Roślina o niepospolitej urodzie, inspirującej artystów różnych epok, szczególnie modna w okresie secesji. Towarzyszy jej wiele mitów i legend. Już Celtowie, Galowie i Germanie czcili ją jako świętą, wyrastającą tylko na drzewie uderzonym przez piorun, więc pochodzącą z nieba… Jemiole rosnącej w gajach dębowych przypisywano moc czarodziejską. Miała chronić przed chorobami i czarami, miała przynosić szczęście. Wiecznie zielona, stała się symbolem nieśmiertelności.
W XVII-wiecznej Anglii utrwalił się zwyczaj, wywodzący się jeszcze z czasów celtyckich, całowania się pod jemiołą w okresie Bożego Narodzenia.
Jemioła jako zimozielony półpasożyt wnika do wnętrza żywiciela przez tzw. haustoria, czerpiąc w ten sposób wodę i sole mineralne, ale sama asymiluje dwutlenek węgla. Wykorzystuje swego żywiciela, ale go nie niszczy. Rośnie najczęściej na drzewach liściastych, także na sośnie i jodle. Występuje na terenie całej Europy, można ją też spotkać w Afryce Północnej, w Azji Południowej i w Japonii.
Pełna nazwa botaniczna gatunku to jemioła pospolita Viscum album L. z rodziny gązewnikowatych Loranthaceae. Viscum pochodzi od łacińskiego viscosus, czyli lepki, kleisty; album od albus, czyli biały, bo taki jest kolor owoców jemioły. Surowiec stanowią młode gałązki rozgałęziające się, barwy zielonej lub żółtozielonej, z liśćmi bezogonkowymi, podłużnie lancetowatymi lub eliptycznymi, z owocami kulistymi, barwy białawej lub żółtawej, zawierającymi trzy sercowate nasiona.
Preparaty z ziela jemioły stosowane były tradycyjnie w dolegliwościach sercowo-naczyniowych jako leki normalizujące rytm serca oraz obniżający ciśnienie tętnicze krwi. Nowe znaczenie jemioła może zyskać w terapii choroby nowotworowej, jeśli w pełni zostanie udowodniona jej skuteczność i bezpieczeństwo stosowania.
Grupy związków
szczególnie istotne dla właściwości farmakologicznych jemioły, to wiskotoksyny A2, A3 i B – niskocząsteczkowe oligopeptydy zbudowane z 46 aminokwasów; polisacharydy – galaktouroniany i arabinogalaktany; lektyny o charakterze glikoprotein: ML I (wiskumina), ML II, i ML III oraz aminy, kwasy fenolowe, flawonoidy – metylowe estry kwercetyny, glikozydy falawanonów, metoksylowane chalkony, triterpeny; fitosterole, lignany: diglukozyd syryngarezynolu i syringina. Skład zespołu związków czynnych zależny jest w pewnym stopniu od żywiciela, z którego pochodzi surowiec i od okresu zbioru. Brak jest wprawdzie systematycznych badań tej zależności, ale wiadomo, że ziele jemioły pozyskiwane z jodły i sosny zawiera różne ilości lektyny ML III. Surowiec pozyskiwany w czerwcu zawiera najwięcej wiskotoksyn, a w grudniu – lektyn.
Na układ sercowo-naczyniowy
Stosowanie preparatów z ziela jemioły w chorobach sercowo-naczyniowych opiera się głównie na wieloletniej tradycji, ale znane są wyniki nielicznych badań na zwierzętach. Stwierdzono, że u szczurów i psów z nadciśnieniem podawanie wyciągów z jemioły obniżało ciśnienie tętnicze. Wyciąg wodny ze świeżego ziela jemioły, stosowany per os w dawce odpowiadającej 10-krotnej dawce terapeutycznej (0,4 ml/kg) przez dwa tygodnie, obniżał ciśnienie tętnicze krwi u szczurów normotensyjnych o 30%, u szczurów z nadciśnieniem o 38%, po czterech tygodniach stosowania nawet o 58%.
Przeciwnowotworowo
Drugim kierunkiem działania ziela jemioły jest aktywność przeciwnowotworowa. Pierwszą próbę wykonano już w roku 1920, kiedy to Rudolf Steiner, opierając się na zasadzie Samuela Hahnemanna stosowania leczenia podobnego podobnym (1796), traktując jemiołę jako pasożyt podobny do nowotworu, zastosował w terapii tej choroby wyciąg z jemioły w formie zastrzyków. Dało to początek wielu podobnym badaniom, których wykonano już ponad tysiąc.
Badania in vitro
Obejmowały ocenę wpływu wyciągów z jemioły i głównych związków czynnych na różne mechanizmy aktywności przeciwnowotworowej. Stwierdzono, że jemioła hamuje angiogenezę nowotworową. Wyciągi wodne z ziela, zawierające różnego typu lektyny, działały cytotoksycznie i indukowały apoptozę. Stwierdzono to m.in. z użyciem komórek śródbłonka naczyń żylnych. Intensywne badania prowadzone przez ostatnie kilkanaście lat wskazują, że zasadniczą grupą dla działania przeciwnowotworowego jemioły są lektyny, w tej grupie ilościowo dominuje aglutynina VAA-I oraz aglutynina rVAA. Zależnie od stosowanej dawki, te lektyny powodują dwa zasadniczo różne efekty: stosowane w dużych dawkach działają cytotoksycznie i indukują apoptozę; w małych dawkach stymulują procesy odporności, zwiększając m.in. różnicowanie i dojrzewanie T-limfocytów. Zwraca uwagę bardzo duża skuteczność VAA-I w indukowaniu apoptozy, w połączeniu ze stosowaniem naświetlania jonizującego. Wyciągi otrzymane z ziela pochodzącego z Chin obniżały w komórkach raka jelita grubego poziom czynnika onkogennego miRNA3, przez degradację jego prekursorów. Wyciągi z ziela jemioły, rosnącej na różnych żywicielach, chroniły mitochondrialne DNA komórek HeLa przed uszkodzeniami oksydacyjnymi przez nadtlenek wodoru. Najsilniej działały wyciągi z jemioły rosnącej na szarańczynie strąkowym i na drzewie cytrynowym. Wyciąg z jemioły rosnącej na klonie był o 50% mniej aktywny. W tym roku ukazała się praca, w której udowodniono, że także kwasy triterpenowe jemioły, mimo złej rozpuszczalności w wyciągach wodnych, działają przeciwnowotworowo, indukując apoptozę w komórkach leukemii HL-60. Kolejnym kierunkiem aktywności związków czynnych jemioły jest działanie przeciwzapalne. Ta właściwość może mieć zresztą pewne znaczenie także w łagodzeniu objawów choroby nowotworowej. Działanie przeciwzapalne wykazano w wielu pracach. Stwierdzono m.in., że wyciąg z jemioły hamuje indukowaną przez cytokiny biosyntezę prostaglandyny E2 (PGE2), w stopniu zależnym od dawki, w hodowli komórek ludzkiego raka płuc (A-549).
Wpływ związków czynnych ziela jemioły na procesy odporności stwierdzono w badaniach na zwierzętach. Lektyny ML I, ML II i ML III, stosowane na błoną śluzową nosa myszy, istotnie zwiększały w śluzówce poziom IgA i IgG po infekcji wirusem Herpes. Podawanie ML I zwiększało proliferację T-limfocytów.
Badania kliniczne
Nadciśnienie tętnicze
Tradycyjne stosowanie wyciągów z jemioły jako leku przeciw nadciśnieniu nie jest oparte na poważniejszych badaniach klinicznych. Opisane jest jedno otwarte badanie z udziałem 120 pacjentów ze słabo nasilonym nadciśnieniem, u których preparaty z jemioły spowodowały niewielkie obniżenie ciśnienia. Wyniki innych prac uważane są za kontrowersyjne.
Choroby nowotworowe
Od czasów pierwszego zastosowania wyciągu z jemioły przez Rudolfa Steinera w leczeniu raka, wykonano wiele badań klinicznych. Dotyczyły one różnych preparatów z jemioły, brało w nich udział kilka tysięcy pacjentów. Mimo to wciąż nie można jeszcze mówić o udowodnionym działaniu przeciwnowotworowym tego surowca. W roku 2004 opublikowano pracę, w której oceniano skuteczność preparatu zawierającego wyciąg z jemioły rosnącej na jesionie w leczeniu nowotworów wątroby. Przedstawiono zaskakująco dobre wyniki: przedłużenie życia, zmniejszenie wielkości guzów. Niestety, metodologia tego badania budzi wiele zastrzeżeń.
W roku 2009 opublikowano wyniki pilotowego badania z udziałem 95 pacjentek z wczesnym stadium nowotworu piersi, podzielonych na trzy grupy. Dwie grupy przyjmowały preparat z jemioły i typową chemioterapię, trzecia grupa była leczona tylko lekami chemicznymi. Podawanie preparatu z jemioły wyraźnie poprawiło jakość życia pacjentek i zmniejszyło występowanie neutropenii po stosowanym leczeniu chemicznym. Opisano przypadek 36-letniej pacjentki, cierpiącej przez 10 lat na raka piersi, któremu towarzyszyło uczucie zmęczenia. Dwa i pół roku stosowania preparatu z jemioły istotnie, w stopniu zależnym od dawki, zmniejszyło nasilenie dolegliwości. Duża ilość badań klinicznych umożliwiła wykonanie metaanaliz, co pozwala na wyciągnięcie ogólnych wniosków, dotyczących efektów stosowania preparatów z jemioły. Praca opublikowana w roku 2009 obejmowała 19 randomizowanych, 16 nierandomizowanych kontrolowanych badań klinicznych i 11 obserwacji klinicznych pacjentek z rakiem piersi lub narządów rodnych. W badaniach brało udział prawie 10 tysięcy pacjentek, przyjmujących różne preparaty z ziela jemioły, rosnącego na różnych żywicielach, i izolowane z tego surowca lektyny. Autorzy wskazują na korzystne efekty stosowania preparatów, uważając za stosunkowo najmocniej udokumentowane: korzystny wpływ na poprawę jakości życia i poprawę tolerancji typowego leczenia przeciwnowotworowego. Stałe podawanie małych dawek nie powodowało regresji nowotworu, którą obserwowano tylko przy miejscowym stosowaniu wysokich dawek.
Kolejna metaanaliza dotyczyła wpływu handlowego wyciągu z ziela jemioły na przeżywalność pacjentów. Na podstawie analizy 49 badań klinicznych autorzy uznali, że stosowanie wyciągu wiąże się ze zmniejszeniem śmiertelności pacjentów, podkreślają jednak konieczność dalszych, poprawnych metodologicznie badań. Przegląd danych indywidualnych pacjentek z rakiem piersi wykazał, że leczenie preparatami jemioły wpływało korzystnie na ich samopoczucie.
Ocena wykonana w tym roku objęła 30 kontrolowanych prób klinicznych, dotyczących stosowania handlowego wyciągu z ziela jemioły i wpływu tego leczenia na jakość życia pacjentów z chorobą nowotworową. Stwierdzono niedostatki metodologiczne prowadzonych badań, ale także pozytywny wpływ stosowanej terapii na samopoczucie pacjentów. Mechanizmami warunkującymi takie działanie są indukcja apoptozy, aktywacja systemu odpornościowego, zwiększenie wydzielania endorfin. To w efekcie daje zwiększenie aktywności i poprawę jakości życia.
Bezpieczeństwo
Stosowanie u pacjentów i u zwierząt doświadczalnych dużych dawek, nawet przez dłuższy okres czasu, nie powodowało supresji odporności. Działania niepożądane występowały w stopniu zależnym od dawki i były zbliżone do objawów przeziębienia. Ocenę wykonano na podstawie 69 badań klinicznych i 48 badań na zwierzętach. Porównanie bezpieczeństwa dwóch wyciągów z jemioły – rosnącej na topoli i na jabłoni – wykazało, że pierwszy powoduje silną eozynofilię, ale nie powoduje immunosupresji; drugi jest tolerowany znacznie lepiej, wywołując eozynofilię tylko w niewielkim stopniu.
Tradycja i nadzieje
Ziele jemioły, jako tradycyjnie stosowany lek w chorobie nadciśnieniowej, nie ma udowodnionej skuteczności w tym zakresie. Być może wykonano zbyt mało badań. Szeroko prowadzone prace wskazują jednak na nowe, bardzo istotne dla terapii właściwości ziela jemioły. Działanie cytotoksyczne – hamujące angiogenezę nowotworową, indukujące apoptozę, stymulujące procesy immunologiczne, hamujące rozwój stanu zapalnego – stwarzają nowe możliwości stosowania. Najważniejsza jest jednak możliwość stosowania w chorobie nowotworowej i od lat wiązane są z tym wielkie nadzieje. Mimo badań wielu preparatów z jemioły, z udziałem tysięcy pacjentów, wciąż nie można jeszcze uznać tego działania za udowodnione, a stosowania za całkowicie bezpieczne. Tylko dalej prowadzone prace mogą wyjaśnić możliwości stosowania ziela jemioły w terapii. Możemy mieć nadzieję, że dr Edzar Ernst, ostrzegając (2006) przed działaniami niepożądanymi preparatów z jemioły, nie miał racji, ograniczając rolę tej rośliny jedynie do dekorowania domów w okresie Bożego Narodzenia i świątecznych pocałunków pod nią… Wiele wskazuje na sens dalszych poszukiwań. Być może w przyszłości jemioła stanie się nadzieją dla pacjentów z chorobą nowotworową.
Piśmiennictwo:
Barnes J., Anderson L., Phillipson J.D. Herbal medicines. Pharmaceutical Press, London 2006; Bruneton J. Pharmacognosy. Lavoisier - Paris, New York 1999; Büssing A., Raak Ch., Ostermann T. Quality of life related dimension in cancer patients treated with mistletoe extract (Iscador): a meta-analysis. Evidence Based Complementary and Alternative Medicine 2012, ID 219403; Coulon A., Mosbah A.,Urech K., Rouqe P., Darbon H. Comparative membraneinteraction study of viscotoxins A3, A2 and B from misteletoe (Viscum album) and connections vith their stuctures. Biochem. J. 2003, 15, 374(Pt1), 71-78; Delebinski C., Jager S., Kauczor G., Seeger K., Lode H., Seifert G. A new development of triterpene acids - containg extracts from Viscum album L. displays synergistic induction of apoptosis in childhood leukemia. BMC Complementary and Alternative Medicine 2012, 12, 9 Suppl. 1, P33, 176; Ernst E. Mistletoe as a treatment for cancer. BMJ 2006, 333, 1282-83; Franz H., Ziska P., Kindt A. Isolation and properties of three lectins from mistletoe (Viscum album L.). Biochem. J. 1981, 195, 481-84; Hajto T., Hostanska K., Berki T., Pelinkas L., Nemeth P. Oncopharmacological perspectives of a plant lectin (Viscum album agglutinin - 1); Overview of recent results from in vitro experiments and in vivo animal models, and their possible revelance for clinical applications. CAM 2005, 2(1), 59-67; Huber R., Lüdtke H., Wieber J., Becmann Ch. Safety and effects of two mistletoe preparations on production of interleukin -6 and other immune parameters - a placebo controlled clinical trial in healthy subjects. BMC Complementary and Alternative Medicine 2011, 11, 176; Hegde P., Maddur M., Friboulet A., Kaveri S.V. Viscum album exerts anti-inflamatory effect by selectively inhibiting cytokine - induced expression of cyclooxygenase-2. PLoS ONE 2011, 6(10), 26312; Huven J-P., Bayry J., Delqnat S., Nicoletti A., Kaveri S. Induction of apoptosis of endothelial cells by Viscum album: a role for anti-tumoral properties of mistletote lectins. Molecular Medicine 2002, 8(10), 606; Jambor J. Rośliny lecznicze od aloesu do żeń-szenia. Pharmapress, Wwa 2006; Keeler K., Hänsel R., Rimpler H., Schneider G. Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis. Springer-Verlag, Berlin 1994, 1160-79; Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa1998; Kienle G.S., Grugel R., Klene H. Safety of higher dosages of Viscum album L. in animals and humans - systematic review of immune changes and safety parametrers. BMC Complementary and Alternative Medicine 2011, 13, 72; Kienle G.S., Glockmann A., Kiene H. Viscum album L. extracts in breast and gynaecological cancers: a systematic review of clinical and preclinical research. J. Exp. Clin. Cancer Res. 2009, 28(1), 78; Lavastre V.,Cavalli H., Ratthe C., Girard D. Anti-inflamatory effect of Viscum album agglutinin -1(vAA-I):inductionof apoptosis in activated neutrophils and inhibition of lipopolysaccharide - induced neutrophils inflamation in vivo. Clin. Exp. Immunol. 2004, 137(2), 272-78; Lavelle E., Grant G., Leavy O., Mills H.K., O’Hagan D.T. Mistleoe lectin enhance immune responses to intranasally co-administered herpes simplex virus glycoprotein D2. Immunology 2002, 107(2), 268-74; Li L-N., Zhang H-D., Zhi R., Yuan S-J. Down-regulation of some miRNAs by degrading their precursors contributes to anti-cancer effect of mistletoe lectin –I. BJP 2011, 182(2), 349-54; Ma Y-H., Cheng W-Z., Chen X-H., Zhang D-Q. Active chinese mistletoe lectin- 55 enhances colon cancer surveillance through regulating innate and adaptative immune response. World J. Gastroenterology 2008, 14(34), 5274-81; Mabed M., El-Helw L., Shamaa S. Phase II study of Viscum fraxini-2 in patients with advanced hepatocellular carcinoma. British J. of Cancer. 2004, 90, 65-69; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Onav-Ukar E., Erol O., Kandemir B., Arda N. Viscum album L. extracts protects HeLa cells against nuclear and mitochondrial DNA damage. Evidence Based Complementary and Alternative Medicine 2012, ID 958740; Olaku O., White J. Herbal therapy use by cancer patients: a literature review on case reports. Eur. J. Cancer 2011, 47(4), 508-14; Ostermann T., Raak C.H., Büssing A. Survival of cancer patients treated with mistletoe extract (Isador): a systematic literature review. BMC Cancer 2009, 9, 451; Sagar S.M.,Yance D.,Wong R.K. Natural health products that inhibit angiogenesis: a potential source for investigational new agents to treat cancer - part 1. Curr.Oncol. 2006, 13(1), 14-26; Sagar S.M.,Yance D.,Wong R.K. Natural health products that inhibit angiogenesis: a potential source for investigational new agents to treat cancer - part2. Curr. Oncol. 2006, 13(3), 98-107; Tebassum N., Ahmad F. Role of natural herbs in the treatment of hypertension. Pharmacogn. Res. 2011, 5(9), 30- 40; Tröger W., Jazdic S., Hamre H., Matilasevic M. Quality life and neutropenia in patients with early stage breast cancer: A randomized pilot study comparing additional treatment with mistletoe extract to chemotherapy alone. Breast Cancer 2009, 3, 35-45; Woda K., Lundberg I., Kienle G. Mistletoe treatment in cancer - related fatique: a case report. Case J. 2009, 2, 77; Ziegler R. Mistletoe preparation Iscador: Are there methodological concerns with respect to controlled clinicals trials? Evidence Based Complementary and Alternative Medicine 2009, 6(1), 9-30 ID 958740; Ziegler R., Grossarth-Maticek R. Indywidual patient data meta-analysis of survivaland psychosomatic self regulation from published prospective controlled cohor studies for long term therapy of breast cancer patients with a mistletoe preparation (Iscador). Evidence Based Complementary and Alternative Medicine 2010), 7(2), 157-66.
