Na świecie występuje około 420 tysięcy gatunków roślin kwiatowych, z których około 35 tysięcy zalicza się obecnie do roślin leczniczych. Właściwości lecznicze zostały udowodnione kilku tysiącom roślin z tej licznej grupy. Znaczenie w fitoterapii ma jednak znacznie mniejsza grupa, przebadana naukowo pod kątem składu chemicznego surowca, jego aktywności farmakologicznej i możliwości zastosowania. Kolejne badania na pewno powiększą tę grupę. Wiele właściwości prozdrowotnych roślin czeka na odkrycie bądź potwierdzenie. Badania są żmudne i wymagają weryfikacji. Do grupy zweryfikowanych naukowo surowców roślinnych należy niewątpliwie mącznica lekarska.
Mącznica lekarska Arctostaphylos uva ursi L.
Z rodziny wrzosowatych Ericaceae, o ciemnozielonych, skórzastych liściach. Gatunek występuje w strefie umiarkowanej Półkuli Płn., w Europie, w Azji i w Afryce. W Polsce w stanie naturalnym spotykana jest głównie w północnej części niżu, w suchych lasach sosnowych. Przez wiele lat była objęta częściową ochroną gatunkową, jednak ze względu na duże zainteresowanie, związane z jej właściwościami leczniczymi, rozporządzeniem Ministra Środowiska z 9 października 2014 została wpisana na listę gatunków objętych ścisłą ochroną. Liście tej krzewinki powinny być zbierane od czerwca do września. Kwiaty usadzone są na końcach gałązek, tworząc małe zwisające grona. Płatki kwiatów są białe lub jasnoróżowe, kształtem przypominają dzbaneczki. Nazwa mącznicy, zarówno gatunkowa, jak i rodzajowa, związana jest z jej owocami – intensywnie czerwonymi, mączystymi jagodami, przypominającymi brusznicę, przysmak niedźwiedzi. Stąd pochodzi zwyczajowa jej nazwa – niedźwiedzie grono.
Liście leczą
Surowcem farmakologicznym według Farmakopei Polskiej VIII są całe lub pocięte liście mącznicy Folium Uvae ursi, które stosowane były w medycynie ludowej od wieków, jako środek moczopędny i ściągający, także w leczeniu infekcji dróg moczowych, takich jak zapalenie pęcherza, cewki moczowej czy nerek. Rdzenni Amerykanie używali liści jako remedium na bóle głowy, także do zapobiegania szkorbutowi i leczenia go. Stosowanie naparów z liści mącznicy może przyczynić się do zmniejszania akumulacji kwasu moczowego i łagodzenia bólu przy kamicy nerkowej.
Właściwości prozdrowotne roślina zawdzięcza przede wszystkim występującym w liściach (do 12%) glikozydom fenolowym, głównie arbutyny (6-9%) oraz metyloarbutyny (około 4%).
Arbutyna
Zgodnie z wymogami, surowiec dopuszczony do sprzedaży w aptekach powinien zawierać co najmniej 6% arbutyny. Substancja ta, hydrolizując w moczu, uwalnia czynny związek hydrochinon, który wykazuje działanie przeciwbakteryjne w stosunku do większości drobnoustrojów, wywołujących zakażenia układu moczowego. Arbutyna wchłaniana w żołądku przekształca się w substancję o właściwościach przeciwbakteryjnych, ściągających i dezynfekujących. Sama arbutyna nie jest tak skuteczna w zwalczaniu zakażeń dróg moczowych, jak w połączeniu z innymi substancjami aktywnymi, obecnymi w roślinie. Bakterie jelitowe mogą bowiem rozbić arbutynę, co jest mało prawdopodobne w obecności innych związków zawartych w liściach Uva ursi. Rozkład arbutyny na działający bakteriobójczo hydrochinon następuje tylko w przypadku zakażenia bakteryjnego układu moczowego. Wówczas pH moczu ma charakter zasadowy, co sprzyja uwolnieniu tego związku. Zaleca się wzmocnienie działania mącznicy lekarskiej przez picie dużej ilości wody i stosowanie diety ubogiej w mięso i cukier. W czasie kuracji należy unikać produktów zakwaszających mocz, m.in. żurawiny.
Inne dobra
Mącznica jest źródłem mikroelementów, takich jak wapń i sód. Liście zostały zatwierdzone jako środek do leczenia zapalenia dolnych dróg moczowych przez Federalną Komisję Instytutu Leków i Wyrobów Medycznych – niemiecką agencję rządową.
W roślinie znajdujemy trójterpeny, m.in. kwas ursolowy, który izolowany z liści, wykazuje właściwości cytostatyczne, przeciwzapalne oraz zmniejsza stężenie cholesterolu i cukru we krwi. Kwas ursolowy może wpływać na redukcję masy tłuszczowej, dlatego produkty bogate w ten związek stosowane są przez sportowców. Ze względu na obecność flawonoidów (do 1,5 %), surowiec może zwiększać ilość wydalanego moczu oraz wzmagać usuwanie jonów sodowych i chlorkowych.
W dermatologii
Na uwagę zasługuje arbutyna zawarta w suchym wyciągu z mącznicy lekarskiej, która ma wybielające działanie na skórę, może być wykorzystywana w dermatologii i kosmetologii jako maść do rozjaśniania przebarwień, plam wątrobowych, piegów i śladów po poparzeniu słonecznym oraz do regulowania melanogenezy. Ma również działanie cytotoksyczne w stosunku do komórek barwnikowych, melantocytów.
Zewnętrznie stosuje się również okłady z zaparzonego oleju z liści, jako maść w leczeniu wysypki, owrzodzeń skóry i jako dodatek do szamponów dla dzieci. Napar z liści wykorzystuje się również do przemywania oczu, płukania jamy ustnej, również jako okłady na bóle pleców czy choroby reumatyczne.
Wysuszone liście mącznicy lekarskiej stosowane są jako alternatywa dla palaczy, zamiast tradycyjnego tytoniu.
Niektóre plemiona Indian północnoamerykańskich stosują napar z łodygi w połączeniu z owocami borówki, co zapobiega poronieniom i przyspiesza powrót do zdrowia po porodzie.
Napary z liści zawierają duże ilości garbników (6-19%), które wykazują wiele właściwości farmakologicznych, m.in. mają silne działanie ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Przez tworzenie połączeń z białkami, związki te zmniejszają przepuszczalność ścian jelit, przyczyniając się do unieczynnienia drobnoustrojów występujących w jelitach i wytarzanych przez nich toksyn, hamują krwawienie z uszkodzonych naczyń i biegunkę. Galotanina wykazuje aktywność przeciw gronkowcom i ma działanie wirusostatyczne.
Mącznica wykazuje właściwości kojące w stanach zapalnych, wzmacnia i napina tkanki, zwiększa ilość wydalanego moczu, zmniejsza kwasowość, co osłabia uczucie wzdęcia, oraz zatrzymywanie wody w organizmie, co korzystnie wpływa na utratę wagi.
Złoty środek
Przy tych wszystkich dobrodziejstwach należy jednak pamiętać, że stosowanie w nadmiarze mieszanek ziół może być przyczyną wystąpienia skutków ubocznych. Duże dawki wyciągów z liści mącznicy, stosowane przez dłuższy czas, mogą być przyczyną przewlekłego zatrucia hydrochinonem, stany pobudzenia, skurcze, wymioty, podrażnienia żołądka. Wywary z krzewinki nie są zalecane w końcowym okresie ciąży, przy zaawansowanym nieżycie błony śluzowej żołądka, niedokrwistości oraz w stanach pooperacyjnych nerek i przewodu pokarmowego, dzieciom poniżej 12 roku życia. Przy stosowaniu naparów z mącznicy lekarskiej można zauważyć zmianę koloru moczu na ciemnooliwkową, która po poprawie zdrowia powinna wrócić do normalnego stanu.
Mieszanki bezpieczniejsze
Ze względu na możliwość występowania skutków ubocznych związanych z nadmiernym użyciem surowca, bezpieczniej jest stosować napary z mącznicy w połączeniu z innymi ziołami.
ZALECA SIĘ MIESZANKI ZIOŁOWE:
– mącznica + skrzyp polny + szyszki kukurydzy – na problemy związane z kamieniami moczowymi;
– mącznica + krwawnik + tysięcznik – na problemy z moczenie nocnym i niedomagania nerwowe;
– mącznica + liść brzozy + korzeń lubczyku + owoc jałowca – na skurcze pęcherza moczowego;
– mącznica + mniszek + chmiel + nagietek + orliki białe – na obrzęk wątroby;
– mącznica + boża trawa – na odmrożenia.
Ze względu na duże ryzyko wyniszczenia mącznicy lekarskiej w Polsce, warto wiedzieć, że hydrochinon obecny jest również w liściach borówki brusznicy Folium Vitis idaeae (do 7%) i w liściach borówki czarnej Folium Myrtilli (do 1,5%). Mogą one występować jako surowce zastępcze, podobnie jak liście i kora gruszy.
Odwar z samych liści mącznicy: 1/2 – 1 łyżkę surowca zalać szklanką wody letniej, ogrzewać do wrzenia, następnie łagodnie gotować pod przykryciem 5-7`. Odstawić na 10` i przecedzić. Pić po 1-2 łyżki, co 3 godz., jako lek dezynfekujący drogi moczowe i łagodnie moczopędny. Nie należy przekraczać jednorazowej porcji liści 0,5 g i dziennej 4 g. Najsilniejsze działanie preparatów z mącznicy obserwuje się po upływie 3-4 h od podania, stężenie w moczu hydrochinonu powinno wynosić 60 ul/ml.
