EdukacjaHortiterapia - zdrowie z ogrodu

Hortiterapia – zdrowie z ogrodu

Dobroczynny wpływ natury na zdrowie i samopoczucie człowieka znany jest od wieków. Miejscem szczególnie przyjaznym dla bliskiego kontaktu z nią jest ogród. Może dlatego, że kojarzy się człowiekowi z toposem ogrodu rajskiego, do którego podświadomie tęsknimy? Starożytni Rzymianie mawiali co prawda, że contra vim mortis non est medicamen in hortis (przeciwko sile śmierci nie ma lekarstwa [nawet] w ogrodach), ale już dawno zwrócono uwagę, że kontakt z roślinami i prace wykonywane w ogrodzie, umiejętnie dozowane, poprawiają kondycję fizyczną i samopoczucie, redukują stres, napięcie, agresję, poprawiają relacje między ludźmi.
Obserwacje dotyczące możliwości wykorzystania przestrzeni ogrodowej w terapii i rehabilitacji stały się przedmiotem badań naukowych i znalazły zastosowanie w konkretnych przypadkach. Tak narodziła się

hortiterapia

czyli „terapia ogrodnicza” (gr. hortis = ogród + terapia = leczenie). To koncepcja terapii i rehabilitacji oraz zapobiegania wykluczeniu społecznemu, wykorzystywana coraz powszechniej na świecie – w leczeniu osób z niepełnosprawnością umysłową, fizyczną i sensoryczną, z zaburzeniami psychicznymi, uzależnionych, cierpiących na demencję.

Cele i efekty

Hortiterapia (ang. horticultural therapy) to prowadzone przez profesjonalistów zajęcia ogrodnicze, poprawiające społeczne, poznawcze, fizyczne i psychiczne funkcjonowanie pacjentów oraz ich ogólny stan zdrowia i samopoczucie. Jest zwykle jedną z form działań terapeutycznych, uzupełniających i wzbogacających inne rodzaje terapii – dla określonych grup pacjentów, ze zdiagnozowanymi zaburzeniami i problemami zdrowotnymi.
W terapii ogrodniczej istotne są cztery czynniki: pacjent ze zdiagnozowanym problemem; procedura terapeutyczna wykorzystująca zajęcia ogrodnicze; cel terapii, który powinien podlegać ocenie oraz wykwalifikowany pracownik prowadzący terapię – jako istotny warunek jej skuteczności.
Hortiterapia może dawać pacjentom różnorakie korzyści na poziomie fizycznym (poprawa kondycji, usprawnienie motoryki i koordynacji ruchowej, zwiększenie siły i napięcia mięśni, masy kości); emocjonalnym (wzrost poczucia własnej wartości, pewności siebie, zmniejszenie napięcia, niepokoju); społecznym (kształcenie zdolności nawiązywania kontaktów i współpracy z innymi ludźmi, poczucie akceptacji społecznej); poznawczym (nabycie nowej wiedzy i umiejętności, większa samodzielność w działaniu).

Kontakt z naturą

chociażby bierny, a nawet tylko wizualny, zmniejsza stres, odpręża, wywołuje pozytywne emocje. Jak wykazały badania, już sama możliwość oglądania przez okno sali szpitalnej naturalnego otoczenia przyspieszała proces rekonwalescencji pacjentów po operacji i ograniczała konieczność stosowania środków przeciwbólowych (w porównaniu z pacjentami, których okna wychodziły na ścianę sąsiedniego budynku). Poprawę stanu zdrowia i samopoczucia zaobserwowano też u pacjentów, którym umożliwiono przeniesienie się do pokoju z widokiem na zieleń. Zajęcia terapii ogrodniczej zmniejszyły częstotliwość występowania u pacjentek chorych na raka uczucia zmęczenia i stanów depresyjnych. Podobnie u osób z problemami kardiologicznymi, uczestniczących w rehabilitacji z wykorzystaniem terapii ogrodniczej, odnotowano poprawę nastroju oraz redukcję stresu. Udział w zajęciach ogrodniczych wpłynął na poprawę zdrowia u osób cierpiących na depresję.

Powrót do raju utraconego…

Ogród to bezpieczna, przyjazna człowiekowi przestrzeń, wolna od czynników powodujących stres i niepokój. Przywraca poczucie ładu i bezpieczeństwa, chroni prywatność osób zmagających się z chaosem i niepokojem, które są następstwem choroby czy niepełnosprawności. Praca w ogrodzie pobudza uwagę i zainteresowanie światem, pozwala na odpoczynek i relaks w naturalnym otoczeniu.

Od najdawniejszych czasów

ludzie poszukiwali ratunku dla swego zdrowia w naturalnym środowisku: w świętych gajach i w górach, nad uzdrawiającymi strumieniami i źródłami. Już w starożytności do wspierania procesu leczenia wykorzystywano ogrody. Początków terapii ogrodniczej można doszukiwać się w starożytnym Egipcie, gdzie członkom rodziny królewskiej, cierpiącym na zaburzenia umysłowe, zalecano spacery po ogrodach. Znaczenie kontaktu z naturą w procesie terapeutycznym wysoko cenił ojciec medycyny Hipokrates, pisząc: Medicus curat, natura sanat (Lekarz leczy, natura uzdrawia).
Leczniczy wpływ ogrodów doceniano także w późniejszych czasach. Pierwsze szpitale w Europie Zachodniej zakładano na terenach klasztorów, a znajdujące się tam ogrody wirydarzowe zapewniały chorym przestrzeń do spacerów, medytacji i modlitwy. Na przełomie XVIII i XIX w. w Stanach Zjednoczonych, Anglii i Hiszpanii zapoczątkowano działania terapeutyczne u osób z zaburzeniami umysłowymi, w których wykorzystywano zajęcia ogrodnicze i kontakt z roślinami. Koniec XIX w. przyniósł zainteresowanie ogrodem jako miejscem zajęć dla dzieci z ubogich miejskich rodzin. Wykorzystywano też ogrody do stymulacji sensorycznej, ułatwiającej proces uczenia się dzieci z zaburzeniami intelektualnymi. W wieku XX, w czasach dwóch wojen światowych, wprowadzono rośliny i prace ogrodnicze do szpitali, w których leczono ofiary wojny.

Magister hortiterapii

Już w 1936 r. w Anglii ogrodnictwo zostało uznane oficjalnie za metodę terapii dla osób fizycznie i psychicznie chorych. Pierwsze kursy terapii ogrodniczej zostały wprowadzone w Milwaukee Downer Center w 1942 r., później weszła ona także do programu studiów uniwersyteckich. W 1955 r. w USA przyznano pierwszy tytuł magistra z tej dziedziny.
W czasach współczesnych, charakteryzujących się poszukiwaniem przyjaznych pacjentom, alternatywnych metod leczenia, obserwujemy wyraźny wzrost zainteresowania terapią ogrodniczą. Ogrody terapeutyczne pojawiają się przy placówkach leczniczych i rehabilitacyjnych, ośrodkach opieki społecznej. Promowaniem i nadzorowaniem terapii ogrodniczej zajmują się liczne organizacje działające w USA, w Europie, w Australii, w Azji. W tę pożyteczną działalność włączają się społeczności lokalne, towarzystwa ogrodnicze i ogrody botaniczne, które organizują kursy terapii ogrodniczej oraz zajęcia dla różnych grup użytkowników.

Odpowiednio zaprojektowany

ogród może stymulować proces leczenia poprzez uwalnianie od symptomów fizycznych choroby, redukcję stresu, ogólną poprawę samopoczucia. Leczenie odbywa się w bezpośredniej relacji pacjenta z naturalnym środowiskiem i poprzez wykonywanie prac ogrodniczych. Aby w pełni wykorzystać możliwości działania terapeutycznego ogrodu, powinien być on tak zaprojektowany i urządzony, by oddziaływał na użytkowników w wieloraki sposób – poczynając od estetyki, która powinna zachęcać do wejścia, zmiany otoczenia. Powinien ułatwić nawiązywanie kontaktów towarzyskich, ale też dać możliwość odosobnienia. To miejsce spacerów, ale również aktywnego relaksu dla chętnych. To słońce, ale także sfera cienia.
Przy doborze prac ogrodniczych należy uwzględnić stan zdrowia uczestników zajęć oraz cel terapii (np. poprawa koordynacji ruchowej), by przyniosła ona oczekiwane efekty.

Fot. Monika J. Latkowska

Z terapii ogrodniczej korzystają osoby o różnej kondycji zdrowotnej i w różnym wieku. Często, z powodu wieku lub choroby, mają one ograniczoną sprawność ruchową czy zdolności sensoryczne (wzrok, słuch). Każdy ogród terapeutyczny powinny cechować dostępność i funkcjonalność, bezpieczeństwo użytkowników, dostosowanie do możliwości osób niepełnosprawnych, łatwy dostęp do roślin i kontakt z nimi, możliwość wykonywania niezbyt skomplikowanych prac ogrodniczych. Wyposażeniem ogrodu, które ułatwi korzystanie z niego osobom o obniżonej sprawności ruchowej, będą poręcze towarzyszące ścieżkom oraz zastępujące schody pochylnie i podnośniki dla osób poruszających się na wózkach czy przy balkonikach lub chodzikach. Osobom niewidomym i niedowidzącym orientację w ogrodzie ułatwi zastosowanie nawierzchni o zróżnicowanej fakturze. Ważna jest odpowiednia szerokość ścieżek, by można się było poruszać po ogrodzie na wózku inwalidzkim: minimum 90 cm, a dla niewidomych i niedowidzących minimum metr.

Niezbędne jest przystosowanie ogrodu do możliwości ruchowych i sensorycznych chorych i niepełnosprawnych, by mogli oni aktywnie zajmować się roślinami. Doskonale sprawdzają się podwyższone rabaty, na których uprawia się rośliny, oraz stoły do uprawy i pielęgnacji roślin. Rośliny można uprawiać także w kontenerach, dużych donicach, wiszących pojemnikach, korzystając z różnych rozwiązań wertykalnych, jak uprawa roślin na pionowych podporach czy zielone ściany.

Do uprawy powinno się wykorzystywać odpowiednio dobrane, bezpieczne dla użytkowników narzędzia – przystosowane dla osób chorych i niepełnosprawnych – lekkie, z wysuwanymi teleskopowo trzonkami, dodatkowymi uchwytami, mocowane bezpośrednio do ręki. Istotny jest dobór roślin, sadzonych w ogrodach terapeutycznych. Powinny być to gatunki wymagające regularnych zabiegów pielęgnacyjnych (np. usuwanie suchych liści, podlewanie, pielenie) lub umożliwiające wielokrotny zbiór plonów. Należy wybierać gatunki i odmiany łatwe w uprawie, rzadko atakowane przez szkodniki i choroby. Warto sadzić rośliny, które później będzie można wykorzystać podczas innych zajęć – np. kulinarnych czy florystycznych. W ogrodach terapeutycznych należy stosować rośliny bezpieczne – bez kolców, cierni, trującego soku, niepowodujące oparzeń, alergii. Warto sadzić gatunki zapewniające atrakcyjność ogrodu przez cały rok, wabiące ptaki i motyle.

Ogród służący terapii powinien dostarczać bodźców dla wszystkich zmysłów, co uczyni go atrakcyjnym także dla osób z zaburzeniami sensorycznymi (osoby niewidome, niesłyszące, w starszym wieku). Często tworzy się zresztą specjalne ogrody sensoryczne, które mają wpływ na określone zmysły: ogród koloru, dźwięku, zapachu, dotyku, smaku.

Autor

  • dr inż. Monika Joanna Latkowska

    Dr inż. Monika Joanna Latkowska jest pracownikiem naukowym Katedry Roślin Ozdobnych, na Wydziale Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobrazu – SGGW w Warszawie. Zajmuje się badaniami z zakresu socjoogrodnictwa i terapii ogrodniczej.

Poprzedni artykuł
Następny artykuł

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej