Rośliny leczniczeKwiat Trójcy Świętej

Kwiat Trójcy Świętej

Stosowanie fiołka trójbarwnego w medycynie sięga czasów starożytnych. W wiekach średnich leków z tego ziela używano głównie w leczeniu dolegliwości skórnych. W XVI w. wielcy lekarze tamtych czasów – Lonicerus, Hieronimus Bock, Matthiolus i Andreas Ceasalpinus – opisywali w swych dziełach jego skuteczność w leczeniu wielu chorób.

Fiołek trójbarwny Viola tricolor L.

zwany też bratkiem lub kwiatem Trójcy Świętej, należy do rodziny Violaceae fiołkowatych. Jest to roślina zielna, roczna lub dwuletnia, występuje w umiarkowanych i podzwrotnikowych strefach Europy i Azji, aż po Morze Śródziemne i Indie. Gatunek został zawleczony także do Ameryki. W Polsce występuje pospolicie na całym terenie. Łodyga osiąga wysokość do 30 cm, jest wzniesiona lub rozesłana, często gałęzista i wielokwiatowa. Liście ogonkowe, dolne sercowato-jajowate, górne lancetowate, w nasadzie klinowato zwężone, na brzegach ząbkowane. Przylistki duże, pierzasto wcinane, niekiedy nawet dłoniaste. Kwiaty pojedyncze w kątach liści, na szypułkach długości do 9 cm, obupłciowe, wolnopłatkowe, grzbieciste. Górne płatki korony fioletowe, boczne i dolny, w kształcie ostrogi, żółty. Fiołek kwitnie od kwietnia do października. Owocem jest torebka pękająca na 3 części, zawierająca liczne, drobne, błyszczące nasiona.

W lecznictwie

stosowane jest ziele fiołka trójbarwnego, nazywane też zielem bratka Violae tricoloris herba. Surowiec zbiera się w początkowym okresie kwitnienia. Zbiór może być nawet 3-krotny, ponieważ roślina odrasta i kwitnie powtórnie. Suszy się w warunkach naturalnych, w cieniu i w przewiewie, lub w suszarni, w temperaturze do 40°C. Równorzędnego surowca leczniczego dostarcza gatunek Viola arvensis Murr., czyli fiołek polny, podobny do trójbarwnego, ale o drobniejszych, żółtych kwiatach.

Chemizm

Główną grupą związków czynnych ziela bratka są flawonoidy, których zawartość może sięgać 2,1%. Wiolantyna (6-C-glukozyd 8-C-ramnozyd apigeniny) i rutyna (3-O-ramnoglukozokwercetyny), to główne związki flawonoidowe surowca. Pozostałe to C-glukozydy apigeniny: witeksyna i izowiteksyna (saponaretyna), C-glukozydy luteoliny: orientyna, izoorientyna, skoparyna i saponaryna oraz C-glikozydy apigeniny: wymieniona już wiolantyna i 4 inne di-C-glikozydy apigeniny. W badaniach Vukisa (2008) w wyciągu metanolowym stwierdzono obecność jeszcze 16 innych glikozydów: 7-O-glikozydów i 9-C-glikozydów. W surowcu występują też antocyjany (wiolanina, pochodna delfinidyny oraz inne antocyjany, pochodne peonidyny), polisacharydy (do 10%) hydrolizujące do glukozy, galaktozy, arabinozy i ramnozy, kwasu uronowego i ksylozy; frakcja polisacharydów, rozpuszczalna w wodzie, zawiera glukozę, galaktozę i arabinozę oraz kwas galaktouronowy, ramnozę i ksylozę; frakcja pektynowa: kwas galaktouronowy, glukozę i galaktozę, kwasy fenolowe (około 0,18%), w tym kwas trans-kawowy, p-kumarowy, gentyzynowy, protokatechowy, p-hydroksybenzoesowy i wanilinowy oraz od 0,06 do 0,30% kwasu salicylowego i jego pochodnych, hydroksykumaryny, (głównie umbeliferon), garbniki (2-5%), karotenoidy (wiolaksantyna i jej izomery, zeoksantyna), występują głównie w kwiatach, cyklotydy – makrocykliczne polipeptydy, składające się z 29-30 aminokwasów, stabilne, nawet w temperaturze 40-50°C, z dużą zawartością cysteiny, tworzącej mostki dwusiarczkowe o strukturze węzła. Jeden z tych mostków przechodzi przez pętlę utworzoną przez dwa inne wiązania dwusiarczkowe, łączące segmenty rdzeniowe w cząsteczce, stąd peptydy te są też nazywane knottynami. W roślinach często pełnią rolę odstraszającą pasożyty. Wykazują właściwości hemolityczne, często przeciwbakteryjne i cytotoksyczne. W zielu fiołka trójbarwnego wykryto 14 cyklotydów vitri B, C, D, E, i F, varv A, D, E, F i H, vitri A oraz cykloviolacynę 02. Izolowane związki działały cytotoksycznie w stosunku do 5 linii komórek nowotworowych, najsilniej cyklotydy vitri A, vitri F i cykloviolacyna 02. Nie stwierdzono korelacji między aktywnością cytotoksyczną, a hemolityczną poszczególnych cyklotydów, co wskazuje na różne rodzaje interakcji z membranami ścian komórkowych, atakowanych przez nie komórek.

W medycynie ludowej

wielu krajów ziele fiołka od XIX w. jest zalecane i stosowane w leczeniu nie tylko dolegliwości skórnych, jak w średniowieczu, ale też w chorobach układu oddechowego, jako środek zwiększający diurezę, w łuszczycy, w zaburzeniach metabolicznych jako lek „czyszczący krew” oraz w owrzodzeniach podudzi, nadmiernej przepuszczalności kapilar, hemoroidach i zaburzeniach układu pokarmowego. W Bułgarii jest stosowane jako lek przeciwkaszlowy oraz w stanach zapalnych skóry, we Włoszech w łuszczycy.
Violae tricoloris herba używane jest w medycynie europejskiej od pokoleń, głównie jako lek stosowany zewnętrznie i wewnętrznie, w leczeniu zmian łojotokowych skóry i jako diureticum. To zastosowanie w terapii opiera się na doświadczeniu i obserwacjach wielu pokoleń lekarzy i pacjentów, stosujących ziele fiołka, od ponad 30 lat jest to udokumentowane.
W Polsce pierwsza monografia surowca ukazała się w Farmakopei Polskiej 1937 i od tamtych czasów surowiec jest stosowany w terapii, której wyniki potwierdzają słuszność wskazań wynikających z tradycji. Brak jest badań potwierdzających mechanizmy działania i skuteczność terapeutyczną, ale nieliczne, dotychczas wykonane, wskazują na właściwości ziela bratka, potwierdzające słuszność dotychczasowych zastosowań, a także na zupełnie nowe możliwości stosowania.

W dermatologii

ziele bratka używane jest w leczeniu różnych dolegliwości skórnych: egzemy, łuszczycy, liszajca i trądziku. Związki czynne ziela wykazują właściwości lecznicze, istotne w terapii chorób skóry. Ważne jest też, że flawonoidy surowca – stosowane powszechnie w dermatologii i kosmetyce – mają szczególną zdolność penetracji stratum corneum i docierania do głębszych warstw skóry: naskórka i skóry właściwej.

Działanie przeciwzapalne

Jednym z istotnych mechanizmów w leczeniu chorób z towarzyszącym stanem zapalnym (tak jest w większości problemów dermatologicznych), jest hamowanie rozwoju tego stanu.
W badaniach na szczurach stwierdzono, że nalewka z ziela bratka, w modelu zapalenia wywołanego wstrzyknięciem olejku terpentynowego, w porównaniu z grupą kontrolną, znacznie zmniejszała nasilenie stanu zapalnego, obniżając zawartość leukocytów wielojądrzastych, monocytów i aktywność fagocytów oraz zmniejszając syntezę tlenku azotu, obserwowaną w badaniach in vitro. W badaniach przeciwzapalnego działania żelu, zawierającego 1, 3 lub 10% wyciągu z ziela bratka, stosowanego w leczeniu poparzeń u szczurów, spowodowanych przez naświetlanie UVB, oceniano wpływ leczenia na intensywność odbierania bodźców bólowych, wielkość i nasilenie obrzęku oraz (w badaniach biochemicznych) na stopień infiltracji tkanki obrzęku przez neutrofile. Poparzone miejsca smarowano raz dziennie stosowanym żelem. Przed każdym kolejnym zastosowaniem leku oceniano aktywność ruchową zwierząt, świadczącą o nasileniu odbierania bodźców bólowych oraz wielkość obrzęku. Stopień infiltracji tkanki obrzęku przez neutrofile badano 6 dnia po rozpoczęciu leczenia. Stwierdzono, że żel z wyciągiem z ziela bratka działa przeciwzapalnie, zmniejszając obrzęk i zmniejszając negatywne odczucia zwierząt. Towarzyszy temu zmniejszenie infiltracji tkanki obrzęku przez neutrofile.

W badaniach wpływu wyciągu wodnego z ziela bratka na aktywność komórek T-limfocytów w patologicznych procesach zapalnych, uzyskano zaskakujące wyniki. Związki zawarte w wyciągu wodnym hamowały proliferację aktywowanych limfocytów – przez zmniejszenie wydzielania cytokiny IL-2, bez wpływu na ekspresję receptorów IL-2. Podobnie wpływały na funkcje efektorowe, na co wskazuje zmniejszanie produkcji IFN–γ i TNF-α. Działanie to warunkowały bioaktywne cyklotydy. Wyniki tych badań wskazują na potrzebę dalszego wyjaśniania supresyjnego wpływu wyciągu z ziela bratka na układ odpornościowy i ostrożności w stosowaniu leku w chorobach infekcyjnych.

Badania kliniczne

Mało jest badań oceniających skuteczność i mechanizmy działania wyciągu z ziela bratka, stosowanego tradycyjnie w chorobach skóry. Badanie kliniczne skuteczności mazidła, zawierającego wyciągi z Mahonia aquifolium, Viola tricolorCentella asiatica, wykonane z udziałem 88 pacjentów ze średnio nasilonym atopowym zapaleniem skóry, trwające 4 tygodnie, wykazało wprawdzie, że leczenie zmniejszało objawy zapalenia w porównaniu z grupą kontrolną, jednak nie były to różnice istotne statystycznie. Z obserwacji wynikało jednak, że badany lek może skutecznie chronić skórę w czasie zimnej i wietrznej pogody.

Aktywność przeciwbakteryjna

Napar, odwar i wyciąg etanolowy z ziela bratka silnie hamowały rozwój bakterii Staphylococcus aureus, Bacillus cereus, Staphylococcus epidermisCandida albicans. Aktywność przeciw Pseudomonas aeruginosa, Enterococcus faecalis, Escherichia coliKlebsiella pneumoniae była umiarkowana. Wyciągi dichlorometanowy octanu etylu i frakcja metanolowa wykazywały dość słabą aktywność. Wysoka aktywność wyciągów zawierających zespół składników czynnych ziela bratka, związków o różnej polarności, sugeruje synergizm w działaniu antybakteryjnym między różnymi składnikami ziela.

Kwiaty w diecie i antyoksydacja

Ziele bratka wykazuje dość istotną aktywność antyoksydacyjną, porównywalną z aktywnością liści Ginkgo biloba. W badaniach Vukisa (2008 i 2008), wykonanych przy zastosowaniu metody TEAC, stwierdzono wyraźną korelację między działaniem antyoksydacyjnym, a zawartością flawonoidów i antocyjanów w zielu. Stwierdzono też, przy zastosowaniu metody TEAC i rodnika DPPH, że istotny udział w aktywności antyoksydacyjnej zespołu polifenoli bratka mają dwa związki: rutynawiolantyna.

Aktywność antyoksydacyjna kwiatów bratka pozwala je zaliczyć do żywności o korzystnym wpływie na zdrowie. Ładny wygląd czyni je tym bardziej atrakcyjnymi.

Kwiaty fiołka zaliczane są do kwiatów jadalnych, o różnych właściwościach biologicznych i prozdrowotnym wpływie na organizm. Mają jednak, jak wszystkie kwiaty jadalne, jedną wadę: są nietrwałe. Sposobem na przedłużenie ich trwałości jest radiacja. Zastosowanie różnych dawek naświetlania i różnych technologii nie obniżyło aktywności antyoksydacyjnej kwiatów fiołka ani nie obniżyło zawartości flawonoidów. Naświetlanie nie wpłynęło negatywnie na skład i zawartość zespołu polifenoli i ich antyoksydacyjną aktywność, a znacznie przedłużyło trwałość tej pożytecznej żywności funkcjonalnej.

Dla alergików

Prowadzone są próby, dość już zaawansowane, zmniejszenia działania alergizującego materiałów bawełnianych, z których się szyje pościel i ubrania, szczególnie te stykające się bezpośrednio ze skórą. Przy produkcji stosowane są – do poprawy jakości, trwałości i do wybielania – silnie działające substancje, o działaniu alergizującym. To niepożądane działanie ma być pomniejszone przez dodawanie bioaktywnych substancji, mających niwelować działanie alergenów. Są to propolis, mentol i wyciąg z ziela Viola tricolor. Jeśli próby się powiodą, za jakiś czas założymy do snu antyalergiczne pidżamy, których biologiczną aktywność będzie warunkował wyciąg z ziela bratka, użyty do produkcji bawełnianego materiału.

* * *

Długa historia stosowania ziela bratka w lecznictwie pozwoliła na poznanie właściwości terapeutycznych surowca. Wykonywane w ostatnim okresie badania wskazują na potrzebę nowej oceny możliwości jego wykorzystania. Violae tricoloris herba to nie tylko „lek czyszczący krew” i zwiększający diurezę, ale także środek działający przeciwzapalnie, supresyjnie na układ immunologiczny i dający zupełnie nowe możliwości łagodzenia problemów z alergią.

Piśmiennictwo: 
EMA (2010): Assesment report on Viola tricolor L.and/or subspecies Viola arvesis Murray (Gaud) and Viola vulgaris Koch (Oborny), herba cum flore; Hellinger R., Koehbach J., Fedchuk H., Sauer B., Huber R., Gruber Ch., Grundemann C. Immunosuppresive activity of an aqueous Viola tricolor herbal extract. J. Ethnopharmacol. 1(151)/2014, 299-306; Klovekorn W., Tepe A., Danesch U. A randomized, double- blind, vehicle-controlled. Half-side comparison with a herbal ointment containg Mahonia aquifolium, Viola tricolor and Centella asiatica for the treatment of mild-to-moderate atopic dermatitis. Int. J. Clin. Pharmacol. Ther. 11(45)/2007, 583-91; Koike A., Barreira J., Barros L., Santos-Buega C., Villavicencio A., Ferreira I. Edible flowers of Viola tricolor L. as a new functional food: Antioxidant activity, individual phenolics and effects of gamma and electron-beam irradiation. Food Chemistry 179/2015, 6-14; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań, 2005; Mocanu G., Nichifor M., Mihai D., Oproiu L.C. Bioactive cotton fabrics containg chitosan and biologically active substances extracted from plants. Materials Science and Engineering C (2013), C (33), 72-77; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1957; Narot R., Goździcka-Józefiak A. Niskocząsteczkowe białka obronne roślin. ????Biotechnologia 2(77)/2007, 27-41; Piana M., Zadra M., de Brum T.F., Bolignon A., Goncavales A., Correra da Cruz R., Canto G., Athayde M. Analysis of rutin in the extract and gel of Viola tricolor. J. of Chromatographic Science 51/2013, 406-11; Piana M., Silva M., Trevisan G., de Brum T.,F., Silva C., Bolignon A., Oliveira S.M., Zadra M., Freitas R., Belke B., da Silva R., Ferrreira J., Athayde M. Antiinflamatory effects of Viola tricolor gel in a model of sunburn in rats and the gel stability study. J. of Ethnopharmacology 150/2013, 458-65; Radu C.-D., Salariu M., Avadanei M., Foia L., Lupusoru E., Ferri A., Ulea E., Lipsa F. Cotton – made cellulose suport for anti-allergic pajamas. Carbohydrate Polymers 95/2013, 479-86; Rimkiene S., Ragazinskine O., Savickiene N. The cumulation of Wild pansy (Viola tricolor L.) accessions: the possbility of species preservation and usage in medicine. Medicina 4(36)/2003, 411-15; Strzelecka H. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Tang J., Wang C., Pan X., Zeng G., Xu W., He W., Craik D., Tan N. Isolation and characterization of cyclotides from Viola tricolor. Peptides 311/2010, 1434- 40; Toiu A., Muntean E., Oniga J., Vostinaru O., Tamas M. Pharmacognostic research on Viola tricolor L. (Violaceae). Rev. Med. Cir. Soc. Med. 1(113)/2009, 264-67; Toiu A., Parvu A.E., Oniga J., Tamas M. Evaluation of anti-inflamatory activity of alkoholic extract from Viola tricolor. Rev. Med. Cir. Soc. Med. 2(111)/2007, 525-29; Vukis V., Ringer T., Kery A., Bonn G.K., Guttman A. Analysis of heartsease (Viola tricolor L.) flavonoid glycosides by microliquid chromatography coupied to multistage mass spectry. J. Chromatogr. A 1(1206)/2008, 11-20; Vukis V., Toth B.H., Ringer T., Ludanyi K., Kery A., Bonn G.K., Guttman A. Quantative and qualitative investigation of the main flavonoids in heartsease (Viola tricolor L.). J. of Chromatographic Science 46/2008, 97-101; Vukis V., Kery A., Guttman A. Analysis of polar antioxidants in heartsease (Viola tricolor L.) and garden pansy (Viola x wittrockiana Gams.). J. of Chromatographic Science. 48/2008, 823-27; Witkowska- -Banaszczak E., Bylka W., Matławska I., Goślińska O., Muszyński Z. Antimicrobial activity of Viola tricolor herb. Fitoterapia 5(76)/2005, 45. 

Autor

  • dr n. farm. Jadwiga Nartowska

    Dr n. farm. Jadwiga Nartowska wieloletni adiunkt w Katedrze Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Była członkini Polskiego Towarzystwa Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej, Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego.

Poprzedni artykuł
Następny artykuł

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej