu teaniny na zdrowych ochotników obserwowano powstawanie w mózgu fal α, charakterystycznych dla stanu odprężenia. W pracy opublikowanej w 2007 r. 12 ochotnikom dano trudne zadanie matematyczne. W grupie przyjmującej teaninę stwierdzono wolniejszy rytm serca i niższy poziom immunoglobuliny A, wskaźników ostrego stresu, niż w grupie kontrolnej. W badaniach na szczurach okazało się, że teanina poprawia pamięć i możliwości uczenia się. Podobnie działa na ludzi. Liście zielonej herbaty z wysoką zawartością teaniny, stosowane przez rok u starszych osób (powyżej 85 lat) z niewielkim osłabieniem możliwości intelektualnych, poprawiły aktywność umysłu i pamięć u części pacjentów.
Przegląd właściwości farmakologicznych katechin zielonej herbaty i ich wpływu na zdrowie wskazuje na celowość powszechnego używania tego napoju lub suplementacji diety preparatami z herbaty.
Może to przedłużyć życie i poprawić jego jakość. Jest wiele badań wykazujących dobre efekty picia zielonej herbaty, ale najbardziej spektakularne są wyniki prowadzonych ponad 8 lat obserwacji 8500 mieszkańców Prefektury Saitama w Japonii. Średnia długość życia mężczyzn pijących więcej niż 3 filiżanki zielonej herbaty dziennie wynosiła 66 lat, kobiet 68. Mężczyźni pijący więcej niż 10 filiżanek herbaty na dobę żyli średnio 70 lat, kobiety 74. Stwierdzono też istotne zmniejszenie ryzyka śmierci z powodu chorób serca u osób pijących więcej niż 10 filiżanek herbaty dziennie. W przypadku chorób nowotworowych, picie więcej niż 10 filiżanek na dobę opóźniało wystąpienie choroby nowotworowej u mężczyzn o trzy lata, u kobiet o 8,7 lat (w porównaniu z osobami pijącymi więcej niż 3 filiżanki herbaty na dobę). 10 filiżanek to dużo, ale w Japonii pije się herbatę w małych filiżankach (120 ml), warto więc spróbować…
Piśmiennictwo:
Bhardwaj P., Khanna D. Green tea catechins: defensive role in cardiovascular disorders. Chin. J. Nat. Med. 2013; 11(4); 345-53; Chantre P., Lairon D. Recent findings of green tea extract AR25 (Exolize) and its activity for the treatment of obesity. Phytomedicine 2002; 9; 3-8; Fujiki H., Suganuma M., Okabe S., Komori A., Kenji S., Kazue I., Kei N. Cancer inhibition by green tea. Mutation Research 1998; 402; 307-310; Grove K.A., Kennett M.J., Lambert J.D. Epigallocatechin-3-galate inhibits pancreatic lipase and reduces body weight gain in high fat-fed obese mice. Obesity 2012; 20(11); 2311-13; Haidari F., Shahi M.M., Zarei M., Omidian K. Effect of green tea extract on body weight, serum glucose and lipid profile in streptozotocin-induced diabetic rats. A dose response study. Saudi Med. 2012; 33(2); 128-33; Jambor J. Rośliny lecznicze. Farmapress, Wwa 2006; Jatoi A., Ellison N., Burch P., Novotny P., Tan W., Young Ch., Flynn P. A phase II trial of green tea in the treatment of patients with androgen independent metastatic prostate carcinoma. Cancer 2003; 97; 1442-46; Juneja L.R., Chu D-Ch., Okuboo T., Nagato Y., Yokogoshi H. L-theanine -a unique amino acid of green tea and its relaxation effects in humans. Triends in Food Science & Technology 1999; 299-304; Jurgens T.M.,Whelan A.M., Kilian L., Doucette S., Fov E. Green tea for weight loss and weight maintenance in overweight or obese adults. Cochrane Database Syst. Rev. 2012; 2 CD008650; Kakuda T. Neuroprotectivew effects of theanine and preventive effects on cognitive dysfunction. Pharmacol. Res. 2011, 64(2); 162-68; Kei N., Kimito S., Suga K., Kazue I., Yasuhiro H. Influece of drinking green tea on breast cancer malignancy among Japanese patients. Jpn. J. Cancer Res. 1998; 89; 254-61; Khan N., Mukhtar H. Tea polyphenols for health promotion. Life Science 2007; 82; 529-33; Kimura K., Ozeki M., Juneja L.R., Ohira H. L-theanine reduces psychological and physiological stress responses. Biological Psychology 2007, 74; 39-45; Koo M., Cho Ch. Pharmacological effects green tea gastrointestinal system. European J. of Pharmacology 2004; 500; 177-85; Lin J-K., Liang Y-Ch. Cancer chemoprevention by polyphenols. Proc. Natl. Sci. Counc. 2000; 24(1); 1-13; Nagle D.G., Ferreira D., Zhou Y-D. Epigallocatechin-3-galate (EGCC): Chemical and biomedical perspectives. Phytochemistry 2006; 67(17); 1855-59; Nathan P.J., Lu K., Gray M., Oliver C. The neuropharmacology of-theanine (N-ethyl-L-glutamine); a possible neuroprotective enhancing agent. J. Herb. Pharmacother 2006; 6(2); 21-30; Pisters K., Newman R., Coldman B., Khuri F., Glisson S., Lee J. Phase I trial of oral green tea extract in adult patients with solid tumors. J. of Clinical Oncology 2001; 19(6); 1830- 38; Rains T.M., Agarval S., Maki K.C. Antiobesity effects of green tea catechins: a mechanistic review. J. Nutr. Biochem (2-11); 22(1); 1-7; Sendger V., Schwanke C.H., Gottlieb M.G. Effect of green tea (Camelia sinensis) consumption on the components of metabolic syndrome in eldery. J. Nutr. Health. Aging. 2012; 16(9); 738-42; Shixian Q., Van Crey B., Shi J., Kakuda Y., Jiang Y. Green tea extract thermogenesis-induced weight loss by epigallocatechin gallate inhibition of catechol-Omethyltransferaze. J. Med. Food 2006; 9*4; 451-58; Skrzydlewska E., Ostrowska J., Farbiszewski R., Michalak K. Protective effect of green tea against lipid peroxidation in the rat liver, blond serum and the brain. Phytomedicine 2002; 9; 232-38; Smith T.J. Green tea polyphenols in drug discovery - a success or failure? Expert Opin. Drug Discov. 2011; 6(6); 589-95; Song J., Xu H., Feng L. Tea and cognitive health in late life: Current evidence and future directions. J. Nutr. Health Aging. 2012; 16(1); 31-34. Sudathip S., Grove K., Lambert J. Laboratory studies on weight control and prevention of metabolic syndrome by green tea. Pharmacol Res. 2011; 64(2); 146-54; Sumpio B., Cordova A., Berke-Schlessel D., Qin F., Chen Q. Green tea, the Asian Paradox, and cardiovascular disease. J. Am. Coll. Surg. 2006; 202(5); 813-25; Suzuki Y., Miyoshi, Isemura M. Heath-promoting effects of green tea. Proc. Jpn. Acad. 2012; B 88; 88-100; Turek I., Kozińska J., Drygas W. Zielona herbata jako czynnik protekcyjny w profilaktyce i leczeniu wybranych chorób serca i naczyń. Kardiologia Polska 2012; 70(8); 848-53; Wein S., Schrader E., Rimbach G., Wolffram S. Oral green tea catechins transiently lower plasma glucose concentrations in female db/db mice. J. Med. Food. 2013; 16(4); 312-7; Wu A.H., Butler L.M. Green tea and breast cancer. Mol. Nutr. Food Res. 2011; 55(6); 921-30.