Rośliny leczniczeKoper włoski – kuchnia i medycyna

Koper włoski – kuchnia i medycyna

Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego i z Azji Mniejszej. Już w starożytności był znany i ceniony jako lek i przyprawa – przez Rzymian, Greków, Hindusów, Chińczyków. Także przez Egipcjan. Najsławniejszy medyk czasów antycznych Hipokrates z Kos (V-IV wiek p.n.e.) w dziele Corpus Hippocraticum zaliczał koper włoski do leków diuretycznych i wiatropędnych. W pismach Dioskorydesa (I wiek) opisany jest pod nazwą marathron. Owoce kopru były jednym z 54 składników sławnej odtrutki Mirytadesa, króla Pontu (II-I wiek p.n.e.).

Do Europy

przywędrował na dobre w średniowieczu, gdzie stosowano go nie tylko do leczenia, ale także w kuchni. W bogatych domach z młodych pędów kopru przyrządzano soloną przystawkę do mięsa i ryb, a świeżymi lub suszonymi częściami nadziemnymi przyprawiano ryby i raki. Obecnie koper włoski jest powszechnie używany jako warzywo – szczególnie w kuchni włoskiej i francuskiej, ze względu na jadalne zmięśniałe pędy i aromatyczne liście. Liście kopru służą do aromatyzowania wielu potraw w większości krajów europejskich, także w Polsce.

Koper włoski Foeniculum vulgare Miller

należy do rodziny selerowatych Apiaceae, dawniej baldaszkowatych Umbelliferae. Występuje w wielu odmianach, różniących się budową owoców i składem chemicznym.
W lecznictwie stosowane są dwie: koper gorzki subs. vulgare varietas vulgare i koper słodki subsp. vulgare var. dulce.
Jest 2-letnią rośliną zielną, czasem byliną, o łodydze osiągającej do 1,5 m wysokości, obłej, w górnej części rozgałęzionej. Liście w zarysie wydłużone, trójkątne lub trójkątnie jajowate, 3-4 krotnie pierzastosieczne, o odcinkach równowąskich, nitkowatych. Żółte pachnące małe kwiaty, zwykle obupłciowe, skupione są w 15-25 szypułkowych baldachach. Owoce podłużne, długości do 8 mm, to prawie walcowate rozłupnie, składające się z dwóch rozłupek. Kwitnie w lipcu i w sierpniu.

W lecznictwie

stosowne są owoc kopru włoskiego Foeniculi fructus oraz olejek koprowy Foeniculi aetheroleum. To surowce wykrztuśne, wiatropędne, pobudzają trawienie i laktację. Olejek koprowy znalazł zastosowanie także w weterynarii oraz do wyrobu kosmetyków i wódek.

Chemizm

Olejek eteryczny. Obie odmiany kopru stosowanego w lecznictwie, słodka i gorzka, różnią się zawartością i składem olejku, głównie odpowiadającego za właściwości lecznicze rośliny. Owoce odmiany gorzkiej zawierają nie mniej niż 40 ml olejku na kilogram surowca, owoce odmiany słodkiej nie mniej niż 20 ml/kg. Olejek z odmiany gorzkiej powinien zawierać nie mniej niż 60% anetolu
i 15% fenchonu oraz nie więcej niż 6% estragolu. Z odmiany słodkiej nie mniej niż 80% anetolu i nie więcej niż 7% fenchonu i 10% estragolu. Poza tymi składnikami, w olejkach obu odmian występują α-pinen i limonen, w olejku odmiany gorzkiej cis-anetol i aldehyd anyżowy, a w olejku odmiany słodkiej β-myrcen. Poza wymienionymi, olejki z odmiany gorzkiej i słodkiej zawierają jeszcze około 80 innych związków.

Flawonoidy

Występują różnice w składzie zespołów różnych odmian, ale dominującymi we wszystkich zespołach są 3-glukuronid kwercetyny, izokwercytryna, 3-arabinozyd kwercetyny, 3-glukoronid i 3-arabinozyd kemferolu, glukozyd izoramnetyny oraz 3-galaktozyd kwercetyny, 3- rutynozyd i 3-glukozyd kemferolu.
Związki fenolowe w owocach to pochodne kwasu cynamonowego, kwas rozmarynowy i chlorogenowy oraz pochodne kwasu kawoilochinowego.
Inne składniki to proteiny, pektyny, kwasy olejowy i linolenowy, fosfolipidy i fitosterole, kumaryny oraz witaminy tokoferol i tokotrienol.

Główne wskazania lecznicze

dla kopru to dolegliwości dyspeptyczne obejmujące cały szereg objawów wywoływanych przez skurcze mięśni gładkich przewodu pokarmowego, powodowane przez nietypowe wydzielanie hormonów, infekcje, stres i zaburzenia nerwicowe; wzdęcia połączone z oddawaniem wiatrów, będące wynikiem zmian w składzie flory bakteryjnej przewodu pokarmowego powodowanych przez zatrucia pokarmowe, kolka niemowląt wynikająca z niedojrzałości układu pokarmowego lub błędów w żywieniu; bolesne miesiączkowanie wywoływane przez nieprawidłowe wydzielanie prostaglandyn przez endometrium prowadzące do niedokrwienia macicy wywołującego ból; nieżyty układu oddechowego z nadmiernym wydzielaniem śluzu przez komórki epitelium, jako skutek infekcji mikroorganizmami lub stanów zapalnych powodowanych przez inne czynniki.
Te zastosowania, oparte na wieloletnim doświadczeniu lekarzy i pacjentów, nie zostały jeszcze w pełni udowodnione badaniami klinicznymi. Jedynie niektóre prace in vitroin vivo wykazują właściwości farmakologiczne surowca, które w pewnym stopniu uzasadniają tradycyjne stosowanie kopru włoskiego.

Działanie rozkurczające

Wyciągi alkoholowe z owoców kopru i olejek działały rozkurczająco na mięśnie gładkie różnych narządów (jelit, tchawicy i macicy zwierząt doświadczalnych), przeciwdziałając środkom powodującym skurcz (metylocholiny, acetylocholiny, histaminy, pilokarpiny i chlorek baru). W innej pracy olejek koprowy zmniejszał skurcze macicy szczura, wywoływane przez prostaglandynę PGE2 i oksytocynę, w stopniu zależnym od dawki.

Sekretolitycznie i wykrztuśnie

Napar z owoców kopru, w badaniach z użyciem izolowanego przełyku żaby, o 12% zwiększał szybkość transportu śluzu; w innej pracy wyciąg wodny z surowca zwiększał wydzielanie soku żołądkowego u szczurów. Anetol i fenchon, podawane królikom w formie inhalacji, wpływały na wydzielanie śluzu w układzie oddechowym. Anetol w stopniu zależnym od dawki zmniejszał jego gęstość, fenchon działał podobnie, zwiększając jednocześnie objętość śluzu.

Nowe możliwości

Koper włoski może się okazać surowcem o wielokierunkowym działaniu, jeśli wyniki wykonanych dotychczas wstępnych prac zostaną potwierdzone. Wskazują one na różne właściwości, z których najciekawsze wydają się estrogenne, przeciwcukrzycowe, nootropowe, poprawiające pamięć, przeciwlękowe, antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe i ochronne.
Prace dotyczące właściwości kopru prowadzone są stale. Do ciekawszych można zaliczyć te opublikowane w ostatnim okresie. Ich wyniki wskazują na możliwość nowych wskazań dla owoców kopru i olejku koprowego. W roku 2019 ukazała się praca wykazująca wpływ wyciągu z liści kopru włoskiego na poziom glukozy u szczurów. Jednokrotne zastosowanie wyciągu zmniejszyło poziom tego cukru u zwierząt z indukowaną cukrzycą, po 15 dniach leczenia obserwowano zmniejszenie poziomu glukozy w surowicy szczurów zdrowych i chorych.
Inne prace wskazują na działanie ochronne kopru. Wyciąg wodny z surowca normalizował podwyższone poziomy enzymów wątrobowych i kreatyniny oraz zwiększał obniżone poziomy estrogenu, progesteronu oraz FSH i LH u szczurów z uszkodzeniem wątroby, nerek i organów reprodukcyjnych – przez podanie chlorku kadmu. W badaniach na myszach wyciąg etanolowy z owoców kopru chronił tkanki mózgu przed uszkodzeniem przez ołów. Podanie leku normalizowało podwyższony poziom markerów stresu oksydacyjnego i cofało zmiany morfologiczne, powstałe w wyniku uszkodzenia neuronów kory mózgowej. Olejek koprowy działał ochronnie u szczurów z zapaleniem okrężnicy, powodowanym przez kwas octowy, zmniejszając w stopniu zbliżonym
do deksametazonu makro- i mikrouszkodzenia jelita.
Ważnym dla pacjentów kierunkiem działania może być wpływ kopru włoskiego na OUN. Poza obserwowaną wcześniej poprawą pamięci i wpływem nootropowym, stwierdzono działanie przeciwlękowe. W pracy opublikowanej w roku 2019 podawanie myszom przez dwa miesiące karmy z dodatkiem owoców kopru spowodowało, w porównaniu z grupą kontrolną, zmiany w zachowaniu zwierząt, świadczące o hamowaniu lęku.

Przeciw patogenom

Wyciągi z owoców kopru włoskiego oraz olejek hamują wzrost wielu bakterii i grzybów w badaniach in vitro. Wykazano silne działanie w przypadku bakterii Eschericha coli, Staphylococcus aureus, Salmonella typhimurium, Clostridium perfingens, Listeria monogenes i wielu innych. Ciekawe wyniki uzyskano w roku 2002, stwierdzając silne działanie olejku koprowego przeciw Staphylococcus aureus (odpowiadających za wywoływanie sepsy i zakażeń skóry), Streptococcus haemoliticus (powodujących zapalenie gardła i nosa), Bacillus subtilis (będących przyczyną infekcji u pacjentów z upośledzeniem odporności) oraz Pseudomonas aeruginosa (powodujących zakażenia szpitalne). Preparaty z kopru hamują także wzrost grzybów chorobotwórczych, głównie Candida albicans. Porównanie skuteczności olejku koprowego z aktywnością nystatyny wykazało, że silniej hamuje wzrost grzyba nystatyna, olejek słabiej, ale na tyle skutecznie, że może być stosowny jako alternatywa dla nystatyny. Preparaty z kopru, w połączeniu z antybiotykami, znacznie zwiększały obszar hamowania wzrostu Staphyllococcus aureus przez cefoksytynę, mupirocynę, ko-trimoksazol
i ciprofloksacynę.

Dla maluchów

Napary z kopru włoskiego są tradycyjnie stosowane do łagodzenia kolki u niemowląt, powodowanej prawdopodobnie przez skurcze mięśni gładkich przewodu pokarmowego. Opublikowano wyniki dwóch badań klinicznych skuteczności kopru w zwalczaniu tej dolegliwości. Stosowanie 0,1% emulsji olejku koprowego w wodzie przez 7 dni u 121 niemowląt między 2 a 12 tygodniem życia znacznie poprawiło stan dzieci w porównaniu z grupą przyjmującą placebo. W drugiej pracy preparat zawierający wyciągi z rumianku, kopru włoskiego i melisy zmniejszył dolegliwości maluszków już po tygodniu stosowania. Wyjaśnienie skuteczności kopru w zwalczaniu kolki u niemowląt wymaga jeszcze wielu badań, ale nieliczne prace in vitroin vivo oraz cytowane prace kliniczne, nie odpowiadające wprawdzie obecnym standardom, w pewnym stopniu uzasadniają celowość tradycyjnego stosowania kopru u niemowląt.

Dla karmiących mam

Koper włoski od czasów starożytnych jest tradycyjnie używany jako środek mlekopędny. Według opinii niektórych autorów nie tylko zwiększa ilość i jakość mleka, ale także poprawia jego wypływ. Brak na razie badań mechanizmu tego działania. Jednym z przypuszczalnych jest warunkowane przez podobieństwo struktury głównego składnika olejku koprowego, anetolu do dopaminy (hormonu hamującego wydzielanie prolaktyny działającej mlekopędnie). Wysycenie receptorów dla dopaminy, uniemożliwia w ten sposób hamowanie sekrecji prolaktyny i zwiększa laktację.

Dla kobiet

Koper włoski w medycynie ludowej Persji, od czasów antycznych, uważany był za jeden z ważniejszych środków w leczeniu dolegliwości kobiecych.

Zaburzenia miesiączkowania

Częstym problemem młodych kobiet jest brak miesiączki lub zbyt skąpe krwawienia. Tradycyjnie do leczenia tych dolegliwości stosuje się koper. Obszerny przegląd piśmiennictwa wykazał, że mimo wykonania wielu prac dotyczących skuteczności takiej terapii, trudno wyciągnąć jednoznaczne wnioski, ze względu na złą jakość większości badań. Stwierdzono tylko, że wyniki czterech prac wykazały skuteczność kopru włoskiego jedynie w pierwszym cyklu po leczeniu. W następnych cyklach efekty leczenia były mierne. W ostatnich dwóch latach wykonano badania kliniczne, które
wykazały znacznie większą skuteczność kopru włoskiego w leczeniu zaburzeń miesiączkowania. W pierwszej porównywano efekty stosowania naparu z owoców kopru ze skutecznością leku syntetycznego u 60 kobiet z wielotorbielowatością jajników, powodowaną przez zaburzenia hormonalne, objawiającą się także brakiem miesiączki i skąpym miesiączkowaniem. Napar z owoców kopru skutecznie zmniejszał liczbę dni między kolejnymi miesiączkami, nie powodując negatywnych skutków. W drugiej pracy, z udziałem 40 kobiet z brakiem miesiączki, podzielonych na dwie grupy, koper jako składnik preparatu złożonego działał w stopniu zbliżonym do octanu medroksyprogesteronu, zmniejszając przerwy między cyklami i utrzymując ich regularność. Badany preparat silniej niż stosowany hormon zmniejszał bolesność miesiączkowania, hirsutyzm i trądzik.

Menopauza

Jest naturalnym stanem, doświadczanym przez wszystkie kobiety, charakteryzującym się zanikiem cyklu miesięcznego i funkcji jajników. Brak estrogenów prowadzi do atrofii pochwy, utraty masy kostnej, wahań nastroju, uderzeń gorąca, zaburzeń snu i nocnych potów. Dwie obszerne meta-analizy wykonanych badań (jedna dotycząca stosowania leków roślinnych w problemach menopauzalnych, druga poświęcona tylko badaniom klinicznym kopru) wykazały, że leki naturalne mogą stanowić alternatywę dla nie w pełni bezpiecznych leków hormonalnych, a koper włoski, który w ostatnim okresie stał się tematem wielu prac klinicznych, wykonywanych głównie w Iranie, może skutecznie łagodzić niektóre dolegliwości menopauzy i okresu po menopauzie. W pracy opublikowanej w roku 2017 stwierdzono istotne różnice w nasileniu uderzeń gorąca, nocnych potów i pocenia się między grupą przyjmującą owoce kopru w kapsułkach, a grupą której podawano placebo. Koper okazał się lekiem skutecznym i bezpiecznym.
Częstym problemem kobiet w tym trudnym okresie są zaburzenia snu. Porównanie skuteczności preparatu z owoców kopru i melisy z działaniem klopramidu i placebo, wykazało większą poprawę u pacjentek przyjmujących lek roślinny. Jednak w kolejnej pracy podawanie przez 12 tygodni jednej grupie kopru, drugiej placebo, przyniosło odmienne wyniki, efekty stosowania owoców kopru i placebo były zbliżone, uwagę zwracała silna odpowiedź pacjentek na przyjmowane placebo.
Kobiety po menopauzie często skarżą się na lęk i depresję. Próby stosowania kopru w takich przypadkach nie przyniosły istotnej poprawy w stosunku do placebo, jednak w jednym z badań klinicznych, z udziałem 60 kobiet w okresie po menopauzie, z depresją i uczuciem lęku, obserwowano niewielkie różnice w nastrojach pacjentek w grupie leczonej i przyjmującej placebo, wskazujące na celowość dalszych badań skuteczności kopru włoskiego w terapii lęku.
Wielkim problemem kobiet po menopauzie jest atrofia narządów rodnych i powodowane przez nią świąd, suchość, pieczenie, łatwość infekcji i bolesność stosunków płciowych. Wyniki badań wskazywały, że koper włoski wpływa na stan śluzówki narządów płciowych i ich funkcje. Dwie prace kliniczne pozwoliły na wstępną oceną skuteczności preparatów z kopru. Stosowanie doustne dawało niewielką poprawę w porównaniu z działaniem placebo. Stosowanie miejscowe kremu z wyciągiem
z owoców kopru, bardzo poprawiło stan ścian pochwy i zmniejszyło swędzenie, suchość i bolesność stosunków, poprawiło aktywność seksualną pacjentek.

Bez zbędnego owłosienia

Idiopatyczny hirsutyzm, oszpecający twarz zbytecznym owłosieniem, występuje u niektórych kobiet mających normalny cykl miesiączkowy i zgodny z normą poziom androgenów. W badaniach klinicznych (2003) z udziałem 38 kobiet z idiopatycznym hirsutyzmem, krem z etanolowym wyciągiem z kopru zmniejszał owłosienie dwa razy skuteczniej niż placebo.

Panaceum?

Koper włoski – znany i ceniony w lecznictwie od wieków, zalecany ze wskazaniami wynikającymi z tradycyjnego stosowania – to przedmiot wielu badań. Zakres tych badań jest bardzo szeroki, dotyczy różnych kierunków działania, a wyniki wskazują na wiele nowych, interesujących i cennych dla medycyny właściwości kopru. Jeśli dalsze prace, wykonane zgodnie z obowiązującymi standardami, potwierdzą te właściwości, owoce kopru mogą stać się lekiem o bardzo szerokim zastosowaniu. Poczekajmy jednak na wyniki.
Tymczasem korzystajmy ze wskazań uzasadnionych przez wieloletnie doświadczenie lekarzy i pacjentów. Dzięki temu doświadczeniu koper włoski, właściwie stosowany, przynosi ulgę małym i dużym pacjentom. Nie zapominajmy również o tej aromatycznej roślinie w kuchni.

Piśmiennictwo: Abbas A., Ikram R., Khan S.S., Ahmed S., Osama M. The fennel, Foeniculum vulgare incorporated diet shoes anxiolytic potential: A pre-clinical study. Pak. J. Pharm. Sci. 4(32)/2019, 1813-19; Abdel-Wahab A., Hashem-Razik AR., Abdel Aziz R.L. Rescue effects of aqueous seed extracts of Foeniculum vulgarae and Carum carvi against cadmium – inducet hepatic, renal and gonadal damage in female albino rats. Asian. Pac. J. Trop. Med. 10(12)/20117, 1123-33; Abdollahi N.G., Mirghafourvand M., Mollazadeh. The effects of fennel on menstrual bleeding: A systematic review and meta-analysis. J. Complementary and Interative Medicine 3(15)/2018, 20170154; Abedi P., Najafian M., Yaralizadeh M., Namjoyan F. Effect of fennel vaginal cream on sexual function in postmenopausal women: A double blind randomized controlled trial. J. Med. Life 1(11)/2018, 24-28; Afiat M.,Dizavandi F.R., Kargarfad L., Ghazanfarpour M. Effect of Foeniculum vulgare (fennel) on sleep quality of menopausal women: A double-blinded, randomized placebo-controlled trial. J. Menopausal. Med. 3(24)/2018, 204-09; Afiat M., Amini E., Ghazanfarpour M., Nouri B., Mousavi M.S., Babakhanian M., Rakhshadeh H. The effect of short-term treatment with fennel on lipid profile in postmenopausal women: A randomized controlled trial. J. Menopausal Med. 1(24), 29-33; Badgujar S.B., Patel V.V., Bandivdekar A.H. Foeniculum vulgarae Mill. Review of its botany, phytochemistry, pharmacology, contemporary application, and toxicology. BioMed. Research International, article ID 842674/2014; Bhatti S., Ali Shah S.A., Ahmed T., Zahid S. Neuroprotective effects of Foeniculum vulgare seeds extract on lead-induced neurotoxicity in mice brain. Drug Chem. Toxicol. 4(41)/2018, 399-407; Dizavandi F.R., Ghazanfarpour M., Roozbozbeh N., Kargarfard L., Khadivzadeh T., Dashi S. An overview of the phytoestrogen effect on vaginal health and dyspaurenia in peri-and post-menopausal women. Post Reprod. Health. 1(25), 1120; El-Quady F., Lahrch N., Ajebli M., Eddouks M. Antihyperglikemic effects of the aqueous extract of Foeniculum vulgare in normal and streptozotocin-induced diabetic rats. Cardiovasc. Hematol. Disord. Drug Targets. 1/2019; EMA: Assesment report on Foeniculum vulgare Miller (2007); Falahat F., Jarahi L., Mokaberinnejad R, Tavakkoli M. Efficacy of herbal formulation based on Foeniculum vulgare in oligo/amenorrhea: A randomized clinical trial. Curr. Drug Discov. Technol. 2018; Ghazanfarpour M., Amini E., Khadivzadeh T., Babakhanian M., Nouri B., Rakhandeh H., Afiat M. The effect of short-term treatment with fennel on bone desity in postmenopausal women: A randomized controlled trial. J. Menopausal Med. 2(23)/2017, 124-30; Ghazanfarpour M., Shokrollahi P., Najaf Najafi M., Hajirezaee H., Afiat M. Effect of Foeniculum vulgare on symptoms of depression and anxiety in postmenopausal women: a double-blind randomised controlled trial. J. Obstet. Gynecol. 1(38)/2018, 121-26; Ghazanfarpour M., Najafi M.N., Sharghi N.B., Mousavi M.S., Babakhanian M., Rakhashanded H. A double-blind, placebo-controlled trial of fennel (Foeniculum vulgaae) on menopausal symptoms: A high placebo response. J. Turk. Ger. Gynecol. Assoc. 1993, 122-27/2018; Kawałko M. Historie ziołowe. Wyd. KAW, Lublin 1986; Kargozar R., Azizi H., Salari R. A review of effective herbal medicines in controling menopausal symptoms. Electron Physician 9:11/2017; Khadivzadeh T., Najafi M.N., Kargarfarad L., Khosand I. Effect of fennel on the health staus of menopausal women: A systematic and meta-analysis. J. of Menopausal Medicine 24, 67-74/2018; Khorram Z., Hakimaneh S.M., Naeini A., Salari A.M., Shayegh S.S. The antifungal effects of two herbal essences in comparison with nystatin on the Candida strains isolated from the edentulous patients. J. Contemp. Dent. Pract. 6(20)/2019; Lee Hye Won, Hyun-Ja, Ji Hee Jun, Hyun-Suk Lim, Myeong Soo Lee Fennel (Foeniculum vulgare) on menagement of menopausal symptoms. A protocol for systematic review of randomized controlled trials. Medicine 97, 13/2018; Mahboubi M. Foeniculum vulgare as valuable plant in management of women’s health. J. Menopausal. Med. 2591, 1-14/2019); Matławska I. i wsp. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Mokaberinejad ., Rampisheh Z., Aliasi J., Akhtari E. The comparison of fennel infusion plus dry cupping versusu metformin in management of oligomenorrhea in patients with policystic ovary syndrome: a randomized clinical trial. J. Obstet. Gynecol. 5(39)/2019, 652-58; Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Wwa 1983; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1967; Rezayat S.M., Motamed S.M., Chamanara M., Sahebgharani M., Rashidian A. Foeniculum vulgare essential oil ameliorates acetic acid-induced colitis in rats through the inhibition of NF-kB pathway. Inflammapharmacology 3(26)/2018, 851-59; Saghafi N., Ghazanfarpour M., Khadivzadeh T., Babakhanian M., Afiat M. The effect of Foeniculun vulgarae (fennel) on body composition in postmenopausal women with excess weight: A double-blind randomized placebo-controlled trial. J. Menopausal Med. 3(23)/20117, 166-71; Strzelecka H. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Yaralizadeh M., Abedi P., Najar S., Namyoan F., Saki A. Effect of Foeniculum vulgare vaginal cream on vaginal atrophy in postmenopausal women: a double-blind randomized placebo-controlled trial. Maturitas 84, 75-80/2016.

Autor

  • dr n. farm. Jadwiga Nartowska

    Dr n. farm. Jadwiga Nartowska wieloletni adiunkt w Katedrze Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Była członkini Polskiego Towarzystwa Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej, Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej