Sideritis scardica, czyli gojnik, znany jest również pod nazwami szałwia libańska, herbata górska, herbata olimpijska. Jest rośliną endemiczną alpejskiej strefy Półwyspu Bałkańskiego. Wieloletnia roślina zielna, z dobrze rozwiniętym systemem korzeniowym, łodyga wyrasta do około 50 cm, u podstawy rozgałęzia się, wyrastają z niej szare, owłosione liście i kwiaty barwy żółtej, z przylistkami. Kwitnie w drugim roku wegetacji. Wypuszcza dużą ilość rozgałęzionych rozłogów. W Polsce coraz więcej pasjonatów ziół i ziołolecznictwa przywozi sadzonki z Bułgarii i hoduje ją z powodzeniem w przydomowych ogrodach i na balkonach. Występuje w Grecji, Albanii, Bułgarii, na glebach suchych, kamienistych, wapiennych, w pasmach górskich. Ponieważ rośnie w wysokich górach, ponad tysiąc metrów n.p.m., jest wolny od zanieczyszczeń. Ostania dekada przyniosła intensywne badania gojnika na zawartość związków fenolowych, terpenów, węglowodorów i związków pokrewnych.
Już Dioskurydes
opisywał dobroczynne właściwości Sideritas scardica – w słynnym dziele De Materia Medica. Zalecał picie herbatek z gojnika żołnierzom wracającym z wojen, jako środek odmładzający i regenerujący siły. W tradycyjnej medycynie krajów bałkańskich od pokoleń stosowana jest uzdrawiająca, aromatyczna herbata górska. Była używana już w starożytności do leczenia rozedmy płuc i innych chorób płuc oraz oskrzeli, kaszlu różnego pochodzenia oraz astmy.
Dostrzeżono też jej skuteczność w leczeniu schorzeń gruczołu krokowego, dusznicy bolesnej, bólu gardła. Zwiększa diurezę i usuwa piasek nerkowy. Ekstrakt etanolowy jest dziś stosowany miejscowo jako środek przeciwbakteryjny po ekstrakcji zębów i przy owrzodzeniach jamy ustnej.
Skład chemiczny
Gojnik jako herbata ma przyjemny zapach, ze względu na olejek eteryczny – nawet jeśli w niektórych gatunkach jego ilość jest nieznaczna. Wykryto kilkadziesiąt składników w olejku eterycznym gojnika, głównie terpenowych. Ich procent zależny jest od gatunku i miejsca występowania rośliny oraz od sposobu suszenia i przechowywania. Dominują alkohol seskwiterpenowy alfa-cardinol, kwas heksadekanowy, beta-kariofilen, neridiol, octadecenol. Olejek ulega szybkiemu rozkładowi pod wpływem temperatury. Najwięcej jest go w kwiatach, dlatego wskazane jest kupowanie jak najmniej rozdrobnionego surowca i pocięcie go dopiero tuż przed użyciem.
Surowiec zawiera również flawonoidy (m.in. apigeninę, luteolinę, rutozyd, naryngeninę), kwasy fenolowe (m.in. kwas kwaoilochinowy, p-kumarowy), glikozydy fenolowe, garbniki, kumaryny, sterole (kampesterol, stigmasterol, ß-sitosterol) oraz duże ilości minerałów: wapnia, potasu, magnezu, sodu i żelaza.
Takie spektrum składników czynnych warunkuje wielokierunkowe działanie surowca.
W Polsce
Ostatnie lata przyniosły zainteresowanie gojnikiem jako surowcem leczniczym. Warto bliżej poznać weryfikowane naukowo, wielokierunkowe właściwości lecznicze tej niepozornej rośliny.
Przeciwbakteryjne
Wykazują je przede wszystkim wyciągi alkoholowe, działanie jest bardzo szerokie, obejmuje m.in. Staphylococcus epidermidis, Micrococcus luteus, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa. Umiarkowana aktywność przeciwko K. pneumoniae. To dlatego gojnik często jest stosowany w chorobach infekcyjnych górnych dróg oddechowych, jako środek przeciwbakteryjny.
Antyoksydacyjne
Wynika z obecności polifenoli i ich właściwości antyoksydacyjnych. Można przypuszczać, że przetwory z gojnika mogą hamować procesy starzenia.
Przeciwzapalne
Liczne badania potwierdziły tę właściwość ekstraktów z gojnika. Ich skuteczność przeciwzapalna porównywalna jest do indometacyny.
Cytotoksyczne
W badaniach in vitro stwierdzono, że dzięki zawartości kwasu chlorogenowego, ferrulowego, apigeniny i luteoliny, wyciąg eterowy wykazuje działanie na czerniaka i białaczkę.
Profilaktyczne
Wyciągi z Sideritis stymulują różnicowanie komórek osteoblastycznych, działanie to może zostać wykorzystane przy leczeniu osteoporozy.
Gastroprotekcyjne
Największą aktywność w tym kierunku wykazuje ekstrakt butanolowy – działanie silniejsze niż ranitydyna.
Wychwyt zwrotny monoamin
W przeprowadzonych badaniach nieklinicznych wyciągi z gojnika wykazały właściwości hamujące wychwyt zwrotny serotoniny, noradrenaliny i dopaminy. Większą aktywność wykazywały wyciągi alkoholowe niż wodne. Autorzy badań sugerują, że terpeny, flawonoidy i fenole mogą być odpowiedzialne za działanie na OUN, co może być wykorzystane w profilaktyce i leczeniu zaburzeń lękowych, depresji głównej, zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, upośledzenia umysłowego, chorób neurodegeneracyjnych w mózgu. Największym zainteresowaniem cieszy się jednak działanie hamujące procesy neurodegeneracyjne w mózgu, jednak konieczne są dalsze badania naukowe pozwalające na bezpieczne i skuteczne stosowanie przetworów gojnika.
Gojnik warto pić regularnie również w okresach obniżonej odporności i większego ryzyka infekcji. Stwierdzono również, że napar z Gojnika przestudzony i pity w upały świetnie gasi pragnienie, dostarcza mikroelementów i zapobiega odwodnieniu organizmu.
NAPAR: zaparzyć 2 gałązki z kwiatami wrzątkiem, przez 3-5` pod przykryciem. Do naparu można dodać odrobinę mięty, imbiru, cytryny i miodu.
W kosmetyce
Stosowanie gojnika nie ogranicza się do fitoterapii. Jest również wykorzystywany w kosmetyce. Właściwości antyoksydacyjne, dezynfekujące i detoksyfikujące sprawiają, że gojnik jest surowcem do produkcji kremów antiageing oraz jako składnik chroniący przed promieniami UV. Roślina ma urzekający zapach i we Włoszech wykorzystywana jest do produkcji perfum, jednak nie jest to na razie rozpowszechnione na szeroką skalę.
Przy zakupie
Pamiętajmy, aby surowiec nie był mechanicznie rozdrobniony, a w postaci całych łodyg z kwiatkami lub samych kwiatów. Na pewno nie powinien być mielony, gdyż najbardziej wartościowe są szczyty łodyżek z kwiatami, które zawierają najwięcej substancji aktywnych oraz olejków eterycznych. Uwalniają się one podczas parzenia nadając jednocześnie naparowi piękny żółto-zielony kolor. Codzienne spożywanie naparu z gojnika raz a nawet 2-3 razy dziennie nie posiada szczególnych przeciwwskazań, niemniej jednak należy zachować szczególną ostrożność u kobiet w ciąży i karmiących piersią, a także u dzieci, ponieważ nie ma danych dotyczących działania u tych grup lub są one niewystarczające. Nie stwierdzono również możliwości przedawkowania tego specyfiku i związanych z tym działań niepożądanych.
