Opisany w Starym Testamencie, w księdze Izajasza, kminek jest jedną z najdawniej uprawianych roślin w Europie, Azji i Afryce. Pierwsze ślady używania owoców tego gatunku znaleziono w północnych Niemczech, w wykopaliskach osad palowych z okresu neolitu, także w Egipcie, w potrawach z grobowców z czasów faraonów.
Kminek prawdopodobnie znany był w starożytnej Grecji i w Rzymie. W Polsce używany jako przyprawa już w czasach Piastów, wymieniony jest w kapitularzach Henryka Pobożnego, znalazł się także na listach cen przypraw miasta Gdańska z roku 1410. Przed wiekami miał także znaczenie magiczne, chronił przed czarownicami, zapobiegał rozstaniom, był składnikiem miłosnych eliksirów.
Kminek zwyczajny
Carum carvi L., zwany też kminkiem lekarskim lub karolkiem, z rodziny Apiaceae (selerowate), dawniej Umbelliferae (baldaszkowate), jest rośliną 2-letnią, rosnącą dziko w całej Europie i Azji. W Polsce występuje powszechnie na łąkach, miedzach i przydrożach. W wielu krajach jest uprawiany na dużych obszarach, w celach spożywczych i farmaceutycznych.
W pierwszym roku wegetacji roślina tworzy rozetę liści, w drugim łodygę kwiatostanową do 80 cm, nagą, wewnątrz pustą, dwudzielnie rozgałęzioną. Liście długoogonkowe, 3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach równowąskich. Kwiaty małe, promieniste, białe lub różowe, zebrane w 5-10 baldaszków, tworzą baldach złożony. Kwitnie od maja do lipca. Owoc to rozłupnia, złożona z 2 sierpowatych rozłupek, zawierających nasiona. Owoce zbiera się w drugim roku wegetacji.
Owoce kminku mają charakterystyczny, ostry, korzenny smak i zapach, mielone są stosowane do przyprawiania sałatek, past i serów, całe owoce dodaje się do chlebów i bułek oraz gotowanych warzyw, kiełbasy, wszystkich gatunków tłustych mięs, szczególnie baraniny i ryb. Używane są też w przemyśle alkoholowym do wyrobu kminkówki i alaszu.
Chemizm
Owoce zawierają 3-7% olejku eterycznego z głównymi składnikami: karwonem (50-65%) i limonenem (35-45%). W olejku nie może występować więcej niż 1,5% karweolu i dihydrokarweolu. Inne składniki to olej tłusty (10-18%), zawierający kwasy petroselinowy, linolenowy, olejowy i palmitynowy, białko (20%), węglowodany (ok. 15 %), kwasy fenolowe, głównie kawowy, i śladowe ilości flawonoidów: kwercetyny, kemferolu i ich glikozydów. Karwenon, karwakrol i alkohol perilowy powstają w czasie destylacji i przechowywania, są uważane za artefakty. Olejek destylowany z owoców kminku zawiera 30-45% limonenu, 50-65% karwonu, 0,1-1% ß- mircenu i nie więcej niż 2,5% dihydrokarwonu i trans-karweolu.
W lecznictwie
Stosowane są owoce kminku Carvi fructus o oznaczonej zawartości olejku i olejek eteryczny destylowany z owoców Carvi oleum.
Medycyna ludowa w wielu regionach świata zaleca owoce kminku do leczenia różnych dolegliwości. Według starych systemów medycznych Indii kminek jest lekiem wiatropędnym, przeciwskurczowym, ściągającym, leczy biegunkę, dyspepsję i ból głowy. W Polsce Carvi fructus jest zalecany do leczenia niestrawności, wzdęć, braku apetytu i jako środek mlekopędny. W Rosji stosowany w zapaleniu płuc, w Wielkiej Brytanii jako lek żołądkowy i wiatropędny, w Indonezji do stanów zapalnych skóry.
We współczesnym lecznictwie owoce kminku i olejek kminkowy są stosowane w dolegliwościach układu pokarmowego, którym towarzyszą stany skurczowe, we wzdęciach i uczuciu pełności. Związki czynne surowca działają rozkurczająco na mięśnie gładkie jelit i przewodów żółciowych, Wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, działają wiatropędnie. Wykazują też właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze, a aktywność olejku kminkowego przeciw grzybom patogennym jest silniejsza niż nystatyny.
Brak jest badań klinicznych udowadniających skuteczność kminku w wymienionych wskazaniach, dlatego jego używanie w terapii opiera się na tradycji stosowania przez okres dłuższy niż 30 lat. Wyniki nielicznych prac in vitro i in vivo wskazują właściwości, które mogą warunkować skuteczność w znanych od lat wskazaniach, niektóre odkrywają możliwości zupełnie nowych zastosowań.
Jako carminativum
Właściwości wiatropędne kminku opisywano już na początku lat 80. XX w., warunkują je składniki olejku kminkowego, stymulujące miejscowo błonę śluzową żołądka, aktywuje to nerw błędny, zwiększając sekrecję ścian żołądka i ich napięcie oraz powodując rytmiczne skurcze, usuwające powietrze z żołądka.
Działanie rozkurczające
Pierwsze obserwacje takiego działania owoców wykonano w latach 80. ubiegłego wieku metodą in vitro, na izolowanym jelicie grubym świnki morskiej. Wyciąg wodno-etanolowy z Carvi fructus zmniejszał skurcze jelita, wywołane przez histaminę i acetylocholinę, w stopniu zależnym od dawki. Podobne efekty powodował w przypadku użycia karbacholu. Preparat złożony, którego składnikiem był wyciąg z Carvi fructus, hamował skurcze izolowanego jelita krętego i żołądka. W pracy z roku 2010 stwierdzono, że wyciąg etanolowy z owoców kminku, w dawce 25 mg/ml, wyraźnie zmniejszał odpowiedź komórek mięśni gładkich jelit na działanie acetylocholiny.
Właściwości rozkurczające wykazuje także olejek kminkowy. W badaniach in vitro na izolowanych mięśniach gładkich tchawicy, bez stosowania środka kurczącego, dodanie 27 mg/l olejku kminkowego zmniejszało siłę skurczu o 50%. Wszystkie cytowane prace wykonano z użyciem narządów wewnętrznych świnki morskiej. W badaniach klinicznych potwierdzono działanie rozkurczające olejku kminkowego, przyjmowanego przez 7 ochotników, w dawce 50 mg/d. Efektem stosowania leku było hamowanie skurczów woreczka żółciowego i zwiększenie jego objętości o 90%, bez hamowania ruchliwości jelita cienkiego.
Przedstawione obserwacje wskazują, że łagodzenie dolegliwości powodowanych przez zaburzenia trawienia może być w części warunkowane przez właściwości rozkurczające surowca. Jednym z ważnych wskazań jest leczenie stanów zapalnych jelit. W badaniach in vivo podawanie wyciągu z owoców kminku oraz olejku kminkowego szczurom z zapaleniem okrężnicy, zmniejszało uszkodzenia tkanek jelita. Stwierdzono na podstawie badań makroskopowych i histopatologicznych, że obie substancje, podobnie jak porównawczo podawane prednizolon i octan hydrokortyzonu, zmniejszały nasilenie zapalenia.
Wpływ na poziom glukozy i lipidów
Kminek, cenna przyprawa używana do aromatyzowania artykułów spożywczych i napojów, nie tylko poprawia smak potraw. Wpływa także korzystnie na zdrowie. W badaniach na zwierzętach wykazano, że podawanie wodnego wyciągu z owoców kminku obniża poziom glukozy, lipidów i cholesterolu. Stosowano różne dawki i różne drogi podania, zawsze osiągając pozytywny efekt. Wyciąg wodny z owoców kminku, w dawce 20 mg/kg, normalizował metabolizm lipidów u szczurów z cukrzycą. Podanie jednorazowe wyciągu znacznie obniżało poziom triglicerydów w grupie kontrolnej, u szczurów z cukrzycą obserwowano zmniejszenie poziomu cholesterolu, stosowanie wielokrotne normalizowało stężenie cholesterolu i lipidów w surowicy krwi w obu grupach. W kolejnej pracy, u szczurów ze sztucznie wywołaną cukrzycą, osiągnięto znaczne obniżenie poziomu czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, stosując wyciąg wodny z Carvi fructus. Przez trzy tygodnie, raz dziennie, wstrzykiwano zwierzętom wyciąg w dawce 1 g/kg lub 2g/kg. Obie dawki powodowały obniżenie poziomu cholesterolu i lipoprotein o niskiej gęstości, poprawę stosunku frakcji LDL do HDL i wskaźnika aterogenności.
W kolejnej pracy potwierdzono normalizację poziomu glukozy i cholesterolu oraz frakcji LDL przez wodny wyciąg z owoców kminku u szczurów z indukowaną cukrzycą, wykazano również, że ułatwia on zmniejszanie wagi zwierząt. Wyciąg działał także skutecznie u szczurów z hyperlipidemią spowodowaną dietą, podawany przez 8 tygodni w dawce 60 mg/kg, obniżał poziom lipidów w większym stopniu niż simwastatyna. Powszechne stosowanie kminku i pozytywne wyniki badań na zwierzętach wymagały oceny bezpieczeństwa stosowania i wpływu tego surowca na zdrowie pacjentów. Badania kliniczne z udziałem 70 zdrowych kobiet z nadwagą, podzielonych na 2 grupy, z których pierwsza przyjmowała placebo, druga wyciąg z surowca w dawce 30 ml/d przez 12 tygodni, wykazały brak negatywnych zmian w ogólnym stanie zdrowia i działań niepożądanych. Nie obserwowano istotnych zmian w rytmie serca, ciśnieniu krwi, w moczu i morfologii. Znacznie zwiększyła się ilość czerwonych krwinek. Wyniki nie potwierdziły obserwowanego na zwierzętach wpływu Carvi fructus na metabolizm lipidów i poziom glukozy, ale wykazały bezpieczeństwo stosowania przez 12 tygodni wyciągu wodnego.
Oral mucositis i kminek
Zapalenie śluzówki jamy ustnej to częsty problem, szczególnie przy stosowaniu radio- i chemioterapii. Wykazano, w badaniach na chomikach z zapaleniem śluzówki, wywołanym przez podanie 5-fluorouracylu i podrapanie torebek policzków, że wodno-alkoholowy wyciąg z owoców kminku, stosowany miejscowo, znacznie zmniejsza nasilenie objawów zapalenia. O skuteczności leczenia świadczyło cofanie się zmian histopatologicznych, zmniejszenie stresu oksydacyjnego i ilości bakterii w uszkodzonych tkankach. Wyciąg, stosowany w dawkach 500 mg/kg i 1000 mg/kg, zmniejszał stan zapalny i uszkodzenie tkanek aż o 2 punkty w 4-punktowej skali, oceniającej nasilenie zmian, poprawiał równowagę redukcyjno-oksydacyjną, obniżając poziom aldehydu malonowego, zwiększając poziom zredukowanego glutationu i aktywność metyloperoksydazy. Hamował nasilenie infekcji, ograniczając wzrost Staphylococcus epidermis i Streptococcus intermedium.
Przeciw patogenom
Hamowanie wzrostu patogenów to jedna z ważniejszych właściwości owoców kminku, o dużym znaczeniu w leczeniu dolegliwości układu pokarmowego, często powodowanych przez bakterie. Wykazano, że wyciągi z owoców kminku działają przeciw wielu szczepom bakterii. Wyciągi etanolowy i butanolowy hamowały wzrost kolonii Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Candida albicans i Streptomyces venazuelae. W kolejnej pracy wyciąg metanolowy i chloroformowy działały przeciw Shigella dysenteriae i Shigella flexneri w stopniu zbliżonym do ampicyliny. Wyciąg metanolowy hamował namnażanie Helicobacter pylori. Olejek kminkowy i jego składniki hamowaly wzrost Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Salmonelle typhi, Shigella dysentery i Vibrio cholerae. W badaniach aktywności 15 olejków z różnych gatunków roślin, przeciw bakteriom z rodzaju Clostridium, olejek kminkowy najsilniej działał przeciw Clostridium racemosum.
Hamowanie rozwoju patogenów przez olejek kminkowy może być wykorzystane w stabilizacji żywności. Badania, wykonane w Polsce, wykazały skuteczność olejku w ochronie przechowywanej marchewki, eksperymentalnie zarażonej Salmonella enteritis, Staphylococcus aureus, Saccharonyces cerevisiae i Aspergillus niger.
Zwiększanie diurezy
Medycyna ludowa w Maroku zaleca stosowanie owoców kminku do zwiększania diurezy. Brak było badań wykazujących działanie moczopędne surowca. Pierwsze, z roku 2007 wykazały, że kminek rzeczywiście zwiększa wydalanie moczu. Wodny wyciąg, podawany szczurom w dawce 100 mg/kg przez 8 dni, nasilał diurezę w stopniu porównywalnym z furosemidem, stosowanym w dawce 10 mg/kg.
Hamowanie karcynogenezy
Nieliczne jak dotąd badania wskazują na jeszcze jedną właściwość owoców kminku, która może mieć znaczenie w terapii. Stwierdzono, że olejek kminkowy i jego składniki hamują procesy karcynogenezy.
Olejek z owoców kminku, dodawany do karmy szczurom, chronił zwierzęta przed rozwojem zmian przednowotworowych w jelicie grubym, indukowanych przez 1,2-dimetylohydrazynę. Obserwowano zmniejszenie liczby uchyłków i korzystny wpływ na enzymy wątrobowe. Badania in vitro izolowanych z surowca karwakrolu i tymochinonu wykazały, że obie substancje działają przeciwnowotworowo. Karwakrol hamował wzrost komórek raka wątroby HepG2 przez indukcję apoptozy, aktywując kaspazę- 3 i zmniejszając ekspresję genu Bcl-2. Tymochinon przeciwdziałał wzrostowi komórek raka piersi, indukując apoptozę przez wstrzymanie cyklu komórek w fazie G1 w wyniku uszkodzenia ciągłości błony mitochondriów i zwiększania aktywności kaspaz -8 i-9.
Epilepsja leczona kminkiem?
Zaleca to medycyna ludowa w Iranie. W roku 2016 opublikowano wyniki pierwszych badań wyciągu wodnego i olejku z owoców kminku, dotyczące tego działania. Wyciąg stosowano w dawkach od 200 do 3200 mg/kg, olejek w dawkach 25-400 mg/kg. Konwulsje u myszy wywoływano podaniem pentylenotetrazolu. Obie substancje hamowały jego działanie, wydłużając czas utajenia do początku napadów padaczki i chroniąc zwierzęta przed śmiercią, spowodowaną przez pentylenotetratrazol (olejek aż 71,4% grupy zwierząt, wyciąg – 28,6%).
Ostrożnie – suplementy diety!
W badaniach owoców kminku i olejku kminkowego in vivo i klinicznych, poza słabymi reakcjami alergicznymi w przypadkach uczuleń, nie stwierdzano działań niepożądanych. Kminek i preparaty z surowca wydawały się całkowicie bezpieczne. Okazało się, że w pewnych przypadkach związki czynne kminku mogą wpływać na biodostępność biologiczną leków, utrudniając terapię poważnych chorób. Opisano przypadek młodej kobiety, po całkowitym usunięciu tarczycy z powodu nowotworu i po radioterapii, przyjmującej levothyroksynę w dawce 100ug/d. Ta ilość zapewniała prawidłowe funkcjonowanie i poziom TSH w granicach 0,07-0,3mlU/L. Kolejne badanie wykazało zaskakującą zmianę. TSH wzrosło do 60,3uU/L, Ft3 do135ng/ml, co świadczyło o znacznej niedoczynności. Jedyną zmianą w leczeniu, w okresie poprzedzającym, było przyjmowanie suplementu diety ze sproszkowanymi owocami kminku i krwawnikiem. Po 2 miesiącach od odstawienia tego suplementu, parametry tarczycowe wróciły do normy.
W Indiach wykonano badania kliniczne wpływu owoców kminku na biodostępność rifampicyny, izoniazydu i pyrazinamidu, stosowanych łącznie w leczeniu gruźlicy. 20 zdrowych kobiet przyjmowało w pierwszym okresie preparat raz dziennie i po 10 dniach przerwy wróciło do przyjmowania leku wraz z kapsułkami zawierającymi 100 mg wyciągu z owoców. Związki czynne Carvi fructus zmieniły biodostępność wszystkich trzech leków. Cmax wzrosło: rimfampicyny z 4,57 do 5,95, izoniazydu z 2,66 do 3,62, pyrazinamidu z 18,81 do 25,06.
Te wyniki nie wymagają komentarza. Podawanie wyciągu z owoców kminku, łącznie z hormonami tarczycy lub lekami przeciwgruźliczymi, zmienia efekty leczenia.
Pomaga „puszystym”
Awicenna już w XI w. zalecał kminek do leczenia nadwagi. Owoce kminku z takim wskazaniem są dziś stosowane w medycynie ludowej Iranu.
Randomizowane badanie kliniczne skuteczności kminku w odchudzaniu wykonano z udziałem 70 otyłych, zdrowych i uprawiających aerobik kobiet. Pacjentki podzielone na 2 grupy, przyjmowały placebo lub 30 ml/d wyciągu z owoców kminku przez 90 dni. W grupie przyjmującej preparat stwierdzono znaczną redukcję wagi i BMI oraz zmniejszenie zawartości tłuszczu w tkankach. Nie obserwowano zmian w profilu lipidowym i ciśnieniu tętniczym. Okazało się, że wyciąg z kminku i ćwiczenia mogą zmniejszyć wagę bez rygorystycznej diety.
Wyniki innej pracy wykonanej w Iranie pokazują, że utrata wagi jest efektem zmniejszania apetytu. W badaniu trwającym 90 dni brało udział 70 kobiet z nadwagą, uprawiających ćwiczenia, podzielonych na 2 grupy. Pierwsza przyjmowała placebo, druga 30 ml na dobę wodnego wyciągu z owoców kminku. Do badania wpływu leczenia na apetyt stosowano, poza oceną wagi, dwa testy. Pierwszy określał stan nasycenia na podstawie wyboru przez pacjentów jednego z 10 rysunków żołądka o różnym stopniu wypełnienia. Drugi, bardzo oryginalny i przyjemny dla pacjentów ad libitum pizza test, polegał na zjedzeniu na lunch w ostatnim dniu leczenia tylu kawałków pizzy, by osiągnąć uczucie pełnego nasycenia. W grupie leczonej, w stosunku do grupy placebo, stwierdzono zmniejszenie apetytu średnio z 4,7 do 3,9 w grupie przyjmującej wyciąg z kminku, oraz liczby zjedzonych kawałków – odpowiednio z 4,0 do 3,3. Wyniki badań są obiecujące, ale poczekajmy na efekty dalszych prac.
Aromatyczna przyprawa i lek z przyszłością
Oparte na doświadczeniach pokoleń stosowanie owoców kminku i olejku kminkowego jako leku układu pokarmowego, ma istotne znaczenie w terapii, ale wyniki nielicznych dotąd badań wskazują na zupełnie nowe możliwości wykorzystania tych surowców w lecznictwie. Działanie diuretyczne, hamujące karcynogenezę i konwulsje, zmniejszające apetyt i ułatwiające odchudzanie może przynieść rozwiązanie poważnych problemów medycznych. Oczywiście, jeśli dalsze badania potwierdzą sygnalizowane obecnie właściwości farmakologiczne kminku. Historia tego surowca jest dowodem wielkiej wiedzy i znajomości świata roślin przez specjalistów medycyny ludowej różnych regionów świata. Większość odkrywanych obecnie właściwości farmakologicznych kminku od dawna jest wykorzystywana w Iranie przez zielarzy. Kminek jest cennym lekiem, ale w pewnych sytuacjach może powodować problemy w terapii poważnych chorób. Dwa opisane przykłady interakcji związków czynnych kminku i hormonów tarczycy oraz niektórych antybiotyków zwracają uwagę na niebezpieczeństwo przyjmowania środków nie posiadających odpowiednich badań i ulotek traktujących o właściwościach farmakologicznych, możliwych interakcjach i działaniach niepożądanych. Jak niebezpieczne jest przyjmowanie takich preparatów, pokazują przytoczone przykłady.
Długa historia stosowania kminku jako aromatycznej przyprawy i leku układu pokarmowego oraz wyniki prowadzonych współcześnie badań są przykładem, że surowce roślinne kryją jeszcze wiele tajemnic, a ich odkrycie może pomóc cierpiącym.
Piśmiennictwo: Bremness L. Wielka księga ziół, Wwa 1991; Dadkhah A., Allameh A., Khealafi H., Ashrafihelan J. Inhibitory effects of dietary caraway essential oils on 1,2-dimethlhydrazine-induced colon carcinogenesis is mediated by liver xenobiotic metabolizing enzymes. Nutr. Cancer. 11(63)/2011, 46-54; Choudhary N., Khaiuria V., Gillani Z., Tandon V., Arora E. Effect of Carum carvi, a herbal bioenhancer on pharmacokinetics of antitubercular drugs: A study in healthy human volunteers. Perspect. Clin. Res. 2(5)/2014, 80-84; ESCOP: Monographs. Thieme, Stuttgard, New York 2003; Gniewosz M., Kraśniewska K., Woreta M.,Kosakowska O. Antimicrobial activity of a pullulan - caraway essential oil coating on reduction of food microorganisms and quality in fresh baby carrot. J. Food Sci. 8(78)/2013), 1242-8; Hajdari J., Seved-Sadiadi N., Taha-Jalati M., Mohammed-Shahi M. The effect of oral administration of Carum carvi on weight, serum glucose, and lipid profile in streptozotocin- -induced diabetic rats. Saudi Med J. 7(32)/2011, 695-700; Heinle H., Hagelauer D., Pacht U., Kelber O., Weiser D. Intestinale spasmolytische Effekte von STW 5 (Iberogast) und seinen Komponenten. Phytomedicine 13/2006, !3; SV 75-79; Johri R.K. Cuminum cyminum and Carum carvi: An update. Pharmacognosy Rev. 5(9)/2011), 63- 72; Kacaniowa M., Vukovic N., Horska E. Salamon J., Bobkova A., Hleba L.Petrova J., Bobko M. Antibacterial activity agains Clostridium genus and antiradical activity of the essential oils from different origin. J. Environ. Sci. Health 2014, 7(40), 505-12; Kazemipoor M., Radzi W.M., Hajifaraji M., Haerian B.S., Mosaddegh M.H., Cordell G.A. Antiobesity effect of carawaay extract on overweight and obese women: a randomized, triple-blind, placebo-controlled clinical trial. Complementary and Alternative Med. 2(3)/2013, 1-8; Kazemipoor M., Radzi W.M., Halifaraji M., Cordell G.A. Preliminary safety evaluation and biochemical efficacy of Carum carvi extract: results from a randomized, triple-blind, and placebo-controlled clinical trial. Phytother. Res. 10(28/2014, 1456-60; Kazemipour M., Hamzah S., Hajifaraji M.,Jasimah Ch.W., Radzi W.M., Cordell G. Slimming and appetite-supressing effects of Caraway aqueous extract as a natural therapy in physically active women. Phytother. Res. 30/2016, 981-87; Keshavarz A., Minaivan M., Ghannadi A., Mahzouni P. Effects of Carum carvi L. (Caraway) extract and essential oil on TNBS- induced colitis in rats. Res. Pharm. Sci. 1(8)/2013, 1-8; Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1998; Lahlou S., Tabraoui A., Israili Z., Lyoussi B. Diuretic activity of the aqueous extracts of Carum carvi and Tanacetum vulgare in normal rats. J. Ethnopharmacol. 3(110)/2007, 458-63; Lemhadri A., Hajii L., Michel J.B., Eddouks M. Cholesterol and triglicerides lowering activites of caraway fruits in normal and streptozocin diabetes rats. J. Ethnopharmacol. 3(106), 2006, 321-26; Mardani M., Afra S.M., Tanideh N., Tadbir A.A., Modarres F., Koohi-Hosselnabadi O., Iraji A., Sepehrimanesh M. Hydroalcoholic extract of Carum carvi L.in oral mucositis: a clinical tral in male golden hamsters. Oral Dis. 1(22)/2016, 39-45; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1957; Neghibi S.M., Ramezani M., Ayati N., Zakavi R. Carum induced hypothyroidism: an interesting observation and an experiment. DARY J. of Pharm. Sciences 23/2015, 1-5; Sadjadi N.S., Shahi M.M., Jalali M.T., Hajdan F. Short-term caraway extract administration improves cardiovascular disease risk marcers in streptozotocin-induced diabetic rats: a dose- -response study. J. Diet. Suppl. 1(11)/2014, 30-39; Saghir M.R., Sadig S., Navak S., Tahir M.U. Hypolipidemic effects of aqueous extract of Carum carvi (black Zeera) seeds in diet induced hyperlipidemic rats. Pak. J. Chem. Sci. 2(25)/2012, 333-37; Schemann M., Michel K., Zeller F., Hohenester B., Rühl A. Regionen-spezifische Effekte von STW 5 und seinen Komponenten am Fundus, Corpus und Antrum des Magens. Phytomedicine 13 SV 90-99; Sedo A., Krejca J. Rośliny źródłem przypraw. PWiL, Wwa 1988; Showraki A., Ernamqhoreisi M., Offanegan S. Anticonvulsant effect of the aqueous extract and essential oil of Carum carvi L. seeds in a pentynlenotetrazol model of seizure in mice. Iran J. Med. Sci. 3(41)/2016, 200- 08; Strzelecka H. [red.] Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Sutton K.M., Greenshields A.L., Hoskin D.W. Thymoquinone, a bioactive component of black caraway seeds, causes G1 phase cel cycle arrest and apoptosis in triple-negative breast cancer cells with mutant p53. Nutr. Cancer. 3(66)/2014, 408-18; Yin Q.H., Yan F.X., Zu X.Y., Wu Y.H., Liao M.C., Deng S.W., Yin Li., Zhuang Y.Z. Anti-proliferative and pro- -apoptotic effect of carvacrol on human hepatocellular carcinoma cell line HepG-2. Cytotechnology 1(64)/2012, 43-51.
