Jałowiec pospolity Juniperus communis nie jest w Polsce – wbrew nazwie – pospolity, ale na pewno popularny i rozpoznawalny wśród roślin owocodajnych. Jest też wykorzystywany zarówno w lecznictwie, jak i w kuchni. W mniejszym stopniu w gospodarce. Jego obecność w kulturze – tak ludowej, jak i wysokiej, jest znacząca. Jeśli się więc omawia krajowe owoce, jałowca pominąć nie można.
Botanicznie
Należy do rodziny cyprysowatych Cupressaceae, do rzędu cyprysowców Cupressales (według części systematyków do szpilkowców Coniferales), nagonasiennych Gymnospermae. Rodzaj liczy około 50- 71 gatunków. W Polsce w warunkach naturalnych występują dwa, kilkanaście innych jest uprawianych jako rośliny ozdobne.
Drugim gatunkiem dziko rosnącym w Polsce jest jałowiec sabiński Juniperus sabina. W odróżnieniu od pospolitego, sabiński jest silnie trujący. Spożycie nawet niewielkich ilości owoców czy pędów może doprowadzić do zatruć śmiertelnych.
Jałowiec pospolity jest pokaźnym krzewem, rzadziej drzewem. Zimozielony, podobnie jak większość nagonasiennych. Dorasta w w formie krzewiastej do 4 m, jako drzewo do około 11 m, czasem nawet do 20 m. Największe osobniki znajdowane są w Szwecji. Najwyższy ma 18,5 m, najszerszy 2,8 m obwodu w pierśnicy. W Polsce w 1958 roku padł okaz grubszy, miał 3,02 m obwodu. Jałowiec jest długowieczny. Zazwyczaj dożywa stu lat, niekiedy więcej. Ma silnie rozwinięty, ale płytki system korzeniowy. W odróżnieniu od innych cyprysowatych, w tym i większości innych gatunków jałowców, ma wyłącznie liście szpilkowate, nie wytwarza łusek. Kwiaty są rozdzielnopłciowe, rośliny zazwyczaj dwupienne, co trzeba uwzględnić przy uprawie nastawionej na pozyskanie owoców. Szyszkojagody jałowca nie są owocami w sensie ścisłym, to określenie potoczne, ze względu na podobieństwo do owoców, zwłaszcza do jagód. W rzeczywistości są to mięsiste łuski kwiatostanu, złączone w kulistą formę. Szyszkojagoda, dojrzewająca przez dwa lata, zawiera zwykle od jednego do trzech nasion, rzadko do sześciu. Szyszkojagody morfologicznie przypominają jagody, a anatomicznie szyszki. Dojrzewają dwa, czasami nawet trzy lata. Pierwszej jesieni po kwitnieniu są zielone i owalne. Dopiero drugiego roku stają się kuliste i ciemnieją, przybierając barwę granatową lub fioletową, prawie czarną, i pokrywają się woskowym nalotem w kolorze stali.
Zastosowanie lecznicze
Jałowiec pospolity jest popularną rośliną leczniczą, olejkową. Surowcem znanym jako owoc jałowca juniperi fructus lub jagoda jałowca juniperi bacca jest, zgodnie z Farmakopeą Polską VI, dojrzała szyszkojagoda jałowca pospolitego Juniperus communis L, Cupressaceae, wysuszona w temperaturze nie wyższej niż 40°C. Surowiec działa diuretycznie, antyseptycznie (przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo), przeciwreumatycznie, żołądkowo i wiatropędnie, co potwierdzono licznymi i wszechstronnymi badaniami. Istnieją także, w mniejszym stopniu potwierdzone, doniesienia o działaniu hipoglikemicznym. Byłoby ono obiecujące na przyszłość. Regularne spożywanie niewielkich ilości szyszkojagód może obniżyć stężenie cukru we krwi, w początkowym stadium cukrzycy, zwłaszcza typu II. Pozwoliłoby to na późniejsze wdrożenie leczenia farmakologicznego.
Niekiedy przypisuje się jałowcowi działanie zwiększające prężność komórek układu nerwowego i serca, ułatwiające wykrztuszanie i przyspieszające obieg krwi. Stosowany jest w kamicy moczowej, zakażeniach dróg moczowych (zalecany do stosowania po antybiotykoterapii), w złym przepływie żółci, niewydolności wątroby, nadmiernej fermentacji jelitowej. Starsze podręczniki akademickie zalecały stosowanie owoców jako środka napotnego w chorobach przeziębieniowych i gorączkach W obrocie farmaceutycznym dostępny jest prosty preparat owocu, od kilku producentów, oraz preparaty złożone, zawierające susz, olejek i inne wyciągi.
W medycynie ludowej inhalacje z jałowca mają pomagać astmatykom, a odwary z owoców jałowca i kopru były podawane krowom, by ich mleko nie było gorzkie. Podstawowym składnikiem czynnym szyszkojagód jest olejek eteryczny oleum juniperi o złożonym i geograficznie zmiennym składzie, uzyskiwany przez destylację surowca z parą wodną. Jego monografię mamy w Farmakopei Polskiej V. Według niej jest to bezbarwna, żółtawa lub zielonawa ciecz o swoistym zapachu i palącym gorzkawym smaku. Olejek jałowcowy ma zróżnicowany skład i aktywność optyczną, w zależności od pochodzenia. Te z północy Europy są prawoskrętne, z południa lewoskrętne. W olejku dominują związki terpenowe: monoterpeny, pochodne monoterpenowe i seskwiterpeny. Najwięcej jest monoterpenów: na Litwie 50-70%, w Macedonii ponad 80%. Wśród nich dominują pinen i sabinen. Z reguły najwięcej jest pinenu (20-50% masy olejku), znaleziono jednak w Polsce okazy jałowca pospolitego, głównie w górach, zawierające więcej sabinenu. Oprócz olejku eterycznego (ok. 2% masy), szyszkojagody zawierają cukry (25-30%), garbniki, kwasy organiczne (średnio 3%), substancje żywicowe i woskowe, gorycze, flawonoidy, pektyny (około 0,7%) alkohol terpinelowy, sole mineralne – makro i mikroelementy (5-7%). Zawierają niewiele wody, w porównaniu z typowymi owocami. Pod tym względem przypominają raczej orzechy niż jagody.
Również inne gatunki z rodzaju juniperus mają znaczenie w lecznictwie. W leczeniu chorób skóry znaczenie zyskał jałowiec kolczasty juniperus oxycedrus, występujący powszechnie w krajach śródziemnomorskich, gdzie jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem jałowca. Przeprowadzono badania, w których porównano działanie przeciwgrzybicze jałowca pospolitego (odmian nizinnej i górskiej) i kolczastego. Kolczasty wykazał największą aktywność farmakologiczną. W wyniku dalszych badań stwierdzono, że odpowiedzialny za to jest jeden z monoterpenów, karen, występujący w mierzalnych ilościach tylko w olejku tego gatunku. W olejku jałowca pospolitego rzadko występuje on w stężeniu przekraczającym 1%, najczęściej w 10-krotnie mniejszym. Poza grzybicami, wyciągi z jałowca, w postaci dodatku do kąpieli, stosuje się w dermatologii także do zwalczania świądu o różnej etiologii. Jałowcowe kąpiele stosuje się też w reumatyzmie i przeziębieniu. Jałowiec pospolity ma zastosowanie w homeopatii i aromaterapii, także w ludowych praktykach z pogranicza tradycyjnego lecznictwa i magii, takich jak okadzanie domów i zwierząt.
W sztuce kulinarnej
Ma niemałe znaczenie. Nie tyle jako owoc, gdyż nie jest spożywany w dużych ilościach, typowych dla owoców, nie sporządza się z niego typowych przetworów owocowych. Jest przyprawą. Dodawany w postaci suszonych owoców do wielu potraw, szczególnie z mięsa i kapusty. Ma spore znaczenie w produkcji napojów, szczególnie alkoholowych. Przykładem jest gin, pochodzący z Anglii, obecnie wytwarzany i spożywany na całym świecie – zarówno w postaci czystej, jak i w drinkach. Swoistymi mutacjami ginu są jałowcówki i borowiczki (od słowackiego słowa borievka, oznaczającego jałowiec). Gdzieniegdzie produkuje się również, tak przemysłowo, jak i amatorsko, piwo jałowcowe, w którym szyszkoj agody j a – łowca są zamiast szyszek chmielu. Z szyszkojagód jałowca wytwarzano też namiastkę czarnej kawy. Chociaż przetwory z jałowca nie mają poważnego zastosowania, były próby ich wytwarzania w Związku Sowieckim. Na bazie cukrowego syropu z jagód jałowca, produkowano tam galaretki, kisiele, ciastka, pierniki i wina. Nie tylko szyszkojagody, ale też igliwie i pędy jałowca używane są do wytwarzania dymu wędzalniczego. Owoce zbiera się, gdy są całkowicie dojrzałe, późną jesienią i zimą. Najczęściej rozkłada się płachtę pod krzewem, którym potrząsa się za pomocą grabi. Zarówno w celach leczniczych, jak i kulinarnych, jałowiec należy spożywać z umiarem. Regularne spożywanie dużych ilości szyszkojagód może uszkodzić nerki, prawdopodobnie też serce.
Drewno jałowca
Ma niewielkie zastosowanie, daje za mało materiału. Wykorzystywane jest sporadycznie, raczej w rzemiośle niż w przemyśle. Istnieją pojedyncze zapisy o używaniu w starożytności drewna jałowca jako budulca, więcej jest świadectw, że używane było do wyrobu trumien, mebli, pojemników i drobnych przedmiotów ozdobnych – dla trwałości i przyjemnego zapachu. Jałowiec jest uprawiany jako roślina ozdobna, uprawa jest łatwa.
W kulturze
Pojawia się często. Przede wszystkim wiąże się z magią i religią. Napój z jagód jałowca miał dawać zdolności przepowiadania przyszłości. W legendach, baśniach i podaniach ludowych jałowiec jest często bramą do innych wymiarów, Niemiecka baśń Krzak jałowca opowiada o duszy zmarłego dziecka, mieszkającej między gałęziami krzewu, pod którym została pochowana jego matka. W polskim zbiorze baśni Zaklęty pierścień występują krzaki jałowca i przedmioty z drewna rośliny. Kojarzą się z magią, nadprzyrodzoną mądrością, zjawiskami tajemniczymi, z rzeczywistością metafizyczną. W wierzeniach pogańskich i ich ludowych reliktach jałowiec ma znaczenie niejednoznaczne i ambiwalentne. U Germanów łączony był ze złymi mocami, wrogimi człowiekowi. U Słowian był drzewem życzliwym ludziom, jego dym odstraszał złe moce, chronił przed chorobami. Jałowiec występuje w słowiańskich pieśniach ludowych, symbolizuje młodzieńca.
Dwukrotnie znajdujemy go na kartach Biblii. Najpierw we wzmiance o Eliaszu (19:4): A sam poszedł w puszczę na jeden dzień drogi: a gdy przyszedł, i usiadł pod jednym jałowcem, życzył sobie umrzeć, i rzekł: Dosyć już, o Panie; weźmijże duszę moję, bom nie jest lepszym nad ojców moich. (19:5): I położył się, a zasnął pod onym jałowcem, a oto w tenże czas tknął go Anioł i rzekł mu: Wstań, a jedz. Przekłady polskie, prócz Biblii Tysiąclecia, a także Wulgata i najważniejsze przekłady angielskie, mają w tym miejscu jałowiec, BT janowiec. W księdze Hioba (30:4): Którzy sobie rwali chwasty po chróstach, a korzonki jałowcowe były pokarmem ich. Tu wszystkie polskie przekłady, podobnie jak Wulgata i Biblia Króla Jakuba, mówią o jałowcu. Występuje też w literaturze. Ciekawa jest obecność jałowca w Przygodach Kubusia Puchatka. W polskim przekładzie Ireny Tuwim Kubuś, spadając z drzewa, wpada w krzaki jałowca. W oryginale nie ma jałowca, lecz gorse-bush, czyli kolcolist Ulex. Jałowiec przywoływali w swych dziełach Kazimierz Dymel, Walery Przyborowski, Andrzej Sapkowski, Ursula Le Guin, Isaac Asimov i inni.
* * *
Jest więc jałowiec rośliną niebanalną i niepospolitą. Jego znaczenie lecznicze, niegdyś istotne, dziś zmalało, ale są oznaki renesansu. Jałowiec jest obecnie głównie przyprawą i zapewne częściej jest kupowany w sklepach spożywczych niż w aptekach.
