Niedoceniany, choć stosowany od wieków! Krwawnica pospolita Lythrum salicaria L. syn. Lythrum tometosum Mill., Lythrum anceps (Koehne) Makino jest jednym z głównych przedstawicieli rodziny Lythraceae (krwawnicowate), występujących na terenie Europy.
Jest rośliną zielną, byliną rosnącą dziko i osiągającą wysokość do około 120 cm. Ma wzniesioną, sztywną, wyraźnie kanciastą, zwykle nierozgałęzioną, gęsto ulistnioną łodygę. Liście mają lancetowaty kształt i są rozmieszczone naprzeciwlegle lub okółkowo. Kwiaty charakterystyczne, nieduże, zebrane w gęste kłosowate kwiatostany o niezwykle przyjemnej, fioletowo-różowej barwie.
Krwawnica występuje powszechnie na mokrych, wilgotnych łąkach, torfowiskach w przydrożnych rowach i na wilgotnych brzegach wód. Zasięg jej występowania to cała Europa, Azja, północna i południowa Afryka oraz oba kontynenty amerykańskie. Na terenie Ameryki Płn. krwawnica jest rośliną inwazyjną, silnie zasiedlającą wszelkiego rodzaju wilgotne i podmokłe stanowiska. Ze względu na tę inwazyjność, poszukuje się sposobów na ograniczenie jej rozprzestrzeniania się w obcych ekosystemach.
Trochę historii
Stosowanie ziela krwawnicy jako rośliny leczniczej sięga starożytności. Według informacji znalezionych u Pliniusza Starszego (23-79 r. n.e) już Erasistratos (ok. 305-250 r. p.n.e.) stosował tę roślinę do leczenia egzemy. Dodatkowo Dioscorides (I wiek) w swoim dziele „Materia Medica” poleca krwawnicę przeciwko krwiopluciu, dyzenterii i metrorrhagii. Doniesienia o zastosowaniu krwawnicy jako środka ściągającego można znaleźć począwszy od wielu znanych średniowiecznych ksiąg zielarskich, a kończąc na źródłach z początku XX w. Ten surowiec roślinny był zalecany do leczenia krwotoków w przewodzie pokarmowym i w nosie, także w leczeniu ran, menorrhagii (przedłużonej miesiączki) i czerwonki.
Pierwsze badania naukowe dotyczące ziela zostały przeprowadzone w XVIII w., głównie przez angielskich i francuskich lekarzy. Zalecali oni wyciągi z krwawnicy szczególnie w przypadku chorób związanych z zapaleniem błon śluzowych, takich jak czerwonka, ostra i przewlekła biegunka. Inne źródła donoszą, że ziele krwawnicy było szeroko stosowane w epidemiach czerwonki w Szwecji, Boulogne oraz w okolicach Lyonu w XVIII i XIX w. Lekarz Henri Leclerc, adiutant generała Ferdynanda Focha, podczas pierwszej bitwy nad Marną (1914) wspominał o leczeniu biegunek z użyciem naparu z krwawnicy, bogatego w garbniki, wśród żołnierzy – szczególnie tych, którzy nie reagowali na tradycyjne metody leczenia.
Stosowanie substancji było szczególnie ugruntowane wśród ludności wiejskiej we Francji, co doprowadziło do umieszczenia monografii dla ziela krwawnicy pospolitej (Lythri herba) w Farmakopei Francuskiej, a w 2013 również w Farmakopei Europejskiej. Jednak do chwili obecnej surowiec nie został uwzględniony przez Europejską Agencję Leków (EMA) czy Europejską Kooperatywę do spraw Fitoterapii (ESCOP), tym samym organizacje te nie wydały monografii dotyczących Lythri herba.
Źródła francuskie, pochodzące z końca XIX w., podają szczegółowe zalecenia dotyczące stosowania wyciągów (głównie naparów i nalewek) z ziela krwawnicy pospolitej w leczeniu przypadków czerwonki oraz biegunek różnego pochodzenia u dzieci i dorosłych.
Skład chemiczny
Ziele krwawnicy jest szczególnie bogate w substancje polifenolowe, w tym elagotanoidy, flawonoidy, kwasy fenolowe i antocyjany. Głównymi składnikami garbnikowymi, występującymi w substancji, są dimeryczne elagotanoidy, takie jak salikaryniny A-C, a także elagitanoidy monomeryczne, przede wszystkim weskalagina, kastalagina i pedunkulagina. Innymi ważnymi składnikami są pochodne galoiloglukozy, a także C-glikozydy flawonowe i ich aglikony, takie jak orientyna i witeksyna oraz luteolina. Ponadto w wyciągach z ziela krwawnicy stwierdzono obecność innych związków, takich jak sterole, triterpeny, kumaryny, w szczególności kwas oleanolowy, kwas ursolowy, kwas betulinowy, sitosterol i jego glukozydy.
W zielu krwawnicy potwierdzono również występowanie w śladowych ilościach alkaloidów piperydynowych i chinolizdynowych (lityngina, litygina, lityramina). Ze względu na niską zawartość, nie są to substancje odpowiedzialne za obserwowane działanie biologiczne, a ich obecność nie wpływa na bezpieczeństwo stosowania ziela krwawnicy przez pacjentów.
Zastosowania nowożytne
Surowiec jest obecnie dość popularny we Francji. Wiadomo, że wyciągi i nalewki z leku były używane w przypadku czerwonki oraz przewlekłych i ostrych chorób biegunkowych. Pod koniec XIX w. istniały szczegółowe regulacje dotyczące dawkowania dla różnych wskazań, dla dzieci i dorosłych Na początku XX w. na rynku francuskim pojawiły się standaryzowane ekstrakty jako produkty lecznicze, na przykład „Salicairine” i „Salitol”, które są zalecane przez lekarzy w wyżej wymienionych wskazaniach.
W szczególności dotyczy to stanów zapalnych w przewodzie pokarmowym o podłożu bakteryjnym, przy czym na pierwszy plan wysuwa się zastosowanie w leczeniu ostrej i przewlekłej czerwonki. W pozostałych państwach Unii Europejskiej nie ma na rynku produktów leczniczych zawierających wyciągi czy sam surowiec roślinny. Natomiast z łatwością, zarówno w Polsce jak i innych krajach Wspólnoty, dostaniemy produkty niekwalifikowane jako lecznicze, zawierające surowe ziele krwawnicy pospolitej, przeznaczone do samodzielnego przegotowania.
Co o zielu krwawnicy wiemy z badań naukowych?
Pierwsze badania naukowe, dotyczące ziela krwawnicy i wyciągów z niego, pojawiły się już w XIX w. Aktywność surowca była badana z użyciem modeli zwierzęcych oraz in vitro.
Działanie przeciwbiegunkowe Dostępny we Francji produkt, zawierający 16,5% suchego wyciągu z ziela krwawnicy, stosowany w przypadkach biegunki, wykazywał istotną aktywność spazmolityczną
i przeciwbiegunkową na izolowanym jelicie, porównywalną z syntetycznym loperamidem.
Aktywność przeciwzapalna i przeciwutleniająca Choroby tradycyjnie leczone z użyciem wyciągów z ziela krwawnicy pospolitej cechują się etiologią zapalną oraz związaną ze stresem oksydacyjnym. W związku z tym przeprowadzono szereg badań laboratoryjnych, dokumentujących aktywność przeciwzapalną surowca. Wykazano, z użyciem modeli zwierzęcych oraz izolowanych komórek układu odpornościowego – neutrofili, że wyciągi wodne oraz alkoholowe mają silne właściwości przeciwzapalne i przeciwutleniające. Udowodniono także bezpośredni wpływ wyciągów z krwawnicy na aktywność takich enzymów, jak hialuronidaza czy elastaza, które mają duże znaczenie w powstawaniu zmian o podłożu zapalnym. We wszystkich badaniach wskazywano na fakt, że związki polifenolowe, w tym elagotanoidy, są odpowiedzialne za obserwowane efekty farmakologiczne.
Aktywność przeciwdrobnoustrojowa
Za skuteczność wyciągów z ziela krwawnicy w leczeniu stanów zapalnych skóry i błon śluzowych przemawia udowodniona aktywność przeciwdrobnoustrojowa. Badania naukowe dowiodły, że wyciągi z krwawnicy mają działanie hamujące na wzrost bakterii i grzybów, takich jak Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa czy Candida albicans. Potwierdzono także umiarkowaną skuteczność ziela krwawnicy jako środka przeciwko Helicobacter pylori. Większość dotychczasowych doniesień skupia się wokół aktywności przeciwdrobnoustrojowej w stosunku do szczepów enteropatogennych, czyli odpowiadających w wielu przypadkach za rozwój schorzeń układu pokarmowego, w szczególności jelit.
Inne działania biologiczne
Badania wykazały, że koniugaty polisacharydowo-polifenolowe, otrzymane z ziela krwawnicy, mają zdolność do hamowania krzepnięcia krwi. Mechanizm stojący za obserwowanym efektem nie został jednak wystarczająco wyjaśniony. Eksperymenty (około roku 1930) wskazały na możliwość zapobiegania cukromoczu (glukozurii) po podaniu wyciągu z Lythrum salicaria. Z drugiej strony wyciągi z kwiatów krwawnicy wykazały działanie hipoglikemiczne w doświadczeniach z użyciem zwierząt. Istnieją również doniesienia na temat hamowania aktywności lipazy trzustkowej oraz alfa-glukozydazy. Badania sugerują również, że krwawnica może ułatwiać rozkurcz oskrzeli, a obserwowany przez badaczy efekt był porównywalny z stosowanym jako kontrola pozytywna lekiem syntetycznym – salbutamolem. Wyjaśnienie tego zjawiska wymaga jednak przeprowadzenia dalszych badań dotyczących mechanizmów tej aktywności.
Metabolizm jelitowy
Z licznych badań naukowych wiemy, że elagotanoidy występujące w roślinach, włączając w to związki występujące w zielu krwawnicy, cechują się bardzo niską wchłanialnością z przewodu pokarmowego. Wynika to przede wszystkim z ich wysokiej masy cząsteczkowej i dużej polarności, skutkujących słabym przechodzeniem przez bariery biologiczne, występujące w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt. W ostatnich latach wykazano, że związki z tej grupy chemicznej po spożyciu doustnym są metabolizowane przez bakterie wchodzące w skład mikrobioty jelitowej do niskocząsteczkowych, lipofilnych pochodnych, zwanych urolitynami. Obecność urolityn po spożyciu surowców elagotanoidowych, takich jak ziele krwawnicy, potwierdzono zarówno we krwi, jak i w moczu ludzi. Podejrzewa się, że za obserwowane działanie przeciwzapalne elagatanoidów zawartych w zielu krwawnicy, po podaniu doustnym, mogą odpowiadać przede wszystkim ich metabolity jelitowe. Aktywność przeciwzapalna została dość dobrze udokumentowana badaniami naukowymi, w szczególności dla urolityny A. Dowiedziono, że związek ten w stężeniach do 50 µM w sposób stabilny hamuje funkcje zapalne neutrofili i makrofagów stymulowanych czynnikami bakteryjnymi. Jednakże głównym problemem, dotyczącym możliwości zastosowania wewnętrznego urolityny A jako związku o potencjale przeciwzapalnym, jest jego biodostępność. Ponieważ powstaje on z różnych rodzajów elagotanoidów, także tych występujących powszechnie w żywności, po wchłonięciu jest natychmiast metabolizowany do glukuronidów lub siarczanów, które mają znacząco mniejszy potencjał przeciwzapalny, wykazany w badaniach z użyciem modeli komórkowych.
Toksyczność – bezpieczeństwo
Ze względu na długie tradycyjne stosowanie wyciągów z ziela krwawnicy u ludzi, można założyć, że surowiec jest bezpieczny. Zarówno stare, jak i nowsze piśmiennictwo nie dostarczają informacji o jakichkolwiek działaniach niepożądanych krwawnicy, zarówno przy stosowaniu zewnętrznym, jak i doustnym. W doświadczeniach z użyciem zwierząt laboratoryjnych określono toksyczność ostrą wyciągów z krwawnicy po podaniu dożylnym na poziomie od 0.17 do 0.33 g/kg masy ciała. Są to dawki stosunkowo wysokie w porównaniu z lekami syntetycznymi, trudne do osiągnięcia przy stosowaniu zgodnie z zaleceniami. Po podaniu doustnym tej samej ilości obserwowano niewielkie zaburzenia żołądkowo-jelitowe, które nie wpłynęły niekorzystnie na długotrwałe zdrowie zwierząt.
Źródła historyczne dowodzą, że ziele krwawnicy pospolitej było surowcem powszechnie stosownym w przeszłości i miało duże znaczenie w leczeniu schorzeń przewodu pokarmowego. Dostępne badania naukowe potwierdzają zasadność tradycyjnego zastosowania tego surowca. Ograniczenie znaczenia ziela krwawnicy jako roślinnej substancji leczniczej może być spowodowane wprowadzeniem w pierwszej połowie XX w. skutecznych leków przeciwdrobnoustrojowych i przeciwzapalnych, które wyparły z terapii surowce roślinne, w tym ziele krwawnicy. Obecnie, w związku z rosnącym sceptycyzmem wobec długotrwałego i powszechnego stosowania na przykład antybiotyków, trwają intensywne poszukiwania i rozwój alternatywnych ujęć terapii różnych chorób, w tym schorzeń układu pokarmowego i skóry. Ziele krwawnicy jawi się tu jako ciekawa i bezpieczna alternatywa w prewencji oraz łagodzeniu dolegliwości o małej intensywności. Przykład krwawnicy pospolitej w sposób jaskrawy pokazuje, że warto jest sięgać do źródeł historycznych i odkrywać na nowo prozdrowotne właściwości rozmaitych roślin leczniczych.
