Rośliny leczniczeKaliny zdobią i leczą

Kaliny zdobią i leczą

Kaliny to w potocznym mniemaniu rośliny wyłącznie ozdobne. Atrakcyjny wygląd kwiatów i owoców, długo utrzymujących się na krzewach, do tego niewielkie wymagania co do warunków uprawy sprawiają, że wiele kultywarów rodzaju kalina Viburnum wysadzanych jest w ogrodach i w parkach. Jednak kalina to nie tylko walory estetyczne.

Owoce kaliny koralowej wykorzystywano w kuchni. Surowe owoce w dużych ilościach mogą powodować dolegliwości żołądkowe. Zagrożenie znika po kilkuminutowej obróbce termicznej. Wykorzystanie owoców w kuchni ogranicza ten gorzki smak, ale wyhodowano w Rosji nowe odmiany, które pozbawione są goryczy. Niedawno w Turcji opracowano metodę usuwania gorzkiego i ściągającego smaku z soku owoców, co daje szansę na szersze wykorzystanie kaliny w celach spożywczych. W Turcji przygotowuje się tradycyjny napój z soku kaliny koralowej gilaburu, który zalecany jest w profilaktyce kamieni nerkowych. Ze względu na dużą ilość pektyn, owoce kaliny koralowej służą do przygotowania dżemów, galaretek, soków i jako dodatki do mięs.

Taksonomia Viburnum

Przynależność rodzaju Viburnum była przedmiotem wielu badań. Aktualnie obowiązujące systemy taksonomiczne, uwzględniające oprócz cech morfologiczno-anatomicznych także badania genetyczne (np. APG III z 2009), włączają rodzaj do monotypowej rodziny piżmaczkowatych Adoxaceae. Wcześniejsze klasyfikacje oparte były głównie na cechach morfologicznych i anatomicznych, ujmowały rodzaj Viburnum w rodzinie przewiertniowatych Caprifoliaceae albo w osobnej rodzinie kalinowatych Viburnaceae. Rodzaj Viburnum należy do najliczniejszych w rodzinie Adoxaceae. W zależności od systemu klasyfikacji, wyróżnia się od 100 do 230 gatunków ujętych, ze względu na pochodzenie geograficzne, cechy botaniczne i genetyczne, w 5 do 16 sekcji. Przypuszcza się, że Viburnum wykształcił się w eocenie, w rejonie południowo-wschodniej Azji, skąd rozpoczęła się jego ekspansja. Obecnie występuje przede wszystkim na półkuli północnej, pospolicie w Europie, Ameryce Płn. i w Azji. Największa różnorodność przypada na Chiny, gdzie mamy ponad 80 endemicznych gatunków. Nieliczni przedstawiciele Viburnum występują na obszarze południowej półkuli, w Ameryce Płdn., Australii i Afryce.

W Polsce

Na stanowiskach naturalnych występują dwa gatunki: kalina koralowa Viburnum opulus L., która jest rozpowszechniona na terenie całego kraju, oraz kalina hordowina V. lantana L., na południu Polski.

 class=
kalina koralowa Viburnum opulus L. Fot. pixabay.com

Chemizm

Wśród gatunków rodzaju Viburnum głównie dwa – kalina koralowa V. opulus i kalina śliwolistna V. prunifolium L. – były przedmiotem badań w zakresie związków chemicznych w nich występujących, także niektórych kierunków aktywności biologicznej.
W korze kalin koralowej i śliwolistnej wykryto szereg glikozydów irydoidowych (głównie patrynozyd i jego pochodne), triterpeny (kwasy ursolowy i oleanolowy, a- i ß-amyryna, ß-sitosterol), związki kumarynowe (eskuletyna, skopolina i skopoletyna) oraz biflawonoid (amentoflawon), także salicynę, kwasy fenolowe: salicylowy, chlorogenowy i izochlorogenowy, ponadto garbniki. Owoce kalin bogate są w antocyjany (pochodne cyjanidyny), procyjanidyny, flawonoidy (pochodne kwercetyny), sole potasu, w tym cytryniany, kwasy organiczne. Rzadziej w lecznictwie wykorzystuje się liście i kwiaty, w których dotąd wykryto obecność związków flawonoidowych.

W tradycyjnym ziołolecznictwie

Europejskim najczęściej wykorzystywany jest gatunek V. opulus. Surowcem jest kora kaliny koralowej Viburni opuli cortex, ang. Cramp bark, która posiada właściwości przeciwskurczowe, ściągające i uspokajające. Tradycyjnie stosowana jako lek rozkurczający mięśnie gładkie, w szczególności w bolesnym i nieregularnym miesiączkowaniu, dla łagodzenia skurczów w czasie ciąży, by nie dopuścić do powikłań, dla ułatwienia porodu i dla zapobiegania poronieniu, także w stanach spastycznych mięśni gładkich oskrzeli, naczyń krwionośnych, pęcherza moczowego i mięśni szkieletowych. Stwierdzono, że podawanie kory wpływa na łagodzenie napięciowego bólu głowy i napięcia związanego z wysokim ciśnieniem krwi. Opisane zastosowania potwierdzają wyłącznie wyniki badań in vitro i na zwierzętach laboratoryjnych. Brak jest badań klinicznych dotyczących skuteczności i bezpieczeństwa stosowania.
Podobne działanie i zastosowanie wykazuje owoc kaliny koralowej V. opuli fructus, rzadziej wykorzystywany. W centralnej Turcji z owoców kaliny koralowej przygotowuje się sok gilaburu, który ze względu na wysoką zawartość cytrynianów sodu i potasu, wyższą niż w soku cytrynowym, oraz obecność kwasów organicznych, stosowany jest w chorobach nerek, szczególnie jako środek zapobiegający powstawaniu kamieni nerkowych. W tradycyjnym tureckim ziołolecznictwie owoce kaliny koralowej wymieniane są jako środek stosowany w terapii kaszlu, przeziębienia, nadciśnienia, cukrzycy i problemów z trawieniem. Kalina hordowina V. lantana L., ang. Wayfarer or wayfaring tree w lecznictwie ludowym to przede wszystkim kora – w podobnych wskazaniach jak kalina koralowa. W tureckiej medycynie ludowej wykorzystywana była zewnętrznie, jako środek miejscowo rozgrzewający i rozszerzający naczynia krwionośne.
Innym gatunkiem z rodzaju Viburnum, wykorzystywanym w fitoterapii, jest kalina śliwolistna V. prunifolium, ang. Black Haw. Ten pochodzący z Ameryki Płn. krzew był od wieków stosowany przez ludność tubylczą jako lek przeciwastmatyczny, rozkurczający i uspokajający, pomagający w porannych mdłościach, w łagodzeniu objawów menopauzy oraz jako środek antykoncepcyjny. W obecnym lecznictwie tradycyjnym kora kaliny śliwolistnej, podobnie jak koralowej, wykorzystywana jest jako środek rozkurczowy, działający przede wszystkim na mięśniówkę macicy. Wskazania dotyczą też łagodzenia bólu związanego z menstruacją. Do dziś nie udało się ustalić, który związek odpowiada za potwierdzone badaniami in vitro i in vivo działanie spazmolityczne. Ze względu na brak rzetelnych badań dotyczących bezpieczeństwa dla ludzi, surowiec jest obecnie rzadko stosowany.
W tradycyjnej medycynie chińskiej wykorzystuje się liście V. cylindricum w leczeniu kaszlu, biegunki, obrzęków i reumatyzmu, a liście V. odoratissimum do leczenia złamań kości i obrzęków.

BADANIA FARMAKOLOGICZNE

Aktywność rozkurczowa na mięśnie macicy

Brak jest badań in vivo, potwierdzających wpływ wyciągów z kory kaliny koralowej na aktywność mięśni macicy. Potwierdzono aktywność w badanym zakresie poszczególnych frakcji z kory kaliny w badaniach in vitro. Aktywność przeciwskurczową wodnego wyciągu z kory kaliny koralowej wykazano w eksperymencie na izolowanej macicy szczura. Obserwowano zmniejszenie intensywności skurczu stymulowanego chlorkiem baru, aktywność ta przypuszczalnie była związana z obecnością skopoletyny. Średnie stężenie, hamujące w 50% amplitudę skurczu, wynosiło 90 ug/mL. Innym składnikiem, który oznaczał się aktywnością przeciwskurczową w powyższym modelu, okazała się wyizolowana z kory kaliny koralowej frakcja dialdehydów seskwiterpowych pod nazwą wiopudial (IC50=24 ug/mL).
Wykazano, że wyciąg octanu etylu z liści V. toronis działa spazmolitycznie na izolowane mięśnie macicy i przeciwbólowo – w dawce 250 mg/kg.

Wpływ na układ krążenia

Wiopudial podawany szczurom i.v. w dawce 250 ug/kg działał hipotensyjnie, natomiast w wyższych dawkach, powyżej 1 mg/kg, działaniu towarzyszyło obniżenie częstości akcji serca. Podobne wyniki zaobserwowano u psów i kotów (i.v. 2 mg/kg). U tych zwierząt ciśnienie skurczowe krwi zmniejszyło się o 24,2%, a rozkurczowe o 36,1%, natomiast częstość akcji serca spadła o 20,3%, izometryczne napięcie skurczowe o 27,5%.
Etanolowy wyciąg z kory kaliny koralowej, w badaniach in vitro, hamował aktywność elastazy, trypsyny, a-chymotrypsyny oraz konwertazy angiotensyny I (IC50 = 0,04 mg/ml, 0,10 mg/ml, 0,14 mg/ml i 0,20 mg/ml, odpowiednio), w badaniu in vivo na szczurach odnotowano aktywność naczynioochronną.
Wodne wyciągi z kory, liści, kwiatów i owoców V. lantanaV. opulus, podawane w formie ciągłego wlewu dosercowego zwierzętom laboratoryjnym (żaby, psy), powodowały wzmocnienie akcji serca, podobnie jak wyciąg z liści naparstnicy. Najsilniejsze działanie wykazywał wyciąg z kory, słabsze z liści, owoców i kwiatów.

Na błonę śluzową żołądka

Proantocyjanidyny wyizolowane z suszonych owoców kaliny koralowej, podane szczurom dożołądkowo, zapobiegały uszkodzeniom błony śluzowej żołądka, indukowanych stresem.

Zapobieganie kamieniom moczowym

Liofilizowany sok z owoców V. opulus zapobiegał tworzeniu kamieni moczowych u szczurów, którym wstrzykiwano 70 mg/kg szczawian sodu. Może to być spowodowane wysoką zawartością cytrynianów sodu i potasu w soku, wyższą niż w soku cytrynowym, oraz obecnością kwasów organicznych.

Aktywność antyoksydacyjna

Wodne ekstrakty z kory gałązek kaliny koralowej wykazały aktywność antyoksydacyjną (IC50=3,7 mg/ml w teście z anionorodnikiem ponadtlenkowym, natomiast wartość IC50=0,014 mg/ml, w teście z wolnym rodnikiem DPPH okazała się porównywalna z BHT (butylohydroksytoluenem), dla którego IC50=0,015 mg/mL). Słabszą aktywność antyoksydacyjną wykazywały wyciągi wodne z liści i owoców. W innych badaniach oceniano aktywność antyoksydacyjną wyciągów wodnych i wyciągów metanolowych z kory, liści i owoców kaliny koralowej oraz kaliny hordowiny w teście FRAP oraz próbie z udziałem ß-karotenu. Wykazano wyższą aktywność antyoksydacyjną kory i liści badanych surowców, co prawdopodobnie związane jest z obecnością dużej ilości związków fenolowych, w tym kwasu chlorogenowego i amentoflawonu. W innym badaniu in vitro sprawdzono aktywność antyoksydacyjną wyciągów wodnych, chloroformowych oraz octanu etylu z kory kaliny koralowej, stosując woltamperometrię katodową. Silniejszą aktywność antyoksydacyjną wykazywał wyciąg octanu etylu oraz chloroformowy niż wodny.

Inne kierunki działania

Badano możliwość stosowania soku z owoców kaliny koralowej gilaburu w prewencji nowotworów okrężnicy. Badanie przeprowadzono na myszach, podzielonych na cztery grupy, z których 1 była grupą kontrolną, pozostałe (2, 3, 4) otrzymywały podskórnie iniekcje 1,2-dimetylohydrazynę (DMH) (20 mg/kg masy ciała) raz na tydzień. Zarówno kontrola pozytywna (grupa 1), jak kontrola DMH (grupa 2) otrzymywały czystą wodę pitną, natomiast myszy z grup 3 i 4 sok gilaburu. Eksperyment prowadzono przez 30 tygodni, przez pierwszych 12 tygodni zwierzętom podawano DMT (grupy 2, 3, 4), następnie przez kolejne 18 tygodni dostarczano do picia wodę (grupy 1 i 2) lub gilaburu (grupy 3 i 4). Badania histopatologiczne jelita grubego wykazały brak zmian nowotworowych w grupie 1, natomiast częstość występowania raka naciekającego w grupie 3 była znacząco niższa niż w grupie 2 (p <0,05). Wyniki te sugerują, że gilaburu może być pomocny w profilaktyce raka jelita grubego w stadium inicjacji.
Zbadano również wpływ wyciągów z liści, gałązek i owoców kaliny koralowej na aktywność acetylocholinoesterazy (AChE). Inhibicja tego enzymu prowadzi do zwiększenia stężenia acetylocholiny w przodomózgowiu, co powoduje poprawę funkcji poznawczych i spowolnienie zmian neurodegeneracyjnych, m.in. w chorobie Alzheimera. Najsilniejszą aktywność hamującą acetylocholinoesterazę w badaniach in vitro wykazały wyciągi z liści, gałązek, słabszą z owoców kaliny koralowej. Z powodu tej właściwości wyciągi mogą być użyteczne m.in. w leczeniu choroby Alzheimera.
Niektóre z odkrytych w owocach kaliny koralowej polisacharydy indukowały fagocytozę, co wskazywało na ich aktywność immunostymulującą.
W badaniach in vitro sok z owoców kaliny koralowej silnie hamował wzrost wielu patogennych bakterii, zarówno Gram-ujemnych Salmonella typhimurium i S. agona, jak i bakterii Gram-dodatnich Staphylococcus aureus, Lysteria monocytogenesEnterococcus faecalis. Drożdże Debaryomyces hansenii i Torulaspora delbrueckii wykazywały oporność.
Wykazano słabe działanie hepatoprotekcyjne wodnego wyciągu z liści kaliny koralowej. Badanie przeprowadzono na myszach, uszkodzenie wątroby indukowano dootrzewnowym podaniem CCl4 (0,8 ml/kg przez 7 dni). Grupom badanym dodatkowo podawano dootrzewnowo wyciąg z kaliny (100 mg/kg) lub sylibinę (50 mg/kg). Kontrolowano w surowicy poziom biochemicznych parametrów uszkodzenia wątroby, takich jak aminotransferaza asparaginianowa (AST), aminotransferaza alaninowa (ALT), fosfataza alkaliczna (ALP) i bilirubina. Zanotowano znacząco wyższe wartości parametrów biochemicznych w grupie kontrolnej (przyjmującej tylko CCl4), natomiast równoczesne podawanie wyciągu z kaliny lub sylibiny nieznacznie obniżało poziom badanych parametrów, silniej w przypadku sylibiny.

Produkty lecznicze

Mimo długiej tradycji stosowania surowców uzyskiwanych z różnych gatunków kalin, obecne wykorzystanie ich w ziołolecznictwie jest niewielkie. Wynika to z nielicznych badań dotyczących aktywności opisanej w medycynie ludowej. Ciekawe są jednak wyniki prac prowadzonych w ostatnim okresie, które dokumentują nowe kierunki działania, wskazując na użyteczność gatunków kalin w terapii różnych innych chorób.

 class=
Fot. iStock
Piśmiennictwo: 
Altun M.L., Çitoglu M.S., Yilmaz B.S., Çoban T. Antioxidant properties of Viburnum opulus and Viburnum lantana growing in Turkey. Int. J. of Food Science and Nutrition 2008, 59, 3, 175-80; Altun M.L., Çitoglu M.S., Yilmaz B.S., Özbek H. Antinociceptive and anti-inflammatory activities of Viburnum opulus. Pharm. Biology 2009, 47(7), 653-58; Altun M.L., Özbek H., Çitoglu G.S., Yilmaz B.S., Bayram I., Cengiz N. Hepatoprotective and hypoglcemic activities of Viburnum opulus L. Turk. J. Pharm. Sci. 2010, 7, 1, 35-48; Andreeva T.I. Antioxidant activity of cranberry tree (Viburnum opulus L.) bark extract. J. Pharm. Chem. 2004, 38, 548-50; Calle J., Toscano M., Pinzon R., Baquero J., Bautista E. Antinociceptive and uterine relaxant activities of Viburnum toronis alive (Caprifoliaceae). J. Ethnopharm. 1999, 66, 71-73; Česoniene L., Daubaras R., Viškelis P., Šarkinas A. Determination of the total phenolic and anthocyanin contents and antimicrobial activity of Viburnum opulus fruit juice. Plant Food for Human Nutrition 2012, 67, 256-61; Cometa M.F., Parisi L., Palmery M., Meneguz A., Tomassini L. In vitro relaxant and spasmolytic effects from constituents from Viburnum prunifolium and HPLC quantification of the bioactive isolated iridoids. J. of Ethnopharmac. 2009, 123, 201-07; Donoghue M.J., Baldwin B.G., Li J., Winkworth R.C. Viburnum phylogeny based on chloroplast trnK intron and nuclear and ribosmal ITS DNA sequences. Systematic Botany 2004, 29 (1), 188-98; Erdogan-Orhan I., Altun M.L., Yilmaz B.S., Saltan G. Anti-acetylcholinesterase and antioxidant assets of the major components (salicin, amentoflavone, and chlorogenic acid) and the extracts of Viburnum opulus and Viburnum lantana and their total phenol and flavonoid contents. J. of Medicinal Food 2011, 14, 4, 434-40; Eriksson T., Donoghue M.J. Phylogenetic relationships of Sambucus and Adoxa (Adoxoideae, Adoxaceae) based on nuclear ribosomal ITS sequences and preliminary morphological data. Systematic Botany 1997, 22(3), 553-73; Flaherty M. Peacebuilding with Women in Ukraine, using narrative to envision a common future. Lexington Books 2012, 172; Grainger Bisset N., Wichtl M. Herbal drugs and phytopharmaceuticals, a handbook for practice on a scientific basis with reference to German Comission E monographs. Medpharm Scientific Publishers 2001, wyd. II; Grzędzicka E. Zioła dawniej i dziś. Atlas ziół. Buchmann, Wwa 2011, 6-7; Hutchinson J. Families of flowering plants, wyd. III, Oxford, Clarendon Press 1969, 221; Ilhan M., Ergene B., Süntar I., Özbilgin S., Çitoglu G.S., Demirel M.A., Keleş H., Altun L., Akkol E.K. Preclinical evaluation of antiurolithiatic activity of Viburnum opulus L., on sodium oxalate-induced urolithiasis rat model. Hindawi Publishing Corp., Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2014; Jonadet M., Bastide J., Bastide P., Biko V., Carnat A., Lamaison J.L. Activités inhibitrices enzymatiques in vitro et angioprotectrice in vivo de Viburnum opulus L. Pharm. Acta Helv. 1989, 64: 94-96; Nicholson J.A., Darby T.D., Jarboe C.H. Viopudial, a hypotensive and smooth muscle antispasmodic from Viburnum opulus. Proc. Soc. Exp. Biol. Med. 1972, 140, 457-61; Ovodova R.G., Golovchenko V.V., Popov S.V., Shashkov A.S., Ovodov Y.S. The isolation, preliminary structural studies, and physiological avtivity of water-soluble polysaccharides from the squeezed berries of snowball tree Viburnum opulus. Russian J. of Bioorganic Chemistry 2000, 26, 1, 54-59; Ożarowski A., Łańcucki J., Gąsiorowska K. Leki roślinne. Informator. Wyd. Akcyd., Wwa 1978, wyd. I; Ożarowski A. Współczesne ziołolecznictwo. Ziołolecznictwo - poradnik dla lekarzy, wyd. III. PZWL, Wwa 1982; Reicholf J.H., Steinbach G. Wielka encyklopedia. Drzewa, krzewy. Muza S.A., Wwa 1995; Spriggs E.L., Clement W.L., Sweeney P.W., Madrinán S., Edwards E.J., Donoghue M.J. Temperate radiations and dying embers of a tropical past: the diversification of Viburnum. New Phylologist 2015; Tuglu D., Yilmaz E., Yuvanc E., Erguder I., Kisa U., Bal F., Batislam E. Viburnum opulus: could it be a new alternative, such as lemon juice, to pharmacological therapy in hypocitraturic stone patients? Archivo Italiano di Urologia e Andrologia 2014, 86, 4, 297-99; Ulger H., Ertekin T., Karaca O., Canoz O., Nisari M., Unur E., Elmali F. Influence of gilaburu (Viburnum opulus) juice on 1,2-dimethylhydrazine (DMH)-induced colon cancer. Toxicology and Industrial Health 2013, 29, 9, 824-29; Velioglu Y.S., Ekici L., Poyrazoglu E.S. Phenolic composition of european cranberrybush (Viburnum opulus L.) berries and astringency removal of its commercial juice. Intern. J. of Food Science and Technology 2006, 41, 1011-15; Vlad V., Munta A., Crisan I.G. Digitalis-type cardiotonic action of Viburnum species extracts. Planta Med. 1977, 31, 228-31; Wang L.Q., Chen Y.G., Xu J.J., Liu Y., Li X.M., Zhao Y. Compounds from Viburnum and their biological activities. Chemistry and Biodiversity 2008, 5, 1879-99; WHO monographs on selected medicinal plants, vol. IV, 2009, 364-72; Winkworth R.C., Donoghue M.J. Viburnum phylogeny based on combined molecular data: implications for taxonomy and biogeography. American J. of Botany 2005, 92(4), 653-66; www.agroatlas.ru; www.archaeologiemuseum.it; www.doz.pl; www.mobot.org; Zayachkivska O.S. Influence of Viburnum opulus proanthocyanidins on stress-induced gastrointestinal mucosal damage. J. Physiol. Pharmacol. 2006, 57, 155-67.

Autorzy

  • prof. dr hab. Wiesława Bylka

    Prof. dr hab. Wiesława Bylka jest emerytowanym profesorem Katedry i Zakładu Farmakognozji w Poznaniu. Od 1979 doktor farmacji, habilitacja 2005, tytuł profesora  nauk farmaceutycznych 2014 r. Współautor licznych prac eksperymentalnych i poglądowych oraz skryptów z farmakognozji dla studentów.

    Pokaż wszystkie artykuły
  • dr n. farm. Marlena Dudek-Makuch

    Dr n. farm. Marlena Dudek-Makuch jest adiunktem w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Autorka prac eksperymentalnych i poglądowych oraz skryptów z farmakognozji. Zainteresowania zawodowe: substancje naturalne lecznictwie, profilaktyce zdrowotnej i kosmetyce.

    Pokaż wszystkie artykuły
  • dr n. farm. Ewa Witkowska-Banaszczak

    Dr n. farm. Ewa Witkowska-Banaszczak jest adiunktem w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Autorka prac eksperymentalnych i poglądowych oraz skryptów z farmakognozji. Zainteresowania zawodowe: substancje naturalne lecznictwie, profilaktyce zdrowotnej i kosmetyce.

    Pokaż wszystkie artykuły
  • mgr farm. Jan Boryski

    Mgr farm. Jan Boryski w 2015 r. uzyskał tytuł magistra farmacji, na podstawie pracy dotyczącej właściwości antyoksydacyjnych wyciągów z liści kaliny hordowiny, wykonanej w Katedrze Farmakognozji UM w Poznaniu pod kierownictwem dr Marleny Dudek-Makuch.

    Pokaż wszystkie artykuły

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej