Stan badań nad skutecznością i bezpieczeństwem stosowania.
Żywokost lekarski Symphytum officinale L. (Boraginaceae) jest rośliną leczniczą, rozpowszechnioną na terenie Europy, północnej Azji i Ameryki Płn. Występuje na wilgotnych glebach, najczęściej nad brzegami rzek, jezior, stawów, wzdłuż rowów melioracyjnych, na łąkach i w podmokłych lasach.
Rodzaj Symphytum L. obejmuje we florze Polski około 30 gatunków roślin. Obok żywokostu lekarskiego spotykany jest m. in. żywokost sercowaty Symphytum cordatum L. oraz gatunki uprawiane jako pasza dla zwierząt i zielony nawóz, m. in. żywokost szorstki S. asperum Lepech.
Korzeń
jest podstawowym surowcem leczniczym, pozyskiwanym z żywokostu. Obecnie w celach leczniczych wykorzystuje się również liście.
W składzie chemicznym korzenia żywokostu wymieniane są: alantoina (0,75-2,55%), frakcja śluzowych polisacharydów, zbudowanych głównie z glukozy i fruktozy (10-30%), związki fenolowe, pochodne kwasu kawowego: kwasy rozmarynowy, litospermowy i kwasy fenolowe: kawowy, chlorogenowy, m-hydroksybenzoesowy, salicylowy, α-hydroksykawowy, taniny, pochodne katechiny (2%), triterpeny, saponiny steroidowe i triterpenowe – symfytoksyna A, kalazoid D, leonozyd A, B, D oraz alkaloidy pirolizydynowe o szkielecie 1,2-nienasyconej necyny, głównie w postaci N-tlenków. W surowcu stwierdzono obecność alkaloidów: symfytyny, likopsaminy i intermedyny (diastereoizomery) oraz ich acetylowych pochodnych: lazjokarpiny, mioskopiny i heliokarpiny. Oznaczona zawartość alkaloidów waha się w granicach 0,013-1,2%, w zależności od metody analitycznej. Różnice w kompozycji związków czynnych, zidentyfikowanych w surowcu, dotyczą przede wszystkim obecności glikopeptydu o właściwościach przeciwzapalnych, zbudowanego z 16 aminokwasów oraz jednostek galaktozy, glukozy, fruktozy i arabinozy.
Od wieków
korzeń żywokostu Symphyti radix jest znany jako remedium na bóle mięśniowe i urazy stawowe. Surowiec wykorzystywano też w leczeniu schorzeń przewodu pokarmowego, m.in. wrzodów żołądka i dwunastnicy, w biegunkach i w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego – ze względu na obserwowany efekt ściągający oraz zdolność hamowania mikrokrwawień, ograniczanie stanu zapalnego i procesu zanikowego błony śluzowej żołądka i jelit. Surowiec był stosowany również doustnie w schorzeniach układu oddechowego, m. in. w zapaleniu oskrzeli i płuc oraz w kaszlu. Znane są doniesienia o korzystnym działaniu korzenia żywokostu w schorzeniach dziąseł i gardła.
Obecnie, ze względu na występowanie hepatotoksycznych alkaloidów pirolizydynowych, surowiec jest stosowany jedynie zewnętrznie w stanach zapalnych skóry, egzemach, krwiakach pourazowych, zwichnięciach i skręceniach oraz pomocniczo przy złamaniach kości.
Problematycznym wydaje się stosowanie wyciągów z surowca w leczeniu ran i owrzodzeń oraz oparzeń i odmrożeń. Według Farmakopei Amerykańskiej, aplikacja bezpośrednio na uszkodzoną skórę preparatów zawierających jako substancję czynną wyciągi z korzenia żywokostu, zwiększa ryzyko wchłaniania toksycznych alkaloidów pirolizydynowych. W fitoterapii schorzeń układu stawowo-mięśniowego wyciągi z korzenia żywokostu są polecane w reumatoidalnym zapaleniu stawów oraz w bólach kręgów lędźwiowych. Niemiecka Komisja E pozytywnie oceniła skuteczność preparatów zawierających korzeń żywokostu w terapii tępych urazów.
Bezpieczeństwo stosowania
Ograniczeniem w stosowaniu surowca jest obecność alkaloidów pirolizydynowych (PAs), mających wiązanie nienasycone pomiędzy węglami C-1 i C-2 w pierścieniu necyny. Alkaloidy pirolizydynowe występują w ponad 6 tysiącach gatunków roślin, głównie z rodzin Boraginaceae, Compositeae i Leguminoseae. Większość z nich jest toksyczna dla zwierząt i ludzi, a zatrucia związane są m.in. z zanieczyszczeniem paszy oraz miodów i mleka, także herbat ziołowych i produktów ziołowych o statusie suplementów diety. Ostre zatrucia surowcami roślinnymi zawierającymi PAs skutkują marskością wątroby, chroniczne narażenie na alkaloidy pirolizydynowe powoduje chorobę zarostową żył wątrobowych. Uważa się, że PAs, oprócz działania toksycznego, przede wszystkim w obrębie wątroby, wykazują także działanie mutagenne i kancerogenne, ujawnione głównie w badaniach na szczurach. U zwierząt doświadczalnych, którym podawano wyciągi z roślin zawierających PAs, obserwowano stymulację zmian nowotworowych w obrębie m.in. wątroby, płuc, nerek, pęcherza moczowego. Mimo braku dowodów na stymulację guzów u ludzi, często występujące guzy wątroby u pierwotnych ludów ze środkowej i południowej Afryki wiązano ze stosowaniem tradycyjnych roślin leczniczych, zawierających PAs. PAs przez m.in. proces sieciowania cross-linking powodują niszczenie nici DNA, stymulują formowanie mikrojąder oraz abberacje chromosomalne. Alkaloidy pirolizydynowe uznano za potencjalne genotoksyczne kancerogeny u ludzi. Zmiany nowotoworowe mogą rozwinąć się przy krótkim kontakcie z dawkami toksycznymi lub przy dłuższej ekspozycji na dawki znacznie nawet niższe. W guzach wątroby wykryto zmiany w ekspresji genów, stąd wydaje się, że indukowane powstawanie guzów jest związane z mutagennością PAs. W zastosowaniu zewnętrznym, w badaniach na szczurach wykazano niewielką absorpcję alkaloidów przez nieuszkodzoną skórę. Stwierdzono, w oparciu o oznaczone 20-50-krotnie niższe stężenie alkaloidów i ich N-tlenków w moczu, że przezskórna absorbcja alkaloidów pirolizydynowych oraz ich N-tlenków jest niższa od absorpcji alkaloidów podanych doustnie. Z jednej strony wskazano na bezpieczeństwo stosowania korzenia żywokostu w preparatach dermatologicznych, z drugiej potwierdzono fakt wchłaniania alkaloidów nawet przez nieuszkodzoną skórę, zwłaszcza w obecności etanolu jako promotora wchłaniania. W innym badaniu, z użyciem testu Amesa, nie wykazano efektu mutagennego ekstraktu o zmniejszonej zawartości PAs, zawartego w produktach dermatologicznych i stwierdzono, że jest on w pełni bezpieczny w stosowaniu miejscowym na skórę.
Według zaleceń
EMA (European Medicine Agency) i FDA (Food and Drug Administration) oraz wytycznych ESCOP (The European Scientific Cooperative on Phytotherapy) stosowanie preparatów z korzeniem żywokostu jest ograniczone do 4-6 tygodni w ciągu roku, a dzienna dawka alkaloidów pirolizydynowych, zawierających 1,2-nienasycony łańcuch necyny oraz ich N- tlenków, powinna zawierać się pomiędzy 10 a 100 µg. Bezpieczne są tylko produkty, standaryzowane na zawartość alkaloidów pirolizydynowych. Dopuszczalnym jest stosowanie maści, żeli zawierających 35% ekstraktu z korzenia żywokostu, otrzymanego z użyciem 60% etanolu, przy stosunku surowiec/ekstrakt (DER) 1:2, lub zawierających 20% wysuszonego surowca, aplikowanych miejscowo 3-4 razy dziennie.
Surowiec wykazuje działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne, porównywalne do syntetycznych leków z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), wpływa też korzystnie na procesy gojenia w obrębie skóry i błon śluzowych.
Korzeń żywokostu, obok właściwości przeciwzapalnych, ma też działanie ściągające, przeciwkrwotoczne, stymuluje procesy proliferacji komórkowej. Uważa się, że za działanie surowca odpowiedzialnych jest kilka grup związków: pochodne mocznika – alantoina, śluz, kwas rozmarynowy, związki o charakterze garbników oraz glikopeptyd. Działanie przeciwzapalne wynika z hamowania cyklooksygenaz (COX) – n-heksanowy wyciąg z surowca znacząco hamował COX-1 i COX-2 (odpowiednio 56,6 i 79,6%). Kwas rozmarynowy oraz glikopeptyd w modelu in vitro wykazywały działanie przeciwzapalne przez hamowanie syntezy prostaglandyn (kwas rozmarynowy) oraz hamowanie ich uwalniania, przede wszystkim PGE2 i PGEI2 (glikopeptyd). Właściwości przeciwzapalne potwierdzono w badaniu klinicznym, oceniającym efektywność leczenia rumienia skóry indukowanego promieniowaniem UVB, w którym skuteczność ekstraktu etanolowego z korzenia żywokostu była porównywalna z diklofenakiem. Wyizolowany z korzenia żywokostu glikopeptyd wykazywał, zależny od dawki, efekt przeciwzapalny w indukowanym karageniną obrzęku łapy szczurów. W zależności od dawki, hamował on uwalnianie prostaglandyn i leukotrienów, poprzez obniżenie ekspresji fosfolipazy A. Związek nie jest inhibitorem cyklooksygenaz. Ekstrakty wodny i etanolowy, zawierające glikopeptyd, podawane zwierzętom per os, ograniczały indukowane w warunkach laboratoryjnych stany zapalne a efekt ich działania był porównywalny z indometacyną. Ekstrakt o obniżonej zawartości alkaloidów pirolizydynowych, w wyniku użycia wymienników kationowych, charakteryzował spadek właściwości przeciwzapalnych, co przypuszczalnie jest wynikiem obniżenia poziomu jonów Cu2+ i Mn2+, katalizatorów oksydacji O-podstawionych polifenoli (pochodne kwasu kawowego) przekształcanych w bardziej aktywne farmakologicznie metabolity. Kwas rozmarynowy wykazuje działanie antyutleniające i przeciwzapalne. Dotychczas nieznana jest biodostępność związków czynnych o działaniu przeciwzapalnym z korzenia żywokostu w aplikacji naskórnej. Eksperymenty in vivo wskazują na lepszą wchłanialność przez uszkodzoną skórę szczura (8 razy wyższą) kwasu rozmarynowego z ekstraktu etanolowego, w porównaniu do wodnego. Obecna w korzeniu żywokostu alantoina wykazuje działanie przeciwzapalne, stymuluje regenerację tkanek oraz powstawanie ziarniny, wpływa korzystnie na skórę suchą i podrażnioną. W badaniu przeprowadzonym na szczurach wykazano, że alantoina zmniejsza stan zapalny, likwiduje zmiany martwicze, zwiększa ekspresję kolagenu w ranie oraz przyspiesza powstawanie tkanki o strukturze zbliżonej do nieuszkodzonej skóry. Przede wszystkim, dzięki obecności alantoiny, korzeń żywokostu indukuje procesy ziarninowania w ubytkach skórnych, co wykazano w wielu obserwacjach. Jednak stosowanie maści i zasypek, zawierających jedynie alantoinę, nie daje tak zadowalających efektów, jak użycie wyciągu z surowca. Ponadto obecne w surowcu saponiny triterpenowe wykazują aktywność antybakteryjną, a śluz działa powlekająco i ochronnie na skórę i błony śluzowe.
Potrzeba dalszych badań
Dotychczas przeprowadzono kilkanaście badań klinicznych, oceniających skuteczność zewnętrznego stosowania preparatów z korzeniem żywokostu oraz zawierających ekstrakt z liści żywokostu (niższa zawartość alkaloidów pirolizydynowych). Badano skuteczność w schorzeniach układu stawowo-mięśniowego (urazy stawu skokowego, osteoartroza kolana, ostry ból kręgosłupa, łokieć tenisisty, zapalenie ścięgien nadgarstka), w otarciach, owrzodzeniach żylakowych podudzi oraz rumieniu indukowanym promieniowaniem UV). W badaniach oceniano m. in. kremy i maści zawierające 35% ekstraktu z korzenia żywokostu, kremy z wyciągami z korzenia żywokostu i ziela jemioły, kremy zawierające 10 lub 20% ekstraktu z korzenia żywokostu oraz taninę, terapię łączoną maścią z korzeniem żywokostu i iniekcjami kortykosteroidów (układ stawowo-mięśniowy), kremów o złożonym składzie, zawierających obok korzenia żywokostu m.in. kwiat nagietka oraz terapię łączoną wymienionymi kremami i produktem leczniczym Fitoven (owrzodzenia żylakowe nóg) i inne. Badana była skuteczność wobec placebo, krioterapii, diklofenaku (układ ruchu), maści z antybiotykami (owrzodzenia) oraz indometacyny i braku terapii (rumień). Badania oceniały produkty z korzeniem żywokostu, dostępne głównie na rynku niemieckim. Ponieważ większość badań była finansowana przez producentów produktów z korzeniem żywokostu, poziom „stronniczości” otrzymanych wyników wahał się od niskiego, w przypadku dwóch badań, do nieokreślonego i wysokiego. W większości badań korzeń żywokostu lub wyciąg z korzenia żywokostu, w odniesieniu do referencyjnych związków/terapii, był porównywalnie lub bardziej skuteczny. Uwzględniając liczbę przeprowadzonych badań klinicznych, najszerzej analizowano efekty lecznicze korzenia żywokostu w zakresie leczenia bólu w obrębie układu mięśniowo-stawowego oraz gojenia ran, jednak jakość metodologii badań nie była zadowalająca. Badania oceniające skuteczność w leczeniu owrzodzeń nie wydają się wiarygodne. Stąd wynika konieczność dalszych badań skuteczności i bezpieczeństwa stosowania korzenia żywokostu w terapii uszkodzeń tkanek miękkich, przewlekłego bólu mięśniowego i uszkodzeń skóry. Pacjenci nie zgłaszali poważnych działań niepożądanych, dotyczyły on głównie skórnych dolegliwości alergicznych.
Jedno z badań klinicznych oceniało skuteczność maści z korzeniem żywokostu wobec placebo w urazie stawu skokowego. Podczas trwania leczenia odnotowano znacząco mniej pacjentów z bólem w grupie stosującej ekstrakt z korzeniem żywokostu niż w grupie z placebo. Inny przykład badania klinicznego skuteczności maści, zawierającej m.in. ekstrakt z korzenia żywokostu, to ocena efektywności w terapii osteoartrozy stawu kolanowego. Osiągnięto poprawę ruchomości stawu, zmniejszenie obrzęku oraz bólu zarówno w przypadku maści 10%, jak i 20%. Badanie przeprowadzono na Uniwersytecie w Oklahomie (USA), badany produkt pochodził z Australii, co świadczy o niskiej stronniczości badania.
W Polsce dostępne są jedynie liczne produkty dermatologiczne do celów pielęgnacyjnych, o statusie preparatów kosmetycznych, zawierające wyciąg z korzenia żywokostu. Bezpieczeństwo ich stosowania, ze względu na brak kontroli zawartości alkaloidów pirolizydynowych, budzi wiele wątpliwości. Korzeń żywokostu dostępny jest także w formie rozdrobnionej, z przeznaczeniem do kąpieli leczniczych. W większości krajów europejskich korzeń żywokostu nie jest obecny na rynku, zarówno jako produkt leczniczy roślinny, jak i suplement diety. Wyjątek stanowią Francja, Niemcy, Węgry. W W. Brytanii i w USA popularne było stosowanie liści żywokostu jako składników herbat ziołowych i suplementów diety, jednak zarówno FDA, jak i EMA uważają takie zastosowanie za niebezpieczne dla zdrowia.
