Kwiatostan głogu jest tradycyjnym, ziołowym produktem leczniczym, który Komitet do Spraw Produktów Leczniczych Roślinnych (HMPC) przy Europejskiej Agencji Leków (EMA) zaleca stosować u dorosłych – do łagodzenia objawów dolegliwości sercowych na tle nerwowym (kołatanie serca, dodatkowe bicia serca spowodowane niepokojem) – także u dorosłych i młodzieży w wieku powyżej 12 lat – w łagodnych objawach stresu psychicznego, w celu ułatwiania zasypiania.
Kwiatostan głogu Crataegi folium cum flore (Crataegi inflorescentia) to całe lub rozdrobnione, wysuszone gałązki kwiatostanów, z towarzyszącymi im 2-5 liśćmi.
Owoc głogu Crataegi fructus to dojrzałe owoce pozorne (pseudoowoce), zbierane we wrześniu i na początku października.
Surowce pochodzą z różnych gatunków głogów: Crataegus monogyna Jacq. (Lindm) głóg jednoszyjkowy, C. laevigata (Poir.) DC. (C.oxyacantha auct.) głóg dwuszyjkowy lub ich mieszańców, rzadziej innych pozaeuropejskich gatunków z rodzaju Crataegus sp. Głóg jednoszyjkowy ma ciemnozielone, głęboko klapowane liście, słupek jednoszyjkowy, owoce kulisto-jajowate, ciemnoczerwone z odcieniem brązowym, zwykle z jedną pestką. Liście głogu dwuszyjkowego są ciemnozielone i połyskujące, słupek dwuszyjkowy, owoce jasnoczerwone, kuliste, zawierają 2-3 pestki. Kwiatostany głogu zrywa się na początku kwitnienia, w maju.
Według Farmakopei Polskiej X
kwiatostan głogu musi zawierać nie mniej niż 1,5% flawonoidów, w przeliczeniu na hiperozyd, a owoc głogu nie mniej niż 1% procyjanidyn, w przeliczeniu na chlorek cyjanidyny.
Flawonoidy
są głównymi składnikami liści, kwiatów i owoców głogu (zwłaszcza kwiatów), najczęściej w postaci glikozydów: witeksyna, 2′-0-ramnozyd witeksyny, izowiteksyna, hiperozyd (dominuje w owocach), kwercetyna; pochodne flawanu: (+) – katechina, (-) -epikatechina, oligo- i polimeryczne proantocyjanidyny (głównie w liściach i owocach), kwasy triterpenowe (krategolowy, ursolowy i oleanolowy); aminy (np. fenetylamina, acetylocholina, etyloamina), kwasy organiczne (kawowy i chlorogenowy).
Wskazania
do stosowania kwiatostanów głogu obejmują: wczesną postać niewydolności krążenia w starszym wieku (I-II klasa według NYHA), tzw. serce starcze, nie wymagające leczenia glikozydami nasercowymi, łagodne formy arytmii (szczególnie bradykardia) i nadciśnienia tętniczego oraz utrudniony przepływ krwi w naczyniach wieńcowych serca. Ma uspokajający wpływ na układ nerwowy, zwłaszcza na współczulny układ nerwowy serca, działa korzystnie w przypadku zwiększonego ciśnienia krwi u pacjentów cierpiących na dnę moczanową, jest dobrym środkiem moczopędnym, przeciwutleniającym i regulującym poziom lipidów. Podobnie działa owoc głogu.
Działanie farmakologiczne – stan badań
Przeciwutleniające
Wyciąg z głogu ma zdolność do zmiatania wolnych rodników i zwiększania aktywności enzymów antyutleniających w sercu, przeciwdziałając stresowi oksydacyjnemu, głównemu czynnikowi w patogenezie niedokrwienia mięśnia sercowego. Zapobieganie utlenianiu lipidów mitochondrialnych przeciwdziała dysfunkcji mitochondriów, wytwarzających około 95% energii niezbędnej dla czynności serca.
Efekt inotropowy i chronotropowy
Potwierdzono potencjalne działanie inotropowo dodatnie ekstraktu z głogu oraz jego lipofilowej frakcji. Zwiększenie siły skurczu w tkance mięśni brodawkowatych lewej komory u pacjentów z zastoinową niewydolnością serca, następowało przez zahamowanie pompy sodowej i zwiększenie stężenia wewnątrzkomórkowego Ca2+ w mięśniu sercowym. W innym badaniu wykazano prawdopodobny wpływ głogu na ATPazy Na+/K+ i ułatwienie transportu wapnia w kardiomiocytach.
W badaniu przy użyciu kultur mysich kardiomiocytów, wyciąg zmniejszał częstotliwość skurczów, podobnie do propranololu, ale w odróżnieniu od propranololu nie wywoływał arytmii. Jedna z frakcji tego wyciągu wykazywała efekt chronotropowo dodatni.
Przeciwzapalne
Wyciąg wodny z głogu (owoce) działał przeciwzapalnie, prawdopodobnie w wyniku zmniejszania ekspresji COX- 2, TNF-a, IL-1B i IL-6. Chronił też mięsień sercowy przez redukcję stresu oksydacyjnego oraz zmniejszenie apoptozy (obniżenie ekspresji NOS, poziomów azotynów, zmniejszenie peroksydacji lipidów i uwalniania cytochromu C, ochrona DNA); hamowanie wytwarzania anionu nadtlenkowego, uwalnianie elastazy i migracji chemotaktycznej, zmniejszanie wytwarzania leukotrienu B4 oraz TNF-a i IL-8, także regulację transportu wapnia do neutrofili. Frakcja triterpenowa z głogu hamowała in vitro naciekanie leukocytów otrzewnowych i słabo hamowała aktywność fosfolipazy A2.
Hamowanie agregacji płytek krwi
Ekstrakt z głogu w małych dawkach hamował agregację płytek krwi, wydłużał czas krwawienia i zmniejszał stężenie tromboksanu B2 w osoczu.
Właściwości wazodylatacyjne
Wyciąg z głogu (proantocyjanidyny), przez stymulację aktywności śródbłonkowej syntazy tlenku azotu (NOS), zwiększał uwalnianie NO, najważniejszego czynnika regulującego kurczliwość mięśni gładkich naczyń krwionośnych. NO w komórkach mięśni gładkich naczyń może zwiększyć aktywację kanałów potasowych, zależnych zarówno od ATP, jak i od Ca2+.
Otwarcie kanałów potasowych zmniejsza dopływ jonów wapnia do komórek mięśni gładkich i ułatwia ich relaksację. Działanie rozszerzające naczynia krwionośne wieńcowe i obwodowe może być spowodowane również hamowaniem enzymu konwertującego angiotensynę (ACE).
Działanie przeciwzapalne głogu, przez wpływ na czynniki transkrypcyjne, cytokiny zapalne, enzymy i inne mechanizmy, może zmniejszać ryzyko przewlekłej niewydolności serca.
Ochrona śródbłonka
Wyciąg z głogu zmniejszał przepuszczalność śródbłonków i tworzenie się obrzęku, prowadzącego do licznych zaburzeń (miażdżyca tętnic, astma, niewydolność serca). Badania sugerują również, że długotrwałe stosowanie preparatów z głogu zapobiega, związanym ze starzeniem się organizmu, zaburzeniom czynności śródbłonka, przez zmniejszanie kurczliwości naczyń, prawdopodobnie przez obniżanie stresu oksydacyjnego i wpływ na nadmierną ekspresję COX-1 i COX-2, w wyniku którego zmniejsza się tworzenie prostaglandyn kurczących naczynia.
Ograniczanie migracji i proliferacji
komórek mięśni gładkich Po uszkodzeniu naczyń (np. w wyniku balonikowania zwężonej tętnicy wieńcowej), są uwalniane biologicznie aktywne czynniki wzrostu: płytkowy (PDGF), fibroblastyczny (FGF) oraz naskórkowy (EGF), powodujące odróżnicowanie komórek mięśni gładkich naczyń, które następnie migrują i proliferują, powodując hiperplazję. Wyciąg z głogu działał kardioprotekcyjnie, zmniejszał migrację komórek mięśni gładkich o 38% i proliferację o 44%.
Niedokrwienie i reperfuzja
W modelu in vivo niedokrwienia i reperfuzji, wyciąg z głogu zmniejszał zaburzenia kurczliwości i obszar zawału w mięśniu sercowym szczurów, także zmniejszał częstość występowania zaburzeń rytmu serca i częstoskurczu komórkowego oraz zapobiegał obniżeniu aktywności enzymów przeciwutleniających, wywołanych izoproterenolem.
Antyarytmiczne
Mechanizm działania antyarytmicznego wyciągów z głogu nie został wyjaśniony, może wynikać z przedłużenia okresu refrakcji oraz blokowania kanałów potasowych w komórkach kardiomiocytów, podobnie jak leki antyarytmiczne klasy III.
Obniżenie poziomu lipidów
Nalewka z głogu zapobiegała podwyższeniu poziomu lipidów w surowicy i sercu szczurów oraz powodowała znaczne zmniejszenie poziomu lipidów w wątrobie i aorcie oraz zmniejszanie hiperlipidemii u tych zwierząt. Ponadto przywracała aktywność enzymów antyutleniających (dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, peroksydaza glutationowa i glutation) do prawie fizjologicznego poziomu, co może zapobiegać utlenianiu lipoprotein o niskiej gęstości (LDL), przyczyniających się do miażdżycy tętnic. Ich kumulacja wywołuje kaskadę procesów zapalnych, doprowadzających do utworzenia niestabilnej płytki miażdżycowej, której pęknięcie może doprowadzić do zawału mięśnia sercowego. U szczurów karmionych dietą hiperlipidemiczną, wyciągi z głogu zapobiegały podwyższeniu poziomu całkowitego cholesterolu, triglicerydów oraz frakcji LDL i VLDL. Głóg zwiększa liczbę wątrobowych receptorów LDL, co powoduje napływ cholesterolu LDL do wątroby, zwiększenie przemiany cholesterolu do kwasów żółciowych, zwiększanie przepływu żółci i obniżenie biosyntezy cholesterolu.
Ciśnienie tętnicze krwi
Preparaty z głogu łagodnie obniżają ciśnienie krwi, co może być wynikiem wielu różnorodnych efektów farmakologicznych: rozszerzania naczyń wieńcowych, hamowania konwertazy angiotensyny, wpływu inotropowo dodatniego na mięsień sercowy, także aktywności moczopędnej.
Wpływ głogu na choroby układu sercowo-naczyniowego
Tradycja stosowania, także liczne badania in vitro, in vivo wskazują na korzystny wpływ głogu na serce i układ krążenia, poprzez aktywność przeciwutleniającą, dodatni efekt inotropowy, działanie przeciwzapalne, antyagregacyjne na płytki krwi, działanie spazmolityczne na naczynia, ochronne na śródbłonek, wpływ na migrację komórek mięśni gładkich naczyń i proliferację, działanie ochronne przed niedokrwieniem/urazem reperfuzyjnym, antyarytmiczne, a także regulację stężenia lipidów i obniżenie ciśnienia tętniczego krwi.
Badania kliniczne w ostatnich latach wykazały pozytywny wpływ głogu w chorobach układu sercowo-naczyniowego, między innymi w przewlekłej zastoinowej niewydolności serca, nadciśnieniu i hiperlipidemii.
Przewlekła zastoinowa
niewydolność serca Większość badań klinicznych, oceniających wpływ głogu na zastoinową niewydolność serca (randomizowane, kontrolowane placebo), przeprowadzono przy użyciu suchego ekstraktu z kwiatostanów głogu (WS 1442), standaryzowanego na oligomeryczne proantocyjanidyny (do 18,75%) i wyciągu LI132 o zawartości 2,25% flawonoidów.
Metaanaliza 14 prób klinicznych, w których uczestniczyło 855 pacjentów z niewydolnością serca (I-II według NYHA), stosujących preparaty głogu, wykazała, w porównaniu z grupami placebo, korzystne działanie w przewlekłej zastoinowej niewydolności serca, a tylko nieliczne, łagodne i przejściowe działania niepożądane. Tylko w jednym z tych badań wyciąg z kwiatostanów głogu zwiększał ryzyko nasilania się niewydolności serca, powodując w grupie badanej większą nieco liczbę hospitalizacji i nagłych zgonów, przy niezwiększaniu zapotrzebowania na środki moczopędne. Ten wynik według autorów mógł być spowodowany zbyt małą liczbą pacjentów (120) uczestniczących w badaniu.
W otwartym badaniu kohortowym (372 pacjentów: 261 kobiet i 111 mężczyzn) z II stopniem niewydolności krążenia (według NYHA), poza standardowymi lekami, przez 3 lata, przyjmowało dobowo 900 mg wyciągu WS 1442. W grupie badanej, w porównaniu z grupą placebo, obserwowano zwiększenie tolerancji wysiłkowej, zmniejszenie duszności, osłabienia, zmęczenia wysiłkowego i kołatania serca. Dawkozależną poprawę zdolności wysiłkowej, dobrą tolerancję i bezpieczeństwo wykazano w badaniu 209 pacjentów, którym podawano 900 mg lub 1800 mg WS 1442 lub placebo przez 16 tygodni. W wieloośrodkowym badaniu (randomizowane, z podwójnie ślepą próbą, kontrolowane placebo) z udziałem 2681 pacjentów (wyciąg 1338, placebo 1343), wykazano, że WS 1442, stosowany łącznie ze standardową terapią, zmniejszał ryzyko nagłej śmierci sercowej o 39,7%, korzystnie też wpływał na inne analizowane parametry.
Nadciśnienie tętnicze
Randomizowane badanie kontrolne wykazało większe, w porównaniu z grupą placebo, zmniejszenie ciśnienia rozkurczowego krwi, w grupie chorych na cukrzycę typu 2, stosujących 1200 mg wyciągu z głogu, przez 16 tygodni, wraz z terapią przeciwcukrzycową.
W badaniu pilotażowym (randomizowane z placebo) 36 wolontariuszy, losowo przydzielonych do 4 grup, otrzymywało magnez 600 mg, ekstrakt głogu 500 mg, magnez i ekstrakt z głogu łącznie lub placebo. Wykazano statystycznie nieznamienny spadek ciśnienia skurczowego i rozkurczowego we wszystkich badanych grupach i placebo.
W grupie zażywającej ekstrakt z głogu, w porównaniu z innymi grupami, u 19 badanych w 10 tygodniu obserwowano wyraźne zmniejszenie ciśnienia rozkurczowego, mierzonego w spoczynku, oraz tendencję do zmniejszenia stanów lękowych.
Hiperlipidemia
Przeprowadzono badanie kliniczne z podwójnie ślepą próbą i kontrolowane placebo, w którym 49 pacjentów z przewlekłą chorobą wieńcową i cukrzycą otrzymywało dodatkowo 400 mg zmikronizowanych kwiatostanów 3 razy dziennie lub placebo – przez 6 miesięcy. Na początku badania, po miesiącu i po 6 miesiącach, oceniano obraz krwi, profil lipidowy, białko C-reaktywne, elastazę neutrofili, dialdehyd malonowy. W grupie badanej obniżył się poziom elastazy neutrofili, obserwowano też tendencję do obniżania poziomu całkowitego cholesterolu. Różnice między grupami były jednak statystycznie nieznamienne.
Nie jest zbyt odległy czas, gdy głóg będzie częścią standardowych zaleceń w powszechnych chorobach sercowo-naczyniowych. Verma S.K., Jain V., Verma D., Khamesra R. Crataegus oxyacantha – A cardioprotective herb. J. Herb Med. Toxicol. 1/2007.
Dawkowanie
Dawki zależą od rodzaju preparatu. Można zalecać dawki wyciągów, wykorzystywane w badaniach klinicznych (160-900 mg, niekiedy do 1800 mg dziennie). Efekty obserwowane są po około 2 tygodniach, powinny być kontynuowane przez co najmniej 4-8 tygodni. Napary z kwiatostanów głogu należy przygotować z 1-2 g surowca w 150 ml wrzącej wody i pić 4 razy dziennie (maks. 6 g dziennie).
Bezpieczeństwo głogu
W badaniu z udziałem 136 pacjentów, zażywających 60 mg standaryzowanego wyciągu z kwiatostanów głogu WS 1442, nie obserwowano zmian parametrów krwi, enzymów wątrobowych, poziomu glukozy. Tylko wyższe dawki zwiększały ryzyko hipotensji i uspokojenia. Stosowanie ponad 100 kropli nalewki zmniejszało tętno, powodowało senność.
Przeanalizowano ponad 20 prób klinicznych, około 6 tys. pacjentów, którzy zażywali od 600 do 1800 standaryzowanych wyciągów z głogu (WS 1442 i LI 132). Zaobserwowano tylko około 120 przypadków ubocznych efektów, głównie łagodnych, tylko kilka groźnych, po stosowaniu wyciągu LI 132. Najczęstsze objawy uboczne obejmowały zawroty i bóle głowy, migreny, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, palpitacje serca. Kwiatostany głogu są bezpieczne w ogólnie zalecanych dawkach, nawet przy długotrwałym stosowaniu i u pacjentów z dysfunkcją nerek (brak kumulacji w organizmie).
Toksyczność
Pojedyncza dawka – do 3 g ekstraktu z głogu na kg masy ciała, po doustnym i dootrzewnowym podaniu szczurom i myszom – nie powodowała śmiertelności. Po podaniu dootrzewnowym obserwowano uspokojenie, piloerekcję (nastroszenie sierści), duszność i drżenie.
Przeciwwskazania
Głóg nie powinien być stosowany w ciąży, ponieważ in vitro, in vivo zmniejsza napięcie mięśni macicy i jej ruchliwość.
Interakcje
Poważne interakcje nie były zgłaszane, są jednak teoretycznie możliwe: z lekami wpływającymi na układ sercowo- naczyniowy, np z glikozydami naparstnic (zwiększenie aktywności), z ß-blokerami (podniesienie ciśnienia u pacjentów z hipertensją, na skutek zmniejszania wydajności pracy serca).
Piśmiennictwo:
Crataegus oxyacantha (Hawthorn) Monograph. Altern. Med. Rev. 2(15)/2010; Guo R., Pittler M.H., Ernst E. Hawthorn extract for treating chronic heart failure. Cochrane Database of Systematic Reviews 2008, Issue 1, art. CD005312; Jibrin Bala Yusuf, Ali H. Meriçli. Pharmacological activities of Crataegus species: A review. Int. J. Multidisc Res. Devel. 3(4)/2016, 73-76; Kashyap C.P., Arya V., Thakur N. Ethnomedicinal and phytopharmacological potential of Crataegus oxyacantha Linn. - A review. Asian Pac. J. Trop. Biomed. 2012, S1194-99; Kumar D., Arya V., Bhat A.Z., Khan N.A., Prasad D.N. The genus Crataegus: chemical and pharmacological perspectives. Rev. Bras. Farmacogn. J. Pharmacogn. 5(22)/2012, 1187-200; Long S.R., Carey R.A., Crofoot K.M., Proteau P.J., Filtz T.M. Effect of hawthorn (Crataegus oxycantha) crude extract and chromatographic fractions on multiple activities in a cultured cardiomyocyte assay. Phytomedicine 13/2006, 643-50; Nabavi S.F., Habtemariam S., Ahmed T., Sureda A., Daglia M., Sobarzo-Sánchez, Nabavi S.M. Review Polyphenolic Composition of Crataegus monogyna Jacq. From Chemistry to Medical Applications. Nutrients 7/2015, 7708-28; Tassell M.C., Kingston R., Gilroy D., Lehane M. , Furey A. Hawthorn (Crataegus spp.) in the treatment of cardiovascular disease. Pharmacogn. Rev. 4(7)/2010, 32-41; Walker A.F., Marakis G., Morris A.P., Robinson P.A. Promising Hypotensive Effect of Hawthorn Extract: A Randomized Double-blind. Pilot Study of Mild, Essential Hypertension Phytother. Res. 16/2002, 48-54; Wang, Xing Jiang Xiong, Bo Feng. Review Article Effect of Crataegus Usage in Cardiovascular Disease Prevention. Evid-based Complement & Alternat. Med. 2013, 1-16; Verma S.K., Jain V., Verma D., Khamesra R. Crataegus oxyacantha - A cardioprotective herb. J. Herb Med. Toxicol. 1/2007, 65-71.
