Ocena farmaceutyczna korzenia pokrzywy Urticeae radix jako leczniczego produktu roślinnego w łagodnym rozroście gruczołu krokowego (BPH) – na tle danych literaturowych oraz wyników badań eksperymentalnych.
Według wytycznych Europejskiej Agencji Leków, korzeń pokrzywy Urticae radix jest zaliczany do produktów leczniczych roślinnych, których skuteczność i bezpieczeństwo stosowania w łagodnym rozroście gruczołu krokowego Benign prostatic hypertrophy (BPH) wynika z tradycji stosowania i obecności na rynku krajów Wspólnoty Europejskiej – w okresie nawet dłuższym niż wymagany, czyli 30 lat. Przeciwwskazaniem do stosowania jest jedynie nadwrażliwość na niektóre substancje aktywne biologicznie, w przeciwieństwie do innego surowca – owocu boczni piłkowanej, który nie może być stosowany w grupie pacjentów z BPH i schorzeniami wątroby.
Surowiec jest rozpoznany w zakresie składu chemicznego. Przeprowadzono też wiele badań – zarówno w warunkach in vitro, in vivo, jak i badań klinicznych, by wyjaśnić mechanizm działania korzenia pokrzywy i jego stosowania w BPH jako antiprostaticum (przeciw przerostowi prostaty) i diureticum (moczopędny). Przyjęta metodologia zakończonych, w większości pozytywnymi wynikami, badań klinicznych nie pozwoliła na nadanie statusu produktu leczniczego o ugruntowanym zastosowaniu medycznym (nieliczne badania randomizowane, z podwójnie zaślepioną próbą, wobec placebo i substancji referencyjnej, wobec licznych badań otwartych, nierandomizowanych). Należy jednak podkreślić, że znaczna liczba produktów leczniczych roślinnych ma status tradycyjnego produktu leczniczego, co nie wyklucza ich efektywnego stosowania w terapii.
Związki chemiczne
Wśród aktywnych leczniczo związków chemicznych korzenia pokrzywy wymieniane są: frakcja roślinnych steroli: B-sitosterol i jego glikozydy, hydroksy-sitosterol (<0,01%), polisacharydy, lignany (m. in. sekoizolarycyrezinol), inne pochodne fenylopropanu oraz przede wszystkim lektyny (Urtica dioica agglutinine UDA) o zawartości 0,2%-0,6%. Mimo, iż według niektórych autorów aktywne składniki korzenia pokrzywy nie zostały rozpoznane, roślinne sterole, w tym B-sitosterol uważa się za odpowiedzialne za łagodzenie dolegliwości związanych z łagodnym rozrostem stercza. Działanie lecznicze przypisuje się również frakcji polarnej, zawierającej polisacharydy i lektyny, oraz frakcji lignanowej. Dowodami są wyniki licznych badań prowadzonych na wyodrębnionych związkach, frakcjach i wyciągach, głównie wodnych i wodno-alkoholowych z korzenia pokrzywy.
W mechanizmie działania
Zwraca uwagę hamowanie wiązania białek wiążących hormony płciowe sex hormone binding globulin (SHBG) do receptorów błonowych komórek prostaty oraz blokowanie wiązania wolnych hormonów steroidowych do SHBG przez substancje czynne korzenia pokrzywy, m.in. sekoizolarycyrezinol oraz wyciąg wodny (wyciąg 70% etanolu pozostaje nieaktywny). Ponadto wskazano na hamowanie aktywności aromatazy – enzymu przemian testosteronu do estrogenów, zarówno przez wyciągi wodno-alkoholowe, jak i wodny oraz niektóre lignany i kwasy tłuszczowe, obok przypuszczalnie wpływu na ekspresję genu aromatazy. Wykluczono inhibicję 5a-reduktazy (konwersja testosteronu do reaktywnego dihydrotestosteronu) oraz oddziaływanie z receptorami androgenowymi komórek prostaty. W pojedynczych badaniach ujawniono hamowanie proliferacji i wzrostu komórek prostaty przez różne wodno-alkoholowe ekstrakty z korzenia oraz frakcję steroli i UDA.
W działaniu antiprostaticum
Korzenia pokrzywy ważne jest również wykazanie efektu przeciwzapalnego frakcji polisacharydów z korzenia oraz otrzymanych z niego wyciągów (hamowanie leukocytarnej elastazy i innych proteinaz serynowych, regulujących odpowiedź zapalną). W badaniach klinicznych B-sitosterolu na grupie pacjentów z BPH m.in. wykazano poprawę przepływu moczu, co wiąże się z działaniem moczopędnym surowca. Dane literaturowe wskazują na niski poziom wchłaniania B-sitosterolu z przewodu pokarmowego – około 4%.
W terapii BPH
– według wytycznych EMA, może być stosowany zarówno sproszkowany korzeń pokrzywy, na przykład w formie wyciągu wodnego, przygotowanego w warunkach domowych jako „herbata lecznicza”, oraz wyciągi wodno- alkoholowe suche i płynne – składniki tabletek, kapsułek i płynów. Ponadto na krajowym rynku roślinnych produktów leczniczych są obecne tabletki ze sproszkowanym korzeniem pokrzywy.
Brak jest wyczerpujących danych, porównujących poziom uwalniania związków czynnych z postaci leków zawierających wyciągi suche oraz sproszkowane surowce roślinne. Wyjątek stanowią produkty z zielem dziurawca. Badania uwalniania związków czynnych z postaci leków w modelach eksperymentalnych (w warunkach in vitro) dostarczają informacji o zdolności uwalniania substancji leczniczej z postaci leku w organizmie (w warunkach in vivo), stanowiąc jeden z elementów decydujących o efektywności terapeutycznej.
Dostępność farmaceutyczna
Ilość substancji leczniczej, uwolnionej w warunkach in vitro z postaci leku oraz szybkość, z jaką proces ten zachodzi, określa się terminem dostępność farmaceutyczna. W tym kontekście porównano dostępność farmaceutyczną B-sitosterolu z ekstraktu suchego firmy Exxentia (Włochy) i postaci leku – tabletek Urtix zawierających sproszkowany surowiec korzeń pokrzywy firmy Labofarm. Stwierdzono, że B-sitosterolu stosunkowo dobrze uwalniał się do wody – w granicach około 15-20%, w czasie 30 min, oraz 20-30% w czasie 60 min (Tab. 1 i 2). Uwalnianie B-sitosterolu było lepsze dla sproszkowanego korzenia i zawierających go tabletek niż dla wyciągu suchego. Nie była to różnica znacząca, ale obserwowana w obu przeprowadzonych eksperymentach. W czasie 60 minut eksperymentu uwalniania nie obserwowano zahamowania tego procesu. Zwiększenie ilości uwolnionej substancji pomiędzy 30 i 60 minutami świadczyło, że zachowane były warunki odpowiedniej rozpuszczalności B-sitosterolu, warunkujące prawidłowość procesu. Wolniejsze uwalnianie B-sitosterolu do wody (Tab. 1 i 2) z ekstraktu suchego (12,6-19,9%) było zaskakujące i prawdopodobnie związane z jego słabą rozpuszczalnością. Obecność w surowcu roślinnym innych związków niż w ekstrakcie suchym, mogła wpływać korzystnie na wzrost rozpuszczalności B-sitosterolu, co wskazuje na zasadność stosowania tabletek ze sproszkowanym surowcem. Uwzględniając brak danych literaturowych na temat uwalniania B-sitosterolu z matryc roślinnych, otrzymane wyniki uznano za zachęcające do dalszych badań biofarmaceutycznych, poszerzonych o inne rodzaje płynów akceptorowych niż woda. Z drugiej strony, mając na uwadze wyniki dotychczasowych badań uwalniania związków czynnych ze sproszkowanych surowców, otrzymane wyniki po raz pierwszy wskazały na porównywalne, a nawet lepsze uwalnianie substancji czynnej z tej postaci leku roślinnego niż z ekstraktu.
Tabletki Urtix ze sproszkowanym surowcem Urticeae radix mogą być uznane za postać leku odpowiednią dla korzenia pokrzywy, jako tradycyjnego produktu leczniczego, w usuwaniu objawów w obrębie dróg moczowych, związanych z łagodnym przerostem gruczołu krokowego.