Dynia należy do rodziny dyniowatych Cucurbitaceae, do których zaliczamy takie gatunki, jak ogórek, melon czy kawon (arbuz). Systematyka warzyw dyniowatych obejmuje wiele gatunków i odmian. W rodzaju Cucurbita występuje około 20 gatunków.
W Polsce znaczenie użytkowe mają tylko trzy: dynia figolistna Cucurbita ficifolia Bouche, dynia olbrzymia Cucurbita maxima Duch i dynia zwyczajna Cucurbita pepo L. Figolistna jest odporna na choroby grzybowe (Fusarium i Verticillium), dlatego wykorzystywana jest jako podkładka do szczepienia ogórka i melona w uprawie pod osłonami. Olbrzymia i zwyczajna są przeznaczone do uprawy. Zwyczajna charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem morfologicznym, w jej obrębie wyróżniamy odmiany botaniczne: kabaczek, cukinia, dynia makaronowa, patison i dynia oleista.
Dynia jest rośliną jednoroczną, zielną, o silnie płożących się pędach. System korzeniowy jest płytki, ale dobrze rozwinięty, korzenie boczne rozrastają się w promieniu nawet 4-6 m. Łodyga jest płożąca i dorasta do 5-6 m. Z pędu głównego, przy nasadzie, wyrastają pędy boczne. Liście są duże, sercowate płytko lub głęboko zatokowo pieciowrębne, na długich ogonkach ustawionych pionowo. Kwiaty barwy żółtopomarańczowej, żeńskie i męskie. Żeńskie wyrastają pojedynczo z kątów liściowych, mają krótkie i grube szypułki. Męskie wyrastają po kilka z kątów liści na długich szypułkach.
Dynia oleista (bezłupinowa) ma pokrój półkrzaczasty, owocem jest jagoda o średniej masie około 3-4 kg, o kształcie kulistym, podłużnym, maczugowatym lub spłaszczonym, barwy zielonej albo pomarańczowej, także pasiastej zielono-pomarańczowej. Nasiona dyni oleistej nie mają grubej, zdrewniałej łupiny, niektóre odmiany są otoczone cienką srebrzystą okrywą. Są spłaszczone, kształtu jajowatego lub jajowato wydłużonego, barwy zielonkawoszarej. Udział nasion w owocu waha się w granicach 1,2-1,4%.
Historia uprawy dyni
nie została do końca poznana. Pierwsze wzmianki na ten temat nie są precyzyjne. Autorzy nie zwracali uwagi na jej cechy morfologiczne, podawali ogólną nazwę dynia. Z ustaleń archeologów wynika, że dynia była uprawiana 7000 lat p.n.e. przez dawnych Indian dzisiejszego Peru. Uprawa dyni zamieniła Indian, zbieraczy mięczaków, w rolników. Panuje przekonanie, że dynia pochodzi z Meksyku i tam do dziś występuje w stanie dzikim.
Legendy indiańskie
opisują pojawienie się dyni na ziemi. Jest to związane z wierzeniami plemion uprawiających dynię. Indianie Mexica wierzyli, że dynia i wszystkie inne rośliny wyrosły z boga Centeotal, który złożył dobrowolnie swoje ciało w ofierze Ziemi. Według Indian z nieistniejącego już plemiona Huron, w początkach świata spadła na Ziemię kobieta, istota boska. Miała ona powić bliźniaki, które bardzo się różniły usposobieniem. Chłopcy kłócili się już w łonie matki. Jeden z bliźniaków chciał się urodzić w naturalny sposób, drugi się na to nie godził. I przyszedł na świat, rozdzierając bok matki. Kobieta umarła i została pochowana, a z jej ciała wykiełkowały rośliny, które dały życie nowo powstającej krainie. Z głowy zmarłej wyrosła dynia, z piersi kukurydza, z rąk i nóg fasola…
Indianie wykorzystywali dynię nie tylko w kuchni. Także w medycynie, w sztuce czy w rytuałach. Miąższ i nasiona były używane w przypadkach zatruć, przy chorobach układu moczowego i do eliminowania pasożytów z przewodu pokarmowego. Zawiesinę z dyni stosowano na zranienia. Nasiona i kwiaty podawano zwierzętom, łagodziły ból po ukłuciu kolcami kaktusów.
Indianie z plemiona Navajo stosowali różne style zdobnicze, najbardziej znany był squash bossom, czyli kwiat dyni. Naszyjniki wykonane były ze srebrnych korali, w połączeniu z kamieniami turkusowymi. Wieńczone je dużym wisiorem w kształcie niepełnego okręgu, otwartego na dole.
Ważnym elementem kultury Hopi był sposób układania włosów przez kobiety gotowe do zamążpójścia. Po próbach ze znajomości prac kobiecych, mogły nosić fryzury kwiat dyni (squash).
Europejczycy – podobnie jak Indianie – przypisywali dyni wiele znaczeń. Stała się rośliną magiczną. Podobno przyciągała pieniądze, więc trzymano nieparzystą liczbę zasuszonych pestek dyni w portfelu. Chroniła przed nieprzewidzianymi wydatkami, więc spalano kilku pestek dyni w kadzielnicy, w piecu lub w kominku. Podobno dynie wpływają na psychikę: zachęcają do rozwoju, uczą mądrego gospodarowania i wspierają ambicję.
Dynia zwyczajna
w czasach postkolumbijskich trafiła na Bliski Wschód, gdzie wytworzyła wiele odmian. Stamtąd przywędrowała do Europy. Dynia oleista, zwana bezłupinową, była jedną z jej najcenniejszych odmian. Powstała w XIX w. w Styrii jako naturalna mutacja recesywna. Uprawa rozpowszechniała się na terenach Styrii i Karyntii (Austria i Słowenia), także na przyległych terenach zachodnich Węgier. Obecnie olej z dyni uważany jest na Węgrzech za tradycyjny składnik diety ludności. W Polsce tę odmianę uprawiano powszechnie w latach 60. minionego wieku. Była uważana za substytut orzeszków ziemnych. Uprawa dyni na nasiona w późniejszych latach w Polsce zanikła, a z Rejestru Odmian wycofano jedyną polską odmianę Puławska.
Obecnie wzrasta zainteresowanie dynią. W porównaniu z innymi warzywami z rodziny dyniowatych, ma ona najmniejsze wymagania klimatyczne. Prawidłowo nawadniana i nawożona, dobrze plonuje nawet na piaskach. Zawartość pożytecznych związków jest wysoka. Główną substancją biologicznie czynną jest olej.
Nasiona dyni oleistej zawierają ok. 40-60% oleju bogatego w kwas linolowy (40-55%), także oleinowy (24-38%). Są cennym źródłem naturalnych antyutleniaczy.
Te antyutleniacze to przede wszystkim witamina E – tokoferol, która jest odpowiedzialna m.in. za ochronę czerwonych krwinek i wzmocnienie naczyń krwionośnych. Dynia to również bogate źródło witamin A, B1, B2, C, PP i składników mineralnych: fosforu, żelaza, wapnia, potasu, magnezu, cynku i selenu. Także steroli roślinnych, m.in. ß-sitosterolu.
W medycynie
wykorzystywany jest olej z dyni. Stymuluje funkcje prostaty, polepsza funkcje dróg moczowych, reguluje poziom cholesterolu we krwi. Jest składnikiem diet żywieniowych w leczeniu AIDS. Stosuje się go na zimno, gdyż podgrzany traci wiele cennych substancji odżywczych i leczniczych. Medycyna niekonwencjonalna ma wiele przepisów na wykorzystanie całej rośliny, nie tylko jej owocu.
W medycynie ludowej
dynia – nazywana gwarowo banią lub korbolem – miała szerokie zastosowanie. Uważano, że systematyczne spożywanie pestek ma działanie antyrakowe. Co ciekawe, współczesne badania potwierdziły to. Poza tym uważano, że dynia wpływa korzystnie na pracę układu pokarmowego, wydzielanie żółci, przemianę soli mineralnych, na zaparcia, nadwagę, bezsenność, prostatę i robaki jelitowe.
* * *
Olej z dyni jest również wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym do przygotowania różnego rodzaju kremów do cery suchej, zmęczonej i dojrzałej. Wyciągi działają nawilżająco i regenerująco.
W kuchni rodzaj Cucurbita można wykorzystywać na różne sposoby – tak jak różnie przyrządza się warzywa. Dynię można spożywać w całości, jadalne są jej kwiaty i liście. Liczne przepisy kulinarne uczą szybkiego przyrządzania dyni, co urozmaica codzienną dietę i wzbogaca organizm o cenne substancje odżywcze.
