Dziś to mało popularna, trochę zapomniana roślina. A przecież dereń zaliczany jest do najstarszych roślin owocujących! Wykopaliska archeologiczne, prowadzone w Szwajcarii i w północnych Włoszech, potwierdzają, że już około 5 tys. lat p.n.e. owoce derenia służyły ludziom za pokarm. Opisy derenia, wzmianki na temat wszechstronnego wykorzystywania jego owocu, także w celach leczniczych, pozostawili po sobie grecki botanik Dioskurides i rzymski uczony Collumelli. O dereniu wspominali antyczni poeci – Owidiusz w Złotym wieku i Homer w Odysei. To właśnie owoce derenia były karmą ryjących w ziemi homeryckich świń, które zamieniły towarzyszy Odysa w wieprze. Sam Odyseusz uzbrojony był w oszczep z dereniowego drewna, charakteryzującego się wyjątkową twardością. Ta właściwość dereniowego drewna znana była najstarszym Rzymianom. Założyciel Rzymu, Romulus, nakreślił granice przyszłego wiecznego miasta włócznią z derenia. Taką włócznię nazywano cornum, od rzymskiej nazwy derenia cornus (cornu = róg). Nazwę Cornus w swej systematyce nadał dereniowi Karol Linneusz. Szacunek dla dereniowego drzewa znamy nie tylko z Rzymu. W Norymberdze znajduje się zegar, którego wszystkie elementy wykonane są z tego drewna. W gruzińskim muzeum historycznym przechowywany jest miecz z brązu, którego rękojeść wykonano z derenia.
Dereń
właściwy – syn. jadalny Cornus mas L. pochodzi z rodziny dereniowatych Cornaceae, wywodzi się z Azji i z południowej Europy. Dzikie odmiany występują dziś w Azji, na Bałkanach, w Europie środkowej i zachodniej. Dereń rośnie najchętniej na skraju lasów, w regionach górzystych lub pagórkowatych – do wysokości 1500 m n.p.m. Jest to wysoki, silnie rozgałęziony krzew. Rzadziej przybiera pokrój niewielkiego (7-9 m) drzewa. Pień i grube konary pokryte są płatkowato łuszczącą się korowiną. Pędy zielone, od strony słonecznej brązowe. Pączki okryte są 2 łuskami. Liście nakrzyżległe, całobrzegie, szerokoeliptyczne lub jajowate, zaostrzone, obustronnie zielone, dolna strona często błyszcząca, lekko szorstka, z kępkami włosków. Nerwy (3-5 par) zbiegają się łukowato ku wierzchołkowi blaszki.
Dereń kwitnie w kwietniu, przed rozwinięciem się liści. Kwiaty są żółte, drobne, pachną nieprzyjemnie, zebrane po 15-20 w małe, prawie siedzące baldaszki. Miododajne. Możliwe jest samozapylenie jeszcze w pączkach. Owoc jest elipsoidalnym, błyszczącym pestkowcem, o zabarwieniu obfitującym w odcienie od pomarańczowożółtego, poprzez wiśniowy, po intensywnie ciemnoczerwony. Niedojrzały miąższ smakuje cierpko. W pełni dojrzałe owoce charakteryzują się specyficznym aromatem i słodkokwaskowatym smakiem. Smak poprawia się po przymrozkach. Owoce są chętnie zjadane przez ptaki śpiewające (np. grubodziób, gil) i małe ssaki (np. mysz zaroślowa, popielica). Pestka jest wydłużona, twarda.
Owoc derenia
obfituje w węglowodany (fruktozę i sacharozę). Wysoka jest też zawartość kwasów organicznych – głównie cytrynowego, jabłkowego, bursztynowego. Obecne są pektyny, związki mineralne, garbniki, glukozydy (kornina), witaminy P i C (jej zawartość wzrasta w miarę dojrzewania owocu). Wartość energetyczna 100 g owoców wynosi 76 kcal (318 kJ).
Pestki derenia zawierają związki białkowe, tłuszczowe, węglowodany, celulozę, sole mineralne, kwasy organiczne i garbniki.
Walory lecznicze
derenia znał już ojciec medycyny Hipokrates, który zalecał jego owoce przy chorobach żołądka. Także Pliniusz Starszy i Dioskurides zaliczali dereń do roślin leczniczych. Praktycy medycyny ludowej od najdawniejszych czasów zalecali dereń profilaktycznie jako lek przeciwszkorbutowy. Podczas I wojny światowej rosyjscy żołnierze masowo chorowali na szkorbut, byli leczeni dereniem. Owoc derenia ma właściwości zapierające i w postaci wywaru lub miazgi, z dodatkiem miodu lub surowego żółtka, stosowany jest przy biegunkach i kolkach żołądkowych. Przy zaburzeniach żołądkowo-jelitowych dobre efekty uzyskuje się, stosując kombinację ekstraktu z derenia z dziką gruszką.
Wysoka zawartość fitoncydów sprawia, że dereń stosowany dziś bywa przeciwko zarazkom tyfusu i krwawej biegunki. Z uwagi na znaczne ilości potasu, kwasów organicznych i witaminy C, pestkowce derenia zalecane są przy chorobach żołądka i nerek, także przy kamicy, jako środek moczopędny i polepszający przemianę materii. Dobre efekty uzyskiwane są w kuracji zaburzeń przemiany materii, podagry i chorób skórnych. Dereń działa żółciopędnie i krwiotwórczo. Ze względu na znaczną zawartość żelaza, polecany jest w anemiach powstałych na tle niedoboru tego pierwiastka. Jak większość owoców, dereń pobudza apetyt i wzmacnia organizm po ciężkich chorobach. Konfitury stosowane są w przeziębieniach i bólach żołądka.
Napar z ulistnionych gałązek jest środkiem żółcio i moczopędnym. Przy nieżytach jelit i chorobach febropodobnych zaleca się przyjmowanie naparu lub soku z owoców, wywaru ze świeżych pędów lub owoców, ewentualnie nalewki z kwiatów. Okłady na czoło z wywaru z derenia pomagają przy migrenach. Kora derenia jest w medycynie ludowej uznanym środkiem wzmacniającym i pobudzającym. Wymieszany z mączką owsianą wywar z kory jest sprawdzonym lekiem przeciwko karbunkułom.
W kosmetyce
także docenia się walory derenia. Wywar z owoców bywa zalecanym składnikiem maseczek przy trądziku młodzieńczym. Płukanie przez kilka dni jamy ustnej schłodzonym wywarem z młodych gałązek daje dobre efekty przy stanach zapalnych dziąseł.
W kuchni
ceni się owoce derenia. Przetwory z nich są doskonałe. Najlepsze konfitury – według receptur naszych prababć – wymagają drylowania. Łatwo usunąć pestki z dojrzałych owoców, ale drylowanie owoców niedojrzałych to żmudna czynność. Dawniej zalecano proporcje: 1 kg owoców, 2 kg cukru.
Z derenia wyrabia się także dżemy, galaretki, powidła, kisiele, nadzienie do cukierków, napoje, syropy, soki, wina. Nie można nie wspomnieć także o nalewce – słynnej dereniówce.
Dereniówka. Owoce zbiera się, nakłuwa lub przecina, nie wyjmując z nich pestek, następnie zalewa się je spirytusem albo wódką. Na 1 l wódki daje się około 40 dag derenia i do smaku przyprawia się cukrem, ewentualnie dodatkami aromatycznymi. Dereniówka jest lekko cierpka i ma piękny rubinowy kolor. Niektórzy dosładzają ją miodem.
Ozdoba
Krzewy derenia mają walory dekoracyjne: wiosną liczne złotożółte kwiaty na bezlistnych gałązkach, latem czerwone, zwisające „śliweczki”, a jesienią czerwone lub brunatne liście. W ogrodach i parkach często sadzone są odmiany Aurea, Elegant, Variegata. U tej ostatniej odmiany liście przez całe lato mają białe brzegi. Najczęściej sadzi się pojedyncze krzewy albo formuje się z nich żywopłoty.
