U dzieci często występują dolegliwości przewodu pokarmowego, takie jak brak apetytu czy problemy żołądkowo-jelitowe, którym mogą towarzyszyć wzdęcia lub gazy, biegunki bądź zaparcia.
Często zaparcie ma tło psychosomatyczne: stres szkolny, lęk przed egzaminem
Jeśli dziecko oddaje stolec raz lub dwa razy dziennie lub nawet raz na 2-3 dni, ale bez dyskomfortu i bólu, uważa się, że ma prawidłowe wypróżnienia. O zaparciu świadczy stolec twardy i (lub) suchy oraz (lub) trudno przeciskający się, często z bólem i skurczami brzucha, słabym apetytem, a taki stan utrzymuje się przez około 2 tygodnie. Najczęściej występuje zaparcie idiopatyczne (czynnościowe), czyli takie, którego nie powoduje żadna choroba organiczna.
U niemowląt zaparcia rzadko stanowią problem, ale mogą się pojawić, gdy dziecko przechodzi na pokarm stały i jelita dostosowują się do trawienia bardziej złożonych produktów spożywczych. Czasami wystarcza dodanie soku lub większej ilości wody do pożywienia.
U starszych dzieci przyczyną zaparć mogą być błędy w odżywianiu, złe nawyki żywieniowe, mała zawartość błonnika (dużo produktów mlecznych), za dużo przetworzonej żywności, niewystarczająca ilość wody (z płynów lub owoców i warzyw).
Regularne wypróżnienia może zakłócić niski pobór pokarmu w czasie choroby, leki oraz niektóre choroby metaboliczne i endokrynologiczne: mocznica, niedoczynność tarczycy, zaburzenia centralnego układu nerwowego, cukrzyca, choroby tkanki łącznej.
Przyczyną zaparć może być wstrzymywanie odruchu wypróżniania ze strachu przed bólem, związanym z oddawaniem stolca, rozproszona uwaga lub obawa przed pójściem do toalety poza domem (w szkole, w obcym domu, na obozie, w podróży). Długotrwałe, celowe hamowanie odruchu defekacji może spowodować zmianę progu odczuwania parcia na stolec przez receptory czuciowe w odbytnicy.
Efektem ubocznym zaparć może być enkopresja (zanieczyszczanie się), często wyglądająca na biegunkę, ale jest efektem znacznego zaparcia, wstrzymywane wypróżnienia powodują formowanie twardego stolca, rozciągającego odbytnicę, przy równoczesnym osłabionym odczuciu konieczności wypróżnienia. Płynna treść przeciska się przez twardy stolec w odbytnicy i brudzi bieliznę.
Metoda leczenia zaparć
zależy od wieku dziecka i od tego, jak poważny jest problem. Należy najpierw spróbować naturalnych środków, stanowiących pożywienie. Samo przejście na zdrową dietę i zmiany w stylu życia, mogą pomóc dziecku w pokonaniu dolegliwości. W ciężkich przypadkach należy konsultować się z pediatrą, który może zalecić leki przeczyszczające, zmiękczające stolec i lewatywę, pomagającą usunąć stolec.
Dieta bogata w błonnik
oraz wystarczająca ilość wody i ćwiczenia mogą być korzystne dla dziecka, które ma problem z zaparciami. Należy jednak wziąć pod uwagę, że dieta bogata w błonnik może czasem pogorszyć stan niektórych dzieci, zablokować przewód pokarmowy. Chociaż błonnik przyciąga wodę do światła jelita, zmiękczając treść jelitową, to zbyt duża masa rozciąga odbytnicę i okrężnicę, przeszkadzając w odczuwaniu potrzeby wypróżnienia, szczególnie u dzieci, które mają tendencję do wstrzymywania stolca. Dawka błonnika, którą potrzebuje dziecko, zależy głównie od wieku. Najprostsze obliczanie dawki błonnika polega na sumowaniu wieku z 5 g błonnika. Dwulatek potrzebuje więc go 7 g dziennie. Druga metoda: na każde 1000 kalorii zaleca się zastosowanie 14 g błonnika. Inne wytyczne: dzieci w wieku 1-3 – około 19 g błonnika dziennie; od 4 do 8 lat około 25 g, dziewczęta 9-13 lat około 26 g, chłopcy w tym samym wieku około 31 g. Ogólnie dzieci w wieku 14-18 lat powinny dostawać około 38 g błonnika dziennie. Odpowiednie dawki błonnika mogą być obecne w produktach spożywczych, obejmujących pięć porcji owoców i warzyw w ilości dostosowanej do wieku, dzięki czemu włókna i woda będą podane łącznie. Zamiast soków można podawać dziecku nektary owocowe (gruszkowy). Cukier w nich zawarty może dodatkowo stymulować ruch jelit. Morele zawierają sorbitol, który może wywołać naturalny efekt przeczyszczający. Do płatków owsianych można dodać zmielonych nasion sezamu, lnu, chia, sproszkowany agar (w zależności od wieku od pół do dwóch łyżeczek agaru). Przydatna jest herbatka z owoców bzu czarnego Sambuci fructus (napar lub odwar z jednej łyżeczki owoców w szklance wody). Metody te skutkują również u dzieci, które nie są mobilne: z powodu porażenia mózgowego, opóźnienia rozwoju lub z innymi ograniczeniami ruchu.
Przede wszystkim babka płesznik
Surowcem roślinnym, który może być pomocny w zaparciach u dzieci, są nasiona babki płesznik, z Plantago afra L. (Plantago psyllium L.) lub Plantago indica L. (Plantago arenaria Waldstein & Kitaibel), o wskaźniku pęcznienia nie mniejszym niż 10. Zawierają w łupinie około 10-12% polisacharydów śluzowych, składających się z ksylozy, kwasu galakturonowego, arabinozy i ramnozy, co wskazuje na ich podobieństwo do śluzów występujących w nasionach babki jajowatej Plantago ovata (Plantago ispaghula), ale z 2-krotnie większą frakcją kwasu galakturonowego i ramnozy. Polisacharydy śluzowe, przyciągając wodę, pęcznieją w jelitach (są zdolne wchłonąć wodę będącą 10-krotnością (lub więcej) swej masy. Nie wchłaniają się, gdyż nie są trawione (lub w niewielkim stopniu) do cukrów prostych, przez bakterie okrężnicy. W efekcie wzrasta objętość treści jelitowej, co powoduje zwiększenie mas kałowych i prowadzi do mechanicznej stymulacji jelit i przyspieszonego transportu w okrężnicy. Śluz tworzy warstwę smarującą, ułatwiając pasaż treści jelitowej. U ludzi do jelita grubego dociera głównie wyjściowy polimer śluzowy, który w niewielkim stopniu jest fermentowany, m.in. do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych.
Nasiona babki płesznik stanowią (według EMA) ziołowy produkt leczniczy, dobrze udokumentowany do leczenia nawykowych zaparć i w sytuacjach, gdy pożądana jest łatwa defekacja z miękkim stolcem, np. w przypadku bolesnej defekacji po operacji odbytu lub odbytnicy, w przypadku szczelin odbytu i hemoroidów.
Dzienna dawka dla młodzieży, dorosłych i osób starszych to 25-40 g nasion (preparatu), a dla dzieci w wieku 6-12 lat 12-25 g nasion (preparatu) w 3 pojedynczych dawkach. Jeśli zaparcie nie ustąpi w ciągu 3 dni, należy skonsultować się z lekarzem. Stosowanie u dzieci w wieku poniżej 6 lat (według EMA) nie jest zalecane, z powodu niewystarczających danych o skuteczności. Według Schilchera dawka dzienna dla dorosłych to 15-30 g, powyżj 10 lat 10-20 , 4-10-letnich 6-10 g, dla 1-4-letnich wystarczy 4-6 g nasion babki płesznik. Wymagana jest odpowiednia ilość płynu (woda, sok owocowy), około 30 ml na 1 g nasion. Można sproszkowane nasiona mieszać z płynem, połknąć i popić wystarczającą ilością płynu.
Pęczniejące środki przeczyszczające mogą opóźnić dojelitowe wchłanianie jednocześnie podawanych leków, dlatego nasiona babki płesznik (i inne śluzowe) należy przyjmować w ciągu dnia co najmniej pół godziny przed lub po przyjęciu innego leku (nie brać bezpośrednio przed snem). Efekt powinien wystąpić po 12-24 godzinach. Czasami maksymalny efekt osiąga się po 2-3 dniach.
Przeciwskazaniem do stosowania nasion jest nadwrażliwość na substancję czynną, niezdiagnozowane krwawienie z odbytu, przewężenia w przewodzie pokarmowym, choroba przełyku, potencjalna lub istniejąca niedrożność jelitowa, porażenie jelit lub ostre rozdęcie okrężnicy (megacolon), także przy trudnościach z połykaniem. Nasiona nie powinny być stosowane przy objawach takich, jak bóle brzucha, nudności i wymioty, ponieważ mogą być one oznakami potencjalnej lub występującej już niedrożności jelitowej. Chyba, że zalecane są przez lekarza. Wzdęcia, które początkowo mogą wystąpić, ustępują w trakcie leczenia. Ze względu na podobną strukturę składników aktywnych nasion babki płesznik oraz nasion i łupiny nasiennej babki jajowatej, zakłada się, że wchodzą one w interakcje z tymi samymi produktami leczniczymi, powodującymi obniżanie wchłaniania minerałów, np. litu, witaminy B12, glikozydów nasercowych, pochodnych kumaryny i karbamazepiny. Jeśli nasiona babki są przyjmowane razem z posiłkami, to w przypadku pacjentów z cukrzycą insulinozależną może być konieczne zmniejszenie dawki insuliny. Stosowanie nasion babki płesznik jednocześnie z hormonami tarczycy wymaga konsultacji z lekarzem, ich dawka może wymagać korekty.
Nasiona babki płesznik zawierają alergeny, narażenie się jest możliwe przez podawanie doustne, kontakt ze skórą, w przypadku preparatów proszkowych również przez wdychanie. Konsekwencją może być nieżyt nosa, zapalenie spojówek, skurcz oskrzeli, objawy skórne jak osutka i (lub) świąd, niekiedy anafilaksja.
Analogiczne wskazania jak dla nasion babki płesznik mają nasiona babki jajowatej Plantago ovata Forssk. (P. ispaghula Roxb.). W przypadku zaparć, młodzieży, dorosłym i osobom starszych zaleca się dziennie 8-40 g nasion babki jajowatej w 2-3 pojedynczych dawkach, dla dzieci w wieku 6-12 lat 4-25 g nasion (preparatu ziołowego) w 2-3 pojedynczych dawkach. Stosowanie u dzieci poniżej 6 lat nie jest zalecane (EMA).
Nasiona lnu
Lini semen (Linum usitatissimum L.) – są surowcem roślinnym śluzowym, zalecanym w zaparciach. Ich działanie usprawniające wypróżnianie jest dobrze udokumentowane. EMA zaleca młodzieży od 12 roku życia, dorosłym i starszym dawkę 10-15 g, 2-3 razy dziennie, ze 150 ml wody, soku owocowego, z odpowiednią ilością płynów w ciągu dnia. Według Shilchera, dzieci w wieku 1-4 lat powinny zażywać 1 łyżeczkę, w wieku 4-10 lat 1,5 łyżeczki, powyżej 10 lat 1 małą łyżkę (6-10 g) zmiażdżonych nasion lnu, 2-3 razy dziennie, z odpowiednią ilością płynu.
Senes, kruszyna, rzewień
Odrębną grupę roślin stosowanych w zaparciach stanowią surowce zawierające 1,8-dihydroksyantrachinony, zalecane młodzieży powyżej 12 roku życia, dorosłym i starszym. Są to liście i owoce senesu, kora kruszyny, korzeń rzewienia. Wszystkie te surowce według EMA mają dobrze udokumentowaną skuteczność. Pochodne 1,8-dihydroksyantranoidów działają w zależności od dawki, słabo lub silnie przeczyszczająco. Formy glikozydowe tych związków nie są wchłaniane w jelitach i w formie niezmienionej docierają do jelita grubego, gdzie są hydrolizowane i przekształcane przez bakterie jelitowe do aktywnych antronów, które pobudzają ruchliwość jelita grubego i wpływają na jego procesy wydzielnicze (hamowanie wchłaniania wody i elektrolitów do komórek nabłonka okrężnicy, zwiększenie ich przepuszczalności i stymulacja wydzielania wody i elektrolitów do światła okrężnicy). Efekt po 8-12 h. Maksymalna dzienna dawka glikozydów hydroksyantracenowych wynosi 30 mg (15-30 mg). Prawidłowa indywidualna dawka jest najmniejszą, wymaganą do wytworzenia miękkiego stolca, przyjmowana raz na dobę wieczorem 2-3 razy w tygodniu, przez 1-2 tygodnie. Jeśli objawy utrzymują się, mimo stosowania produktu zawierającego antrazwiązki, należy skonsultować się z lekarzem. Przeciwwskazaniem do stosowania jest nadwrażliwość na substancję czynną, niedrożność jelitowa, zwężenie, atonia, zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalne choroby okrężnicy (np. choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie okrężnicy), ból brzucha o nieznanym pochodzeniu, ciężki stan odwodnienia, stosowanie u dzieci poniżej 12 lat.
Preparaty zawierające antrazwiązki należy stosować tylko wtedy, gdy zmiana diety lub podanie środków pęczniejących nie dają efektu terapeutycznego. Długotrwałe stosowanie może prowadzić do zaburzeń czynności jelit i uzależnienia od środków przeczyszczających, może wywołać hipokaliemię, co nasila działanie glikozydów nasercowych i oddziałuje z lekami antyarytmicznymi (chinidyna). Jednoczesne stosowanie z lekami wywołującymi hipokaliemię (np. diuretyki, kortykosteroidy, korzeń lukrecji) może zwiększać zaburzenia w gospodarce elektrolitowej.
Olej rycynowy
Ricini oleum tłoczony na zimno z nasion rącznika Ricinus communis L., ma silne działanie przeczyszczające. W wyniku trawienia oleju w jelicie cienkim, w obecności żółci i soku trzustkowego, uwalniany jest glicerol i kwas rycynolowy, który ulega stopniowemu zmydlaniu do mydeł sodowych i potasowych. Kwas i mydła drażnią jelito cienkie, wzmagają jego perystaltykę, zwiększają przenikanie wody i elektrolitów przez ściany jelita, ograniczając jej wchłanianie. Wypróżnienie następuje po 2-4 godz. od podania oleju. EMA zaleca stosowanie oleju w okazjonalnych zaparciach dla osób dorosłych w dawce pojedynczej dziennej 2-5 g (2,1-5,3 ml), 2-3 razy w tygodniu, nie dłużej niż tydzień. Przeciwwskazania, interakcje są analogiczne jak dla surowców antrachinonowych.