W sierpniowe dni na szlakach naszych wędrówek, spacerów, wycieczek rowerowych napotkamy owocujące krzewy jeżyny Rubus fruticosus. Czarne dojrzałe owoce z pewnością skuszą nasze podniebienie, zatrzymamy się i pochylimy nad tym krzewem.
Jako roślina lecznicza
jeżyna stosowana była od wieków. Jej właściwości lecznicze opisywali Hipokrates, Dioskurides, Pliniusz, Galen, a w czasach nowożytnych m.in. Dodonaeus, Matthiolus, Lonicerus czy Haller. Wskazywano na zewnętrzne i wewnętrzne, ściągające działanie liści jeżyny. Lorenc zwrócił uwagę na stosowanie liści jeżyny przy dławicy piersiowej, Madaus skoncentrował uwagę na hipoglikemicznych właściwościach wyciągów z liści. Komisja E 1 lutego 1990 wydała monografię nr 22, w której odniosła się pozytywnie do tych wskazań.
Jeżyna fałdowana Rubus fruticosus
– to według nomenklatury botanicznej prawidłowa nazwa naszej jeżyny. Dodatkowo, w różnych częściach Polski spotkamy się z różnymi jej nazwami tradycyjnymi: czarna malina, ostrążlica, ostrężyna, wodostrężnica, urzyna, ostrygi, dziady…
Po angielsku jeżyna to blackberry, po niemiecku Brombeere, po francusku ronce, po rosyjsku jeżewicznik (ежевичник), po czesku ostružina. Jeżyna fałdowana (syn. Rubus plicatus) to najbliższa krewna znanej każdemu z nas maliny właściwej Rubus idaeus. Obie należą do tej samej rodziny różowatych i rodzaju malina Rubus.
Choć gatunki są spokrewnione, to jednak należy je traktować jako dwie osobne rośliny lecznicze, farmakognozja każdą z nich rozpatruje osobno. Przyjrzyjmy się bliżej jeżynie. Chcę zachęcić Czytelników Panacei do umieszczenia jej w domowej apteczce i w spiżarni, zwłaszcza na zimę. Jeżyna występuje w Europie, w Azji, Ameryce Północnej. W stanie dzikim w Polsce występuje na całym niżu i w niższych partiach górskich. Rośnie na polach, zrębach, zaroślach, w lasach, przy drogach, w pobliżu skał. Szybko się rozrasta, zajmując coraz to większe przestrzenie. Z tego powodu bywa uciążliwym chwastem w uprawach polnych i leśnych. W Polsce występuje około 50 gatunków jeżyn, ponieważ tworzy ona często mieszańce z innymi gatunkami rodzaju Rubus.
Jest kolczastym krzewem o pędach wysokości 1-4 m. Liście są dłoniasto złożone, 3-5-listkowe, ogonkowe. Pojedynczy listek o blaszce jajowatej długości 3-9 cm, szerokości 2-6 cm, zwęża się ku nasadzie. Długość ogonka liściowego 3-6 cm. Liść od strony górnej jest zielony, gładki lub słabo owłosiony, od spodu jaśniejszy. Młode liście są od spodu silnie owłosione, starsze są owłosione tylko na nerwach spodu blaszki liściowej. Brzeg liścia jest ostro, nierówno piłkowany. Szczytowy listek jest najczęściej o kształcie sercowatym. Unerwienie liści jest pierzaste. Na głównych nerwach i na ogonkach liściowych znajdują się haczykowate i wygięte kolce długości 1-2 mm. Liście są bez zapachu.
Krzew jeżyny kwitnie od czerwca do lipca. Kwiaty są promieniste, o płatkach barwy białej do jasnoróżowej. Dojrzałe owoce są czarne.
Surowcem
farmakognostycznym i farmakopealnym jest liść jeżyny fałdowanej Folium Rubi fruticosi. W różnych częściach Polski, w tradycyjnym lecznictwie oprócz liści wykorzystuje się owoce jeżyny Fructus Rubi fruticosi i korzeń jeżyny Radix Rubi fruticosi. Liście jeżyny do celów leczniczych zbiera się wiosną i na początku lata, przed kwitnieniem rośliny. Suszy się je w cieniu i w przewiewie. Farmakopea VI podaje, że surowiec leczniczy powinien zawierać nie mniej niż 8% garbników w przeliczeniu na pirogalol (C6H6O3 – m.cz. 126,11). Dawka jednorazowa i dobowa, zwykle stosowana według FP VI, podana doustnie w odwarach lub zewnętrznie w odwarach, wynosi 4,5 g surowca.
Liść jeżyny swoje główne działanie zawdzięcza obecności garbników hydrolizujących (galotanina, elagotanina dimeryczna) i proantocyjanidynom. Związkami czynnymi są także kwasy organiczne (cytrynowy, izocytrynowy, jabłkowy, bursztynowy, askorbowy), flawonoidy, triterpeny i sole mineralne.
Ze względu na zawartość garbników, liść jeżyny ma zastosowanie jako środek ściągający, przeciwbiegunkowy i krwiotamujący. Podawany wewnętrznie, doustnie w biegunkach i w stanach zapalnych, w chorobie wrzodowej, wzdęciach i innych chorobach przewodu pokarmowego.
Do innych właściwości leczniczych zalicza się działanie grzybobójcze, bakteriobójcze i przeciwzapalne. Działanie to wykorzystywane jest także przy podaniu zewnętrznym, do płukania w stanach zapalnych gardła i błony śluzowej jamy ustnej, przy pleśniawkach oraz do kąpieli w chorobach skóry, w trądziku i egzemie. Zawarte w liściach związki czynne działają moczopędnie i napotnie, ułatwiają usuwanie toksycznych metabolitów z moczem.
Działanie moczopędne i napotne, regulujące przemianę materii i ogólnie odtruwające, jest szczególnie istotne w chorobie reumatycznej, przeziębieniu i grypie.
Oprócz tego, obecność w liściach triterpenów wywołuje działanie hipoglikemiczne, na co zwrócili uwagę autorzy hiszpańscy.
Dietrich Frohne proponuje: w niespecyficznych, ostrych biegunkach zalać 2 łyżki liści filiżanką gotującej się wody, po 10 minutach przecedzić, pić świeżo przyrządzoną herbatkę kilka razy dziennie między posiłkami. W herbatce domowej lub śniadaniowej używa się również liści sfermentowanych. Herbata ze sfermentowanych liści bywa stosowana jako namiastka herbaty czarnej.
Wolfgand Hensel podaje przepis herbatki ziołowej: zmieszać liście jeżyny i maliny w równych proporcjach. Dodać kwiat lipy, suszone owoce dzikiej róży i ziele mięty dla zwiększenia aromatu. 2 łyżeczki mieszanki zalać w filiżance wrzącą wodą i przecedzić po 10 minutach.
Do stosowania wewnętrznego i zewnętrznego proponuje się odwary: płynne, wodne mieszanki ziołowe. Otrzymuje się je, ogrzewając rozdrobniony surowiec z określoną objętością wody i utrzymuje się w stanie wrzenia przez 30 minut.
Zalecana jest także nalewka – do stosowania zewnętrznego w zmianach skórnych, takich jak trądzik pospolity i trądzik różowaty, zmiany skórne sączące i łojotok.
Ekstrakt z liści jeżyny jest bardzo cenny dla przemysłu kosmetycznego. Wykorzystywany w preparatach o działaniu ochronnym przed promieniowaniem.
Przeprowadzone badania udowodniły, że ekstrakt z liści jeżyny spowalnia procesy starzenia się skóry na drodze zahamowania aktywności metaloproteinazy MMP1 (grupa enzymów mających zdolność do degradacji białek zawartych w macierzy międzykomórkowej).
W kuchni
najbardziej ceni się owoc jeżyny Fructus Rubi fruticosi. Jest mięsisty, zbiorowy, zaliczany do wielopestkowców. Ze związków czynnych owoce zawierają antocyjany, witaminy A, B i C, kwas cytrynowy, pektyny, cukry, związki śluzowe, sole mineralne. Świeże owoce mają zastosowanie w produkcji syropów wykrztuśnych. Owoce mają także właściwości ogólnie wzmacniające organizm, poprawiają trawienie. Sok ze świeżych, dojrzałych owoców ma działanie przeciwgorączkowe i napotne.
Suszone owoce wykorzystuje się w sporządzaniu herbat. Owoce zbiera się czarne, dojrzałe, razem z dnem kwiatowym. Suszenie w suszarni, w temperaturze 40-60°C
Aleksander Ożarowski podaje przepis na napój z owoców jeżyny: wlać 2 łyżki soku z owoców jeżyny do 1 szklanki przegotowanej, ciepłej wody. Podawać do picia w chorobach gorączkowych, w zastępstwie soku malinowego.
W medycynie ludowej
odegrał pewną rolę także korzeń jeżyny Radix Rubi fruticosi. Co prawda, nie ma w pełni wiarygodnych, dostępnych informacji, ale stosowano go w profilaktyce puchliny i w chorobach żołądkowo-jelitowych. Korzenie jeżyny wykopywane były w lutym i w marcu, suszono je i rozdrabniano. Niektóre źródła podają, że surowiec działa moczopędnie i przeciwobrzękowo.
Jak widzimy, jeżyna jest cenną, zarazem pospolitą rośliną. A ponieważ jest tak powszechna, może warto znać jej zastosowanie lecznicze i korzystać z jej leczniczych właściwości. Zachęcam także do zapasów na zimę z owoców jeżyny: dżemów, kompotów, soków. Także do zamrażania owoców.
