Surowce roślinne immunomodulujące
Niedobór odporności nieswoistej prowadzi do częstych infekcji dróg oddechowych. Warto podkreślić, że odporność nieswoista działa niezależnie od swoistej, chociaż pobudza tę drugą do działania i może potrzebować jej wsparcia.
W okresie jesienno-zimowym staramy się poprawić naszą odporność, ale aby to dobrze zrobić warto przypomnieć sobie jak działa nasz układ odpornościowy. Jest to bardzo złożony system, który chroni nasz organizm przed różnego rodzaju patogenami, takimi jak bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty. Wyposażony jest on w mechanizmy, których zadaniem jest jak najszybsze rozpoznanie zagrożenia i odpowiednie zareagowanie. Dzieje się to poprzez dwa rodzaje odporności: nieswoistą (wrodzoną) oraz swoistą (nabytą). Oba te rodzaje odporności uzupełniają się i dopiero ich połączenie zapewnia skuteczne funkcjonowanie układu immunologicznego.
Odpowiedź swoista nasila się po ponownym kontakcie z patogenem.
Odporność nieswoista
To pierwsza bariera odpornościowa, którą na swojej drodze spotykają patogeny atakujące nasz organizm. Działanie odporności wrodzonej opiera się na bardzo wielu reakcjach, które uruchamiają się w chwili, gdy patogen pokona anatomiczne i czynnościowe bariery, jakie stawia mu skóra oraz błony śluzowe układu oddechowego, pokarmowego i moczowo-płciowego. Taką ochronę zapewnia m.in. wydzielanie przez nabłonek substancji o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym, kwaśne pH treści żołądkowej, czy wydzielanie śluzu przez błony śluzowe. Jeżeli mimo to patogen przemieści się do wnętrza organizmu, uruchamiane są m.in. kolejne reakcje:
wytwarzanie specjalnych białek (cytokin, interleukin oraz chemokin), które mogą inicjować, podtrzymywać lub hamować stan zapalny. Odgrywają one istotną rolę przeciwwirusową, przeciwpierwotniakową, przeciwbakteryjną, a nawet przeciwnowotworową.
uaktywnienie procesów zapewniających usuwanie patogenów oraz fragmentów komórek lub martwej materii (fagocytozy). Obce cząstki są pochłaniane przez krążące we krwi komórki żerne takie jak makrofagi, neutrofile czy monocyty, należące do grupy białych krwinek krwi – leukocytów. Obce ciała zostają strawione wewnątrz nich. Dzięki temu bakterie czy wirusy mogą być sprawnie zneutralizowane i usunięte z organizmu.
niszczenie zakażonych przez patogeny komórek, co jest możliwe m.in. dzięki aktywowaniu komórek układu odpornościowego, takich jak limfocyty T, a wśród nich grupy komórek o naturalnej cytotoksyczności, tzw. komórek NK (ang. natural killers). Niszczą one nieprawidłowe, uszkodzone i zainfekowane komórki, wytwarzają cytokiny i uaktywniają inne komórki układu immunologicznego. Wymienione działania aktywowane natychmiastowo najczęściej wystarczają do całkowitej ochrony organizmu przed zakażeniem. Szczególnie zaangażowane są w nie komórki NK, limfocyty T, makrofagi i granulocyty.
Odporność swoista
Aby doszło do aktywacji reakcji odporności swoistej (nabytej), konieczna jest wcześniejsza odpowiedź odporności nieswoistej (wrodzonej), która inicjuje jej działanie. Odpowiedź ta może być naturalna w skutek przechorowania choroby albo sztuczna, np. po podaniu szczepionki. Jej mechanizm, składa się z kilku etapów. Najpierw część obcego dla naszego organizmu patogenu (antygen) musi być rozpoznana a następnie przedstawiona limfocytom Th. Na podstawie tej informacji limfocyty B produkują przeciwciała dokładnie dopasowane do danego antygenu tak, że ostatecznie neutralizują cały patogen. Odporność swoista rozwija się powoli – od kilku do kilkunastu dni. Udział w tym procesie biorą:
komórki odpornościowe (makrofagi, monocyty) mające zdolność „prezentowania” limfocytom Th antygenów, które limfocyty te rozpoznają je jako „obce ciała”; limfocyty T i B potrafiące rozpoznawać obce i nieprawidłowe komórki;
przeciwciała, czyli białka wytwarzane przez limfocyty B, wiążące się z antygenami, i w ten sposób neutralizujące bakterie, wirusy oraz pasożyty zewnątrzkomórkowe. Odporność swoistą dzielimy na komórkową i humoralną. Pierwsza z nich jest warunkowana przez wymienione wyżej limfocyty (głównie limfocyty T) skierowane na konkretny antygen. Działanie drugiej determinują zaś przeciwciała, które są wytwarzane przez limfocyty B, w odpowiedzi na kontakt z danym antygenem (patogenen). Odpowiedź swoista nasila się po ponownym kontakcie z danym antygenem (patogenem) w związku z funkcjonowaniem tzw. pamięci immunologicznej. Ten rodzaj odporności jest indywidualny dla każdego człowieka i rozwija się przez całe jego życie.
Jak wzmacniać układ odpornościowy?
Przede wszystkim warto zainwestować w profilaktykę i zadbać o naturalne bariery chroniące organizm przed dostaniem się do niego patogenów z zewnątrz.
Profilaktyka ta obejmuje:
- dbałość o naturalną florę bakteryjną jelit, rozwój „pożytecznych” bakterii uniemożliwiających kolonizację szkodliwym patogenom. Można przyjmować preparaty zawierające tzw. bakterie probiotyczne, ale także zioła, które wspomagają rozwój „dobrych” bakterii (np. mniszek lekarski);
- dbałość o właściwy stan błony śluzowej nosa i gardła;
- dbałość o właściwą dietę, zasobną w niezbędne witaminy i minerały lub też ich suplementację (jeśli jest konieczna);
- dbałość o higienę psychiczną. Nadmierny stres, lęk, zaburzenia snu, obniżony nastrój osłabiają w znacznym stopniu odporność, zwiększają podatność na infekcje, a w przypadku zachorowania organizm gorzej sobie z nimi radzi i choruje dłużej. Dlatego warto, gdy to jest konieczne, zastosować zioła o działaniu uspokajającym, ułatwiającym zasypianie, poprawiające jakość snu, lub leki ziołowe łagodzące stany depresyjne.
- Profilaktycznie, jak i wtedy gdy zachorujemy, warto wspomóc odporność poprzez stosowanie ziół immunomodulujących (np. jeżówka purpurowa, bez czarny, aloes, czosnek).
Jeżówka purpurowa
Jeżówka purpurowa (Echinaceae purpureae) występuje pospolicie w Ameryce Północnej. W Europie jest rośliną hodowlaną. W lecznictwie najczęściej stosuje się przetwory z jej ziela i korzenia, które zawierają głównie polisacharydy i flawonoidy. Preparaty, w skład których wchodzą wyciągi z jeżówki są stosowane profilaktycznie i leczniczo w chronicznych zakażeniach dróg oddechowych, grypie a pomocniczo w leczeniu przerostu gruczołu krokowego i chorobach nowotworowych. Właściwości immunobiologiczne jeżówki purpurowej zostały potwierdzone licznymi badaniami naukowymi. Przyjmuje się, że substancje zawarte w jeżówce dezaktywują hialuronidazę, enzym odpowiedzialny za degradację kwasu hialuronowego. Hialuronidaza jest wydzielana przez bakterie w celu rozłożenia kwasu hialuronowego i zwiększenia przepuszczalności cementu międzykomórkowego, co ułatwia bakteriom przenikanie w głąb organizmu z miejsca zakażenia. Zahamowanie tego procesu wzmacnia procesy obronne przed infekcją bakteryjną lub wirusową. Preparaty zawierające jeżówkę w badaniach in vitro stymulują granulocyty i makrofagi do fagocytozy – rozkładu substancji obcych, co zwiększa odporność organizmu na infekcje bakteryjne, wirusowe oraz grzyby i drożdżaki. Makrofagi mają także zdolność prezentowania antygenów limfocytom T, przez co pobudzają swoistą odpowiedź immunologiczną prowadzącą do produkcji przeciwciał. Ponadto preparaty z jeżówki stymulują rozwój i mobilność pomocniczych i cytotoksycznych limfocytów T, przyspieszają różnicowanie limfocytów B do komórek plazmatycznych wytwarzających przeciwciała. Poza tym zwiększają aktywność monocytów do wydzielania interferonu (substancji pochodzenia białkowego, która wpływa hamująco na proces produkcji większości białek, w tym wirusowych w komórkach). Badania in vitro wykazały również, że obecne w jeżówce pochodne kwasu kawowego, działają antyoksydacyjnie, skutecznie wiążą tlen rodnikowy, przez co hamują przebieg reakcji wolnorodnikowych niekorzystnych dla organizmu. Najnowsze badania wskazują na inaktywujące działanie wyciągu z jeżówki purpurowej na patogeny z rodzaju koronawirusów. Dlatego mogą być skuteczne w leczeniu zakażeń wszystkimi koronawirusami, w tym nowo pojawiających się szczepów, takich jak SARS-CoV-2. Mechanizmy immunomodulacyje jeżówki zostały też potwierdzone w badaniach klinicznych. Badania aktywności biologicznej produktu leczniczego Echinerba (Labofarm) wykazały, że jego stosowanie pobudza aktywność metaboliczną i przeciwbakteryjną komórek układu odpornościowego, takich jak: granulocyty odpowiedzialne za zabijanie bakterii w procesie tlenowym oraz limfocyty. Oprócz tego podawanie leku Echinerba stymulowało aktywność chemokinetyczną limfocytów.
Zaleca się przyjmowanie preparatów z jeżówki jako leku wspomagającego w leczeniu lżejszych infekcji górnych dróg oddechowych: zapalenia gardła, zapalenia migdałków, zapalenia jamy ustnej i zapalenia zatok. Ich stosowanie jest także wskazane w skłonnościach do zakażeń bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych oraz w przypadku występowania źle gojących się ran. Zapobiegawczo można je stosować w nawracających zakażeniach dróg oddechowych, w stanach osłabienia organizmu (np. w okresie jesienno-zimowym), w celu zmniejszenia podatności na infekcje. Po zasięgnięciu porady lekarza preparaty z jeżówki można także stosować w nawracających infekcjach dolnych dróg moczowych.
Przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z jeżówką jest uczulenie na składniki rośliny z rodziny Compositae, ciężkie uszkodzenie wątroby, gruźlica, białaczka, leukocytoza, kolagenoza, układowy toczeń rumieniowaty, stwardnienie rozsiane, AIDS, astma atopowa u dzieci. W przypadku ciąży, karmienia piersią – można stosować tylko na zlecenie lekarza. Preparatów nie należy stosować u dzieci do 4. roku życia oraz ze stwierdzoną astmą atopową.
Długotrwałe przyjmowanie preparatów zawierających przetwory jeżówki może doprowadzić immunosupresji, dlatego też nie zaleca się przyjmowania tej substancji roślinnej dłużej niż 10 dni w przyjmowaniu codziennym lub 20 dni przy podaniu co drugi dzień. Przyjmowanie jeżówki powyżej 20 dni powinno być skonsultowane z lekarzem.
Umiejętne stosowanie preparatów zawierających jeżówkę purpurową profilaktycznie (3-5 dni) i do leczenia po wystąpieniu pierwszych objawów infekcji (8-10 dni) może uchronić przed zakażeniem, a w przypadku zachorowania skrócić czas leczenia. W przeglądzie systematycznym z metaanalizą 14 badań z randomizacją stwierdzono, że stosowanie wyciągu z jeżówki (purpurowej, wąskolistnej lub bladej) w porównaniu z placebo, wiązało się ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia wirusowych zapaleń górnych dróg oddechowych (przeziębienia) u osób zdrowych i skróceniem czasu utrzymywania się jego objawów u osób, które zachorowały.
Bez czarny
Jedną z ważnych roślin leczniczych stosowanych w infekcjach jest czarny bez (Sambucus nigra L.). Kwiaty bzu zawierają flawonoidy (kampferol, rutozyd, kwercetynę, izokwercytynę), a także kwasy organiczne i trójterpeny oraz sole mineralne (głównie potas). Preparaty z kwiatów bzu czarnego stosowane są jako środek napotny, przeciwgorączkowy i uszczelniający naczynia. Owoce bzu czarnego, oprócz flawonoidów, bogate są również w antocyjany o działaniu antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym. Preparaty sporządzone z bzu czarnego posiadają także właściwości przeciwwirusowe i immunomodulacyjne, wskazuje się również na ich działanie przeciwleukemiczne. Z przeprowadzonych badań in vitro wynika, że wyciągi z bzu czarnego zwiększają produkcję cytokin prozapalnych (jak IL-1ß, IL-6, IL-8) i interferonu (TNF-α). Ekstrakt bzu czarnego w warunkach in vitro hamował replikację wirusa grypy A (H1N1) w 50% przy stężeniu 252 µg/ml, natomiast 100% zahamowanie zakażenia nastąpiło przy stężeniu 1000 µg/ml. Związki ekstraktu bzu hamują infekcję wirusową H1N1 poprzez wiązanie otoczki wirusowej, a właściwie domen HA odpowiedzialnych za wnikanie wirusa do komórek gospodarza. W randomizowanym badaniu klinicznym stwierdzono, że u osób zakażonych wirusem grypy typu B i A przyjmujących 4 razy dziennie 15 ml ekstraktu z bzu czarnego, infekcja trwała 4 dni krócej w porównaniu do grupy pacjentów przyjmujących placebo. Działanie przeciwwirusowe wykazują owoce jak i kwiaty bzu czarnego.
Aloes
W medycynie stosuje się różne gatunki aloesu, z których liści pozyskuje się alonę (sok) lub żel aloesowy. Do produkcji preparatów immunostymulujących stosuje się sok ze świeżych liści aloesu drzewiastego, a świeża miazga stosowana jest do leczenia trudno gojących się ran czy oparzeń popromiennych. Aloes działa przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przeciwbólowo, przeciwwrzodowo oraz immunomodulująco. Zawiera wiele związków aktywnie biologicznych. Wśród nich witaminy z grupy B, C, kwas foliowy, także składniki mineralne (Fe, Ca, Mg, Mn, K), kwas salicylowy, antrachinony, sterole, saponiny, ligniny, enzymy. Aloes wykazuje również wysokie stężenia polisacharydów, oddziałujących na układ odpornościowy. Wspomagają one układ immunologiczny poprzez wpływ na wydzielanie IL-1 (interleukiny), IL-6, TNF-α (czynnika martwicy nowotworu) oraz INF-γ (interferonu), które z kolei stymulują wzrost fibroblastów oraz zwiększają zdolność makrofagów do fagocytozy. Istotne dla układu immunologicznego są glikoproteiny, które w częściach białkowych cząsteczek zawierają kwas glutaminowy i asparaginowy. Pobudzają one odpowiedź immunologiczną stymulując podziały mitotyczne limfocytów B oraz aktywując je do produkcji przeciwciał. Wyciąg wodny z aloesu podawany myszom w dawce 2 i 4 µg na dobę wzmagał niespecyficzną odpowiedź komórkową przez pobudzenie aktywności chemokinetycznej splenocytów oraz zdolność granulocytów do zabijania drobnoustrojów w procesach tlenowych. Stwierdzono również silny wpływ wyciągu podawanego doustnie na wzrost produkcji przeciwciał.
Cebule czosnku
Czosnek pospolity (Allium sativum L.) jest stosowany w medycynie od najdawniejszych czasów. Szerokie spektrum działania czosnku obejmuje działanie: przeciwgrzybiczne, przeciwbakteryjne, przeciwmiażdżycowe, przeciwzakrzepowe, regulujące ciśnienie krwi, obniżające poziom cukru we krwi, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe oraz immunomodulujące. Z cebuli czosnku wyizolowano wiele substancji bioaktywnych, z których najważniejsze to pochodne siarkoorganiczne, a wśród nich allicyna. W leczeniu przeziębiania wykorzystywane są, oprócz silnych właściwości przeciwdrobnoustrojowych czosnku, także jego właściwości przeciwzapalne i immunomodulujące. Te ostatnie przejawiają się w stymulowaniu aktywności komórek NK (natural killers), wzmaganiu fagocytozy makrofagów oraz aktywowaniu odpowiedzi limfocytów na miogeny i cytokiny. Stosowanie czosnku w parazytozie przyczyniło się do wzrostu aktywności odpowiedzi limfocytów Th1 warunkującej prawidłowy profil cytokinowy (IL-2, INF-γ), a w efekcie do skutecznej odporności komórkowej. Procesy zapalne charakteryzują się brakiem sprzężenia zwrotnego hamującego odpowiedź immunologiczną w miejscu objętym zapaleniem. Skutkiem tego jest wzrost poziomu cytokin prozapalnych, produktów utleniania lipidów, reaktywnych form tlenu (wolnych rodników). Prowadzi to między innymi do rozwoju zmian chorobowych śródbłonka naczyniowego. Stwierdzono, że wodny wyciąg czosnku obniżał stężenia wskaźników aktywnego procesu zapalnego śródbłonka naczyń.
Właściwości immunomodulujące mają duże znaczenie w stosowaniu leków ziołowych w okresie jesienno-zimowym. Jako biogenne immunomodulatory mogą być stosowane zarówno w profilaktycznie, jak i w terapii chorób infekcyjnych. Normalizują i wspomagają funkcje układu odpornościowego. Podczas infekcji warto dodatkowo wspomóc organizm poprzez stosowanie surowców roślinnych o działaniu przeciwzapalnym. Wśród nich wskazane są preparaty z kory wierzby, imbir i malina, której owoc poza działaniem przeciwzapalnym wykazuje udowodnione właściwości przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne.