Już w epoce kamienia gładzonego nasi praprzodkowie zbierali owoce dziko rosnących grusz. Ich gniazda nasienne i pestki znaleziono w wykopaliskach archeologicznych z epoki młodszego paleolitu – na terenie Szwajcarii i północnych Włoch. Grusze uprawiali starożytni Grecy i Rzymianie, którzy potrafili je szczepić i okulizować. Podobno z sukcesami uprawą grusz zajmował się sam Juliusz Cezar. Około 40 odmian w Naturalis historiae opisał wyczerpująco Pliniusz Starszy.
Kruszki, przałki, ulęgałki…
W Polsce w najdawniejszych czasach grusza nazywana była kruszą. Kruszwica nad Gopłem wzięła swą nazwę od lasów gruszkowych, rosnących wokół grodu. To nie jedyna rodzima nazwa. Znamy też polskie gruszki jako ulęgałki, uleżałki, odleżałki, gniłki czy przałki. Nie wiadomo dokładnie, od kiedy szlachetne odmiany gruszy uprawiane są w Polsce. Na pewno uprawiali je zakonnicy, którzy zakładali pierwsze sady. Później zadomowiły się one także w ogrodach przypałacowych. Przed wojną gruszę ceniono wyżej od jabłoni.
Grusza Pyrus
należy do rodziny różowatych Rosaceae. Różne gatunki łatwo się ze sobą krzyżują, dlatego botanicy mają trudność z ustaleniem ilości gatunków. Jedni uważają, że jest ich około 30, inni opisują nawet około 60.
W Polsce dziko rosną grusza pospolita Pyrus communis L. i grusza kaukaska Pyrus caucasica Fed.
Do powstania odmian uprawnych przyczyniły się grusza austriacka Pyrus austriaca A. Kern., grusza śnieżna Pyrus nivalis Jacq., grusza syryjska Pyrus syriaca Boiss., grusza pyraster Pyrus pyraster Burgsd. i grusza szałwiolistna Pyrus salvifolia DC. Są to grusze typu europejskiego lub zachodnioazjatyckiego.
Znana nam dziś grusza jest drzewem długowiecznym. Są egzemplarze liczące nawet 200 lat. Grusze ogrodowe żyją krócej niż polne – około 60-70 lat.
Grusza lubi stanowisko ciepłe i osłonięte. Rośnie dobrze na glebach gliniastych lekkich i średnich, o pH 6-6,5. Jest bardziej wrażliwa na niskie temperatury niż jabłoń. Osiąga wysokość do 20 m, ma prosty, smukły pień i dość rozłożystą stożkowatą koronę. W wyniku hodowli uzyskano też jednak odmiany karłowe. Jasnoszara lub czarnoszara kora podzielona jest głębokimi spękaniami na tafelkowate płytki. Liście, długości do 8 cm, o eliptycznej, jajowatej lub okrągławej blaszce, osadzone są na gałązkach skrętolegle. Brzeg liścia jest drobnopiłkowany, z odcinkami całobrzegimi. Jesienią liście przybierają żółtą lub ciemnoczerwoną barwę. Kwiatostan gruszy jest baldachogronem, składającym się z 5-12 kwiatów. Kwiaty są białe, 5-krotne. Zachodzi tu zjawisko przedsłupności (protogynii).
Grusze rodzą owoc rzekomy szupinkowy pseudofructus, którego miąższ zawiera komórki kamienne. W zależności od odmiany, kształt jest prawie kulisty lub kulistowydłużony (czyli gruszkowaty…), z działkami kielicha lub bez nich, różnej wielkości, barwy zielonej, brązowej, żółtej, z rumieńcem lub bez, o różnorodnym smaku, zapachu i soczystości.
Węglowodany i jod
Gruszki są smacznymi i zdrowymi owocami. Zawierają węglowodany (fruktoza, glukoza, sacharoza), pektyny, kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy, oksalowy, mlekowy, bursztynowy, chlorogenowy i chininowy). Podczas dojrzewania zmniejsza się ilość kwasów i wzrasta ilość węglowodanów. W składzie gruszek wyróżniamy także glikozydy, enzymy oraz rozmaite makro- i mikroelementy. Gruszki należą do nielicznych owoców zawierających jod. Zawierają mniej witamin niż jabłka, ale nie są ich pozbawione – spotykamy witaminę C i ß-karoten. Garbniki (głównie taninę) zawiera przede wszystkim skórka. Charakterystyczny aromat i smak nadają gruszkom zawarte w nich olejki eteryczne. 100 g owocu to 45 kcal (186 kJ).
Prozdrowotne
stosowanie gruszek ma długą tradycję. Rzymski lekarz Klaudiusz Galen zalecał ich spożywanie jako lekarstwa przeciwgorączkowego. W zielniku włoskiego lekarza i botanika Pietro Matthioliego można przeczytać, że gruszki leczą dolegliwości trawienia, smażone wzmacniają serce i gaszą pragnienie.
Gruszki korzystnie wpływają na trawienie i perystaltykę jelit. Miękkie, dojrzałe owoce przeciwdziałają zaparciom, w większych ilościach mogą jednak spowodować biegunkę.
Gatunki najbliższe gruszy dzikiej, ze względu na wysoką zawartość taniny, działają odwrotnie. Medycyna ludowa zaleca gruszki, gotowane lub pieczone, jako środek uśmierzający kaszel przy bronchicie, gruźlicy płuc i zadyszce. Gotowane suszone gruszki, z wywarem słomy owsianej, pomagać miały dzieciom cierpiącym na zaburzenia trawienne.
Gruszki pobudzają żołądek do wydzielania soków trawiennych i leczniczo oddziałują na schorzenia wątroby i pęcherzyka żółciowego. Ich moczopędne działanie tłumaczy się głównie występowaniem potasu oraz glukozydu – arbutyny. Zaleca się więc spożywanie gruszek przy zapaleniach dróg moczowych i w kamicy moczowej. Świeże gruszki, dzięki zawartości pektyn, soli mineralnych i witamin, działają uspokajająco na system nerwowy i czynności gruczołów dokrewnych oraz normalizują ciśnienie tętnicze, działając ogólnie wzmacniająco. Obecny w gruszkach jod dobrze wpływa na czynności tarczycy i zapobiega chorobie Bassedowa.
Świeży sok gruszkowy zalecany jest przy zapaleniu gardła, w anemii i w niespecyficznych dolegliwościach serca. Wysoka zawartość substancji P-aktywnych (flawonoidy, katechiny, antocyjany i inne) sprawia, że jest on godnym polecenia uzupełnieniem diety dla cukrzyków. Wymienione substancje wzmacniają też naczynia włosowate, zapobiegając ich patologicznym zmianom. Wywar z suszu gruszkowego znakomicie gasi pragnienie i obniża gorączkę. Napar ze świeżej skórki stosuje się w formie okładów na ciężko gojące się rany i owrzodzenia skóry.
Liść gruszy Piri folium
jest surowcem leczniczym. Zawiera glikozydy fenolowe (arbutynę, pirozyd), flawonoidy (pochodne kwercetyny, kemferolu i izoramnetyny), procyjanidyny i związki mineralne. Liście gruszy wchodzą w skład mieszanek moczopędnych, stosowanych w stanach zapalnych pęcherza i cewki moczowej.
W kuchni
gruszki są od dawna znane i cenione. Jada się je na surowo lub wykorzystuje się do różnorodnych przetworów, często łącząc z innymi owocami, a nawet z warzywami (m.in. z pomidorami). Przysmakiem są gruszki w sosie czekoladowym lub szodonowym (ze śmietanki).
Dawniej z gruszek wyrabiano także grusznik lub gruszecznik, czyli sfermentowany napój z soku gruszkowego. Do dziś słynny francuski likier gruszkowy poire sprzedawany jest w gruszkowatych butelkach. W ich wnętrzu tkwi owoc, często pokaźnych rozmiarów…
Owoce i sok są też stosowane w kosmetyce do sporządzania maseczek i toników.
Szlachetne drewno
Znaleziono też zastosowania dla drewna gruszy, które uważane jest w Polsce za jeden z najszlachetniejszych spośród gatunków rodzimych. Używa się go do wyrobu mebli, instrumentów muzycznych, fajek, przyrządów precyzyjnych. Drewno gruszy, pokryte czarnym lakierem, stanowi najlepszą imitację hebanu.
Gruszki na wierzbie?
Okazuje się, że to nie iluzje czy językowe fanaberie… Najpopularniejszym gatunkiem gruszy ozdobnej jest bowiem grusza wierzbolistna Pyrus salicifolia Pall. Jest to wysoki krzew lub drzewo o wysokości 5-8 m, z cienkimi gałęziami. Liście są lancetowate, podobne do liści wierzby. Owoce, choć małe, zielone i twarde, są niewątpliwie „gruszkowate”!
Nashi
Coraz częściej spotykamy w polskich sklepach te owoce. Jest to pewien typ grusz, zwany orientalnym, wschodnim lub północno-wschodnio-azjatyckim. Powstał głównie z gatunków dalekowschodnich: gruszy ussuryjskiej Pyrus ussuriensis Maxim. i gruszy piaskowej Pyrus pyrifolia Bem. syn. Pyrus serotina Rehd. Grusze azjatyckie nazywaja się nashi, co po japońsku znaczy po prostu grusza. Są uprawiane od prawie 3 tysięcy lat. Drzewa grusz azjatyckich są długowieczne, żyją nawet 200 lat. Dorastają do 12 m wysokości i są bardzo rozłożyste.
Miąższ gruszek chińskich jest kruchy, a niektóre z nich zawierają mnóstwo komórek kamiennych, choć są też odmiany o miąższu delikatnym, niezwykle soczystym i smacznym. Cechą znamienną dla gruszek azjatyckich jest chrupiący miąższ oraz duża zawartość cukru. Są mało aromatyczne. Cała grupa odmian azjatyckich ma duże walory ozdobne. Wynikają one z różnorodności kształtów, zabarwienia i wielkości liści oraz dużej zmienności kształtów i barw owoców. Elementem dekoracyjnym są też kwiaty, które mogą mieć różowawy odcień, co u grusz jest rzadkością. U niektórych odmian wyrastające wiosną pędy mają barwę czerwoną.
