Niezniszczalna, wszędobylska, dobroczynna, kwitnąca niemal cały rok, tworzy białe kobierce z drobnymi kwiatkami, których wypatrujemy jeszcze wśród topniejącego śniegu, niczym gwiazd na niebie. Tępiona w ogrodach jako chwast, mimo że sygnalizuje urodzajną i żyzną ziemię. Gwiazdnica pospolita. Choć nazwą gatunkową sięga do gwiazd (Stella), inne określenia rośliny są już bardziej przyziemne, nawiązują do liści i nasion wyskubywanych przez ptaki: chickweed, Vogelmiere, ptasia mięta, kurzyślad.
Gwiazdnica pospolita – Stellaria media L. Vill.
Należy do rodziny goździkowatych Caryophyllaceae, do rodzaju Stellaria, który obejmuje około 200 gatunków, m.in. gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea i gwiazdnicę gajową Stellaria nemorum. Jest gatunkiem kosmopolitycznym, spotykanym na wszystkich kontynentach, przede wszystkim na nizinach. Rośnie dziko na glebach zasobnych w składniki pokarmowe, na żyznych łąkach, ugorach, przy drogach, w parkach i w ogrodach. Jednoroczna, osiąga wysokość 5-10 cm, w optymalnych warunkach 30-40 cm. Tworzy płytki system korzeniowy z licznymi drobnymi odgałęzieniami. Z owłosionej, wznoszącej lub płożącej się, wielokrotnie rozgałęzionej łodygi wyrastają naprzeciwległe owalne, ostro zakończone listki. Pięciopłatkowe, rozcięte kwiatki ułożone są w dwuramienną wierzchotkę, tam dojrzewają kuliste nasiona.
W medycynie ludowej
gwiazdnica stosowana jest w postaci sałatek, soków i herbatek. Ze względu na smaczne, soczyste listki, można ją wykorzystać w kuchni, przygotowując zupę, twarożek, sałatkę czy pastę. Wolf Dieter Storl w książce Zioła i cudowne rośliny podaje przepis na ruski napój z gwiazdnicy: Rozdrobniony pęczek gwiazdnicy i 100 g chrzanu zalać 2 l wody. Po 4 godzinach płyn odsączyć i doprawić cukrem do smaku. Dla naszych przodków gwiazdnica była w zimie źródłem witamin i minerałów. Kiedy na przednówku kończyły się zapasy żywności, zbierano różne zioła, m.in. gwiazdnicę. Na Podhalu popularny był warmuz, rodzaj zupy gotowanej z soczystych i miękkich chwastów. Do warmuzu dodawano różne zioła (dziewięciornik, kminek, szpinak), szczególnym smakiem odznaczały się muszcz (gwiazdnica) i lebioda.
Na rozrzedzenie śluzu sporządzano napary lub wyciskano sok z liści. Wywar stosowano zewnętrznie w postaci nasączonych kompresów lub do przemywania oczu. Gotowaną w oleju, wymieszaną z olejem rumiankowym gwiazdnicę nakładano w okolice jelit – przy bolesnych kolkach u dzieci.
Zanim ptaki przylecą, zbierzmy nanakusa
Siódmego stycznia Japończycy jedzą tradycyjnie kleik ryżowy, w nim siedem wiosennych ziół (nanakusa), m.in. gwiazdnicę pospolitą (hakobera). Zwyczaj przywędrował z Chin w okresie Heian (VIII-XII wiek). Tradycyjna potrawa miała chronić przed złymi mocami i zapewnić długowieczność. Zanim ptaki przylecą do Japonii, zbierzmy nanakusa – mawiano. Tradycyjny kleik regeneruje żołądek po noworocznym Osechi Ryouri, a młode pędy pierwszych wiosennych siedmiu ziół (kropidło jawajskie, tasznik pospolity, szarota pokrewna, gwiazdnica pospolita, jasnota różowa, dzika rzepa i rzodkiew japońska) wzmacniają organizm po zimie.
W XVI wieku
niemiecki botanik Hieronim Bock pisał o zielu wilgotnym i zimnym, które w postaci wodnego destylatu ma ugasić w organizmie wszelkie gorąco i choroby o takiej naturze. Sok i destylat z gwiazdnicy aplikowano w gorących ranach i obrażeniach, w postaci przemywań, okładów lub maści. W The herball or generall historie of plantes z XVI w. angielskiego botanika Johna Gerarda, czytamy o gwiazdnicy gotowanej w occie i soli, jako o remedium w leczeniu świerzbu. Wiek później Pierandrea Matthioli, włoski lekarz i botanik doby renesansu, zalecał napar gorączkującym suchotnikom, a liście do przykładania na rany. W następnych stuleciach gwiazdnicę stosowano najczęściej w kolkach, stanach zapalnych oczu, hemoroidach, obrzękach, suchotach, słoniowatości i konwulsjach u dzieci. W XIX w. ks. Sebastian Kneipp na nowo odkrył potencjał leczniczy gwiazdnicy pospolitej, stosując ją zgodnie z dawnymi przekazami, m.in. u chorych na gruźlicę i w wysypkach skórnych.
Zastosowanie
Ziele gwiazdnicy Stellariae herba zawiera saponiny, garbniki, flawonoidy (rutynę), kwasy fenolowe, kumaryny, polisacharydy, β-sitosterol, kwas γ-linolenowy, związki mineralne (sole potasu, żelaza, wapnia, magnezu, cynku, miedzi, krzemu) oraz β-karoten i witaminę C. Substancje aktywne są odpowiedzialne za działanie wykrztuśne, przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwbakteryjne i przyspieszające gojenie się ran. Surowiec znajduje zastosowanie w leczeniu infekcji grypowych, zapalenia oskrzeli, hemoroidów, dermatoz, reumatyzmu i salmonellozy. W przeziębieniu ziele gwiazdnicy dodaje się do mieszanek ziołowych na kaszel lub na przeziębienie. Napar ze świeżych listków zaleca się w kaszlu produktywnym z gęstą, zalegającą wydzieliną. Przy długotrwałych infekcjach grypowych do gwiazdnicy dodaje się babkę lancetowatą, pierwiosnek lekarski, macierzankę piaskową i porost islandzki. W tradycyjnej medycynie chińskiej korzeń gwiazdnicy Stellariae Radix (yín chái hú) podaje się m.in. dzieciom w wyczerpaniu i niedożywieniu.
W ostatnich latach
przetwory z gwiazdnicy poddano badaniom, które potwierdziły jej skuteczność w zakażeniach pałeczkami Salmonelli i grzybami pleśniowymi (m.in. Alternaria tenuissima) oraz w chorobach reumatycznych, ze względu na właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe.
Hepatoprotekcyjnie
Szczurom z zapaleniem wątroby wywołanym CCl4 podawano frakcję polisacharydową wyizolowaną z naziemnej części Stellaria media L. w dawce 100 mg/kg. Zaobserwowano zmniejszenie podwyższonych stężeń transaminaz ALT i AST, fosfatazy alkalicznej i bilirubiny. Gęstość nacieku zapalnego miąższu wątroby, całkowita ilość uszkodzonych hepatocytów oraz zwyrodnienie tłuszczowe i białkowe uległy zmniejszeniu.
Przeciwwirusowo
Wyizolowane z gwiazdnicy pospolitej białko stellarmedin A hamowało in vitro w początkowych etapach zakażenia replikację wirusa opryszczki pospolitej typu 2 (HSV-2) w stężeniu IC50=13,18 μg/ml. W innym badaniu oceniano aktywność przeciwwirusową świeżego soku ze Stellaria media SM-3 na ludzkiej linii komórkowej HepG2.2.15. zakażonej wirusem zapalenia wątroby typu B. Stężenie antygenu powierzchniowego wirusa HBsAg i wydzielniczej postaci antygenu rdzeniowego HBeAg oznaczono przy użyciu testu ELISA, po 6 i 9-dniowym podawaniu SM-3, w różnych stężeniach (1, 3, 10 i 30 μg/ml). Wydzielanie antygenów HBsAg i HBeAg najbardziej zmniejszał sok w stężeniu 30 μg/ml, odpowiednio o 27,92% i 25,35%. Ponadto redukował statystycznie znacząco poziom DNA wirusa w porównaniu z próbą kontrolną. W badaniu wykazano, że składniki czynne soku działają synergistycznie, flawonoidy wiążą się z glikoproteiną otoczki wirusa, natomiast polisacharydy modulują odpowiedź immunologiczną.
W otyłości
Badano wpływ liofilizowanego soku LJ (lyophilized juice) ze Stellaria media na otyłość in vitro oraz u myszy szczepu Swiss albino po doustnym podawaniu emulsji lipidowej przez 6 tygodni. Sok, który zawierał 0,26 mg/g kwasów fenolowych, 1,4 mg/g flawonoidów i 1,19 μg/g saponin, aplikowano w dawkach 400 mg/kg i 900 mg/kg. Aktywność amylazy i lipazy trzustkowej in vitro oraz podwyższony poziom trójglicerydów w osoczu myszy zmniejszyły się. Sok w dawce 900 mg/kg redukował tkankę tłuszczową w przestrzeni zaotrzewnowej, masę ciała i parametry osocza, m.in. cholesterol całkowity i LDL oraz trójglicerydy. Autorzy badania przypuszczają, że u badanych zwierząt LJ hamował czynność enzymów trawiennych i opóźniał absorpcję jelitową składników pokarmowych. W innym badaniu oceniano wpływ wyciągu metanolowego ze Stellaria media (MESM) na apetyt, masę ciała, termogenezę, metabolizm lipidów i analizę histologiczną poduszki tłuszczowej u myszy albino płci żeńskiej, z otyłością indukowaną progesteronem. Badany wyciąg w dawce 200 i 400 mg/kg zmniejszał masę ciała zwierząt oraz przyrastanie tkanki tłuszczowej na skutek redukcji poziomu lipidów we krwi. Składnik soku, ß-sitosterol, strukturalnie przypominający tłuszcze pokarmowe, współzawodniczy z nimi podczas wchłaniania. Wyciąg metanolowy z gwiazdnicy pospolitej wydaje się korzystny w zmniejszaniu otyłości indukowanej progesteronem oraz w łagodzeniu skutków ubocznych terapii progesteronowej.
Przyszłość należy do gwiazdnicy
Gwiazdnica pospolita utrwaliła swoją pozycję w lecznictwie tradycyjnym. Dziś jest przedmiotem badań, które mogą potwierdzić zastosowania przekazywane z pokolenia na pokolenie. Pozostaje jeszcze wiele zagadnień wymagających naukowej analizy. Dotyczą one izolowania kolejnych substancji aktywnych i poznania ich właściwości terapeutycznych. Tymczasem zbierajmy gwiazdnicę na przetwory lecznicze, przysmaki kulinarne lub… do naszych zielników.
