Rośliny leczniczeKukurydza uprawna - dla ludzi i na paszę

Kukurydza uprawna – dla ludzi i na paszę

Jest jedną z najstarszych roślin uprawnych świata. Dla starożytnych Majów i Azteków była nie tylko podstawą wyżywienia, ale także przedmiotem kultu religijnego. Podczas wykopalisk archeologicznych grobowców indiańskich zostały odnalezione szczątki kukurydzy. Na ich podstawie uważa się, że roślina ta jest uprawiana już od ponad 4500 lat.

Pochodzenie

kukurydzy uprawnej Zea mays L. nie zostało jednak nigdy wyjaśnione. Nie pomogły badania archeologiczne, cytologiczne, genetyczne. Z botanicznego punktu widzenia to warzywo nie może być rozmnażane bez pomocy człowieka. Ziarniaki kukurydzy są silnie umocowane w wieloziarnowej kolbie i chronione przez kilka warstw liści okrywowych. Taka budowa uniemożliwia osypywanie się ziarniaków, czyli samosiew i samorozmnażanie. Kukurydza nie występuje w stanie dzikim. Więc skąd pochodzi? Naukowcy wysunęli jedynie wniosek, że uprawne formy rośliny są spokrewnione z gatunkami teosinie Euchlaena Mexicana Schard. i z trawą gama Tripsacum dactyloides L. Te występujące na obszarze Meksyku rośliny też nie są jednak bezpośrednimi przodkami kukurydzy.

Pierwsze wzmianki

o uprawie związane są z odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492). Na obszarze Ameryki Środkowej uprawiane były w tamtych czasach na dużą skalę niektóre formy kukurydzy, określane dziś jako podgatunki kukurydzy zwyczajnej, pękającej, cukrowej i końskiego zębu.
Kukurydza była znana w czasach nowożytnych na kontynencie azjatyckim, afrykańskim, także w Australii i w Europie. Uprawy w Europie koncentrowały się początkowo na obszarze Hiszpanii i Portugalii. Na przełomie XVI-XVII w. rozpowszechniły się we Francji, we Włoszech i w Szwajcarii, także w krajach bałkańskich.
W Polsce pierwsze wzmianki o uprawie sięgają XVIII w. Uważa się, że pierwsze nasiona dotarły do nas z Węgier i z Rumunii.

Z rodziny traw

Zea mays L. to roślina jednoroczna, rozdzielnopłciowa, jednopienna. Ma wiązkowy system korzeniowy. Łodyga składa się z międzywęźli podzielonych węzłami. Liście są lancetowate, gładkie od spodu, z wierzchu mogą być lekko owłosione. Kwiaty żeńskie zebrane są w kolbę, męskie tworzą wiechę na szczycie pędu. Owocem jest ziarniak. Dojrzały ziarniak jest przezroczysty, pomarszczony, słodki i w całości wypełniony ziarenkami skrobi oraz dekstryn, które przylegają do siebie ściśle i zespolone są substancją białkową, tzw. bielmo szkliste. Wewnątrz znajduje się bielmo mączyste, które składa się z komórek wypełnionych ziarnami skrobi, między którymi znajdują się pęcherzyki powietrza.
Według współczesnej klasyfikacji roślin, kukurydza należy do rodziny traw Poaceae. W obrębie gatunku Zea mays L. wyodrębnia się 8 podgatunków: kukurydza koński ząb Z. mays ssp. indentata, inaczej pastewna, zwyczajna Z. mays ssp. indurata, czyli szklista lub rogowata, cukrowa Z. mays ssp. saccharata, pękająca Z. mays ssp. everta, oplewiona Z. mays ssp. tunicata), czyli plewiasta, skrobiowa Z. mays ssp. amylacea, czyli mączysta, woskowa Z. mays ssp. ceratinaskrobiowo-cukrowa Z. mays ssp. amylo-saccharata. Klasyfikacja opiera się na cechach morfologicznych i anatomicznych ziarna, jego kształcie i budowie, czyli rozmieszczeniu bielma mączystego i szklistego.

Trzecia siła

Kukurydza zajmuje trzecie miejsce na świecie – po pszenicy i ryżu – pod względem skali produkcji ziarna. W uprawie najbardziej rozpowszechnione są koński ząb i kukurydza zwyczajna. Uprawiane są wyłącznie odmiany mieszańcowe F1, które odznaczają się dużą żywotnością i bujniejszym wzrostem, co prowadzi do zwiększenia plonu ziarna i zielonej masy. Pierwszy mieszaniec został wyhodowany przez D.F. Jonesa (1918) i wprowadzony do sprzedaży przez stację Connecticut (1924).
Największymi producentami kukurydzy są dziś USA, Chiny i Brazylia, w krajach Unii Francja i Niemcy, w Europie środkowej i południowej Rumunia, Jugosławia i Węgry. Postęp technologiczny, także wyodrębnienie odmian mieszańcowych, mających krótszy okres wegetacji i mniejsze wymagania termiczne, wpłynęły korzystnie na wzrost produkcji kukurydzy w krajach Europy środkowej.

W Polsce powierzchnia uprawy kukurydzy (1997) wynosiła około 300 tys. ha, z czego około 200 tys. ha przeznaczono na kiszonkę z całych roślin, reszta na ziarno i CCM.

Na skalę przemysłową

Kukurydza należy do najwartościowszych jednostek pokarmowych – pod względem wydajności i wartości energetycznej plonu. Jako pasza (ziarno, kiszonka z całych roślin, kiszonka z kolb, zielonka) znajduje zastosowanie w żywieniu wszystkich gatunków zwierząt, szczególnie bydła i trzody chlewnej. Pozostające po zbiorze ziarna i kolby słomy mają większą wartość paszową niż słoma jęczmienna i owsiana. Na paszę wykorzystywane są również produkty uboczne, wytwarzane podczas przemysłowego przerobu ziarna, np. osadki i rdzenie kolbowe, makuch, kiełki i wywar.

Ziarno dojrzałej kukurydzy pastewnej jest przerabiane na kaszę, mąkę i popularne płatki kukurydziane.

Mąka kukurydziana z dodatkiem mąki pszennej nadaje się do wypieków chleba i słodkich ciast, nie zawiera glutenu. W przemyśle spożywczym istotną rolę odgrywa kukurydza cukrowa. Jej dojrzałe kolby spożywane są jako jarzyna i są przerabiane na konserwy. Kukurydza pękająca wykorzystywana jest w produkcji popcornu. Niemal wszystkie części kukurydzy wykorzystywane są w przemyśle rolno-spożywczym: zarodki do produkcji oleju, ziarno do wyrobu penicyliny, środków dezynfekcyjnych, gliceryny, krochmalu i do produkcji alkoholu, m.in. piwa. Słoma jest przerabiana na papier, płyty budowlane i alkohol butylowy.

Chemizm i właściwości terapeutyczne

Kukurydza jest bogata w związki chemiczne, dzięki którym ma tak szerokie zastosowanie. Ziarno odznacza się dużą zawartością białka (8-14%), tłuszczu (4-7%), włókna surowego (1,6-2,8%) i bezazotowych związków (68-75%). W przemyśle zielarskim wykorzystywane są znamiona Maydis sigma, które zawierają m.in. olejki eteryczne, saponiny, flawonoidy, garbniki, żywice, cukry redukujące, allantoinę, alkaloidy, fitosterole, gorycze, sole mineralne, witaminę K3 i dużo potasu. Surowiec działa przeciwzapalnie, tonizująco, moczopędnie, zwiększa krzepliwość krwi. Znamiona kukurydzy wykorzystywane są najczęściej w schorzeniach dróg moczowych i nerek, wątroby, kamienicy moczowej i fosforanowej, w skazie moczowej, w skłonnościach do krwawienia oraz w początkowych stadiach cukrzycy i otyłości.
W medycynie niekonwencjonalnej znamiona stosowane są jako afrodyzjak i środek zwiększający popęd płciowy. Do surowców leczniczych należy także olej kukurydzianyMaydis oleum i skrobia kukurydzy Maydis amylum. Olej ma około 93% glicerydów kwasów linolowego i olejowego, 7% stałych kwasów tłuszczowych, także witaminy E, i kwas pangamowy.

W tradycji i w kulturze

kukurydza – jako roślina uprawiana od wieków – ma oczywiście utrwalone miejsce. Posiada niezwykłe moce i według mitologii meksykańskiej została ofiarowana ludziom przez władcę cywilizacji, planety Wenus i wiatru oraz twórcy sztuki, nauki i kalendarza, boga Quetzalcoatla (Quetzalcōātl) – jednego z najważniejszych bogów w mitologii Mezoameryki. Wedle wierzeń dawnych ludów Ameryki Łacińskiej, ludzie i kukurydza to rodzeństwo pochodzące z jednego pnia. Stworzeni zostali razem, z krwi i ofiary bogów. Roślina odegrała ważną rolę w mitologii Meksyku. Symbolizuje cztery strony świata i jest substancją, z której powstał człowiek, jednym ze słońc. Od wieków w panteonie prekolumbijskim czczono bogów dla osobnych odmian kukurydzy oraz boginię młodej kukurydzy. Roślina dała początek wielu przesądom. Wierzono, że początek kolby, zawieszony nad lustrem, przyniesie pomyślność gospodarstwu. Naszyjnik z suchych czerwonych ziaren miał zapobiegać krwotokom z nosa. Pyłek kukurydzy, rzucany w niebo, pomagał sprowadzić deszcz, jedno ziarno w kołysce chroniło dziecko przed złymi mocami.
Ta tradycja nie dotarła z kukurydzą do Europy. Na naszym kontynencie nie była ona bożkiem, raczej pożywieniem ludzi biednych: rumuńska mamałyga (określenie dobrze znane na gruncie polskim), gruzińska maczadi, włoska polenta. Dziś ugotowana kukurydza spożywana jest często jako przekąska podczas wakacji, ale to niezwykłe warzywo zasługuje na większą uwagę.

Piśmiennictwo dostępne w redakcji.

Autor

  • mgr inż. Agata Miśkowiec

    Mgr inż. Agata Miśkowiec jest absolwentką Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie – Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, kierunek ogrodnictwo. Doktorantka na Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, w Katedrze Ogrodnictwa ZUT. Zajmuje się metodami uprawy warzyw, poprawy ich jakości.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej