Kozieradka pospolita Trigonella foenum-graecum L. jest jednoroczną rośliną zielną, w stanie naturalnym występującą w Indiach, Chinach, Pakistanie, Turcji i Sudanie. Powszechnie uprawiana jest w krajach europejskich jako roślina paszowa, ze względu na swe właściwości odżywcze i wzmacniające.
Osiąga wysokość do 1 m, ma wyprostowaną, lekko rozgałęzioną łodygę, w górnej części delikatnie owłosioną, na której osadzone są trójlistkowe liście złożone. W kątach liści wyrastają kwiaty motylkowe o grzbiecistej symetrii, barwy żółtej lub lekko fioletowej. Owocem jest brunatny strąk długości 15-20 cm, zawierający około 15 twardych, żółtobrązowych nasion o charakterystycznym, romboidalnym kształcie i silnym aromacie.
Łacińska nazwa foenum-graecum oznacza greckie siano i nawiązuje do wykorzystania kozieradki już w starożytnej Grecji jako składnika pasz. Kozieradka zwana jest także koniczyną grecką, a w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej znana była jako fenegryk lub Boża trawka.
Właściwości lecznicze
„greckiego sianka” znane są od wieków. Pierwsze wzmianki o zastosowaniu pozyskanego z nasion kozieradki oleju, do pielęgnacji ciała, znajdują się w papirusie Ebersa – znalezionym w 1872, powstałym prawdopodobnie około 1550 p.n.e. Św. Hildegarda z Bingen i Parecelsus wspominają o leczniczym zastosowaniu koniczyny greckiej Fenigrecum.
W tradycyjnej medycynie indyjskiej i chińskiej kozieradka ma wiele zastosowań. Suszone, sproszkowane nasiona podawane są wewnętrznie, w postaci naparów i kleików, w zaburzeniach pracy przewodu pokarmowego (niestrawność, dyspepsje), jako środek obniżający poziom cukru we krwi, wzmacniający oraz mlekopędny, łagodzący kaszel w schorzeniach dróg oddechowych. Zewnętrznie, w postaci okładów (kataplazmów), stosowany w leczeniu trudno gojących się ran, oparzeń, odmrożeń, czyraków i owrzodzeń. W Iranie również w zapaleniu powiek.
„Koniczyna grecka” stanowi cenny składnik preparatów kosmetycznych, szczególnie stosowanych w pielęgnacji skóry twarzy (oczyszcza i wygładza) oraz szamponów (zapobiega wypadaniu włosów). Zarówno nasiona, jak i liście spożywane są w krajach azjatyckich jako warzywa, a wysuszone i sproszkowane, stanowią cenioną przyprawę.
Foenugraeci semen
Według Farmakopei Polskiej VIII oraz Farmakopei Europejskiej (European Pharmacopoeia) nasienie kozieradki Foenugraeci semen stanowi surowiec śluzowy (wskaźnik pęcznienia nie mniejszy niż 6).
Szeroko prowadzone w ostatnich latach badania nad składem chemicznym oraz właściwościami leczniczymi nasienia kozieradki wykazały, że surowiec jest źródłem polisacharydów, saponin steroidowych, m.in. diosgeniny oraz flawonoidów. Zawiera liczne związki mineralne i witaminy.
Bogaty zespół związków aktywnych warunkuje wielokierunkowe działanie surowca. Nasienie kozieradki obniża poziom cukru we krwi: zmniejsza wchłanianie węglowodanów, redukuje poposiłkowy wzrost stężenia glukozy i zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę. Obserwowane efekty wynikają z synergistycznego wpływu składników surowca – galaktomannanów, saponin, alkaloidów, związków fenolowych oraz nietypowego aminokwasu 4-hydroksyizoleucyny. Dzięki obecności saponin steroidowych oraz niacyny (witaminy PP), surowiec wykazuje działanie przeciwmiażdżycowe, obniża poziom cholesterolu i triglicerydów. Podczas termicznej obróbki nasion kozieradki, stężenie przeciwmiażdżycowej witaminy PP wzrasta, ponieważ w podwyższonej temperaturze główny alkaloid trygonelina T. foenum-graecum ulega rozkładowi z uwolnieniem niacyny.
W nasieniu kozieradki, obok wolnych flawonów i ich form O-glikozydowych, obecne są C-glikozydy flawonowe, m.in. orientyna, witeksyna oraz ich izomery. Wysoka zawartość związków polifenolowych sprawia, że surowiec działa silnie przeciwutleniająco i zmiata wolne rodniki, chroniąc narządy wewnętrzne przed ich szkodliwym działaniem. Potwierdzono aktywność ochronną, m.in. w stosunku do komórek wątroby – wobec toksyn chemicznych i etanolu, nerek i erytrocytów.
Składniki surowca chronią narząd wzroku przed kataraktą. Jak wynika z badań ostatnich lat, inhibicja acetylocholinesterazy, w połączeniu z działaniem przeciwutleniającym, warunkuje także znaczącą aktywność neuroprotekcyjną Foenugraeci semen. Surowiec chroni neurony mózgu przed uszkodzeniami wywoływanymi nie tylko destrukcyjną aktywnością wolnych rodników, ale również degeneracyjnym działaniem złogów beta-amyloidu, tzw. płytki starczej, będącego jedną z przyczyn choroby Alzheimera. Obok nadciśnienia, miażdżycy, cukrzycy i schorzeń neurodegeneracyjnych, nasienie kozieradki pospolitej wykazuje korzystne działanie również w leczeniu choroby wrzodowej żołądka. Przyjmowane doustnie maceraty powlekają śluzówkę, łagodząc stan zapalny i przyspieszają gojenie wrzodów.
Podobne działanie obserwujemy w zastosowaniu zewnętrznym: surowiec przyspiesza zabliźnianie trudno gojących się ran, niwelując stan zapalny i pobudzając ziarninowanie tkanek. Związane jest to prawdopodobnie z obecnością zarówno saponin steroidowych, jak i flawonoidów.
Ponadto działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Aktywność przeciwzapalna wyciągów Foenugraeci semen jest porównywalna ze stosowanymi powszechnie niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, przy czym towarzyszy jej również efekt przeciwbólowy i przeciwgorączkowy.
Interesującym, choć nadal kontrowersyjnym aspektem wpływu nasion kozieradki na organizm ludzki, jest aktywność hormonalna. Obecność w surowcu zarówno saponin steroidowych, jak i niedawno zidentyfikowanych izoflawonów – związków o charakterze fitoestrogenów – może wywoływać wiele różnorodnych efektów, związanych z wpływem składników aktywnych na gospodarkę hormonalną człowieka. Udowodniono, że składniki wyciągów z T. foenum-graecum wiążą się z receptorem estrogenowym.
Diosgenina, główny składnik zespołu saponin steroidowych surowca, odwraca osteoporozę i atrofię tkanek reprodukcyjnych, rozwijające się wskutek braku endogennych estrogenów. Włączenie nasion kozieradki do codziennej diety kobiet w okresie klimakterium, zmniejsza częstotliwość występowania „uderzeń gorąca”. Jednak badania wskazują również, że Foenugraeci semen posiada aktywność antyandrogenową i w znaczący sposób obniża płodność u samców – co potwierdziły badania na zwierzętach – prowadząc do zmniejszenia ilości i ruchliwości plemników, wagi jąder oraz stężenia testosteronu.
Wykorzystanie diosgeniny jako związku prekursorowego w przemysłowej produkcji leków sterydowych (hormonów, doustnych środków antykoncepcyjnych), zrodziło pytanie, czy w warunkach naturalnych saponina ta może stanowić prekursor w syntezie hormonów płciowych, m.in. progesteronu. Dotychczasowe badania wykazały jednak, że w organizmie ludzkim nie zachodzi konwersja diosgeniny do progesteronu, zatem stosowanie bogatych w diosgeninę produktów nie powinno wpływać na poziom tego hormonu w surowicy.
Uwzględniając wzrastającą liczbę zachorowań na nowotwory, ważna staje się możliwość wykorzystania w profilaktyce tych schorzeń składników codziennej diety. Jednym z nich są kiełki T. foenum-graecum, stanowiące popularny komponent zdrowej żywności i cieszące się coraz większą popularnością. Sproszkowane nasiona wykorzystywane są jako przyprawa, wchodzą w skład m.in. curry.
W dotychczasowych doniesieniach naukowych udokumentowano aktywność przeciwnowotworową związków czynnych obecnych w nasieniu kozieradki, m.in. wobec nowotworu jelita grubego, białaczki i czerniaka. W efekt przeciwnowotworowy surowca włączają się saponiny steroidowe, szczególnie diosgenina o szeroko udokumentowanym działaniu hamującym wzrost komórek nowotworowych i pobudzającym ich obumieranie – apoptozę, izoflawony, a także – ponieważ procesy nowotworzenia związane są bezpośrednio z obecnością wolnych rodników – flawonoidy, w tym C-glikozydy flawonowe.
W Katedrze i Zakładzie Farmakognozji z ORL Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego są prowadzone badania nad składem chemicznym surowca krajowego – nasion kozieradki. Ich celem jest rozpoznanie składu chemicznego na tle oceny efektów przeciwzapalnych oraz właściwości przeciwnowotworowych surowca, z uwzględnieniem mechanizmu molekularnego procesu apoptozy.
Piśmiennictwo dostępne w redakcji
