Graminis rhizoma
Perz właściwy Agropyron repens (L., Beauv.) syn. Elymus repens (L., Gould), Triticum repens (L.), należy do rodziny Poaceae wiechlinowate (dawniej Gramineae, trawy). Jest on pospolitą rośliną, występującą na całej półkuli północnej. Surowcem leczniczym jest zbierane wiosną lub jesienią (Graminis rhizoma – kłącze perzu FP X, syn. Agropyri repentis rhizome). Kłącze posiada słodkawy smak, jest walcowate, jasnożółte, lśniące, grubości do 3 mm, puste w międzywęźlach i pełne w węzłach. Bogate jest w węglowodany: polisacharydy, głównie trytycynę (3-10%, polimer fruktozy o budowie podobnej do inuliny), także monosacharydy (fruktoza 3%, glukoza, alkohole cukrowe: 2-3% mannitolu i inozytolu) i śluz (do 10%). Surowiec zawiera także olejek eteryczny (0,01-0,05%), którego główne składniki stanowią monoterpeny: karwakrol, karwon, trans-anetol, tymol, mentol oraz seskwiterpeny. Dyskusyjna jest zawartość w olejku poliacetylenu – kapilenu (agropyren). Obecne są kwasy fenolowe: p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, p-kumarowy, chlorogenowy, p-hydroksycynamonowy, alkilowe estry kwasu p-hydroksycynamonowego, ponadto kwas krzemowy i krzemiany (0,37-0,43%), kwasy organiczne, m.in. glikolowy i jabłkowy, przypuszczalnie saponiny, steroidy, lektyny oraz związki mineralne: żelazo, cynk.
Tradycyjnie
stosowane jest od dawna. Zalecano je osobom cierpiącym na „furunkuły” (czyrak, ropień, wrzód), w kaszlu, gruźlicy i zapaleniu stawów, przy zaparciu w formie lewatywy. Obecnie stosowane jako tradycyjny lek ze względu na działanie diuretyczne, bakterio- i fungistatyczne w drogach moczowych (olejek eteryczny, mannitol, kwas glikolowy), w zapaleniu pęcherza moczowego, cewki moczowej, w drażliwym pęcherzu, zapaleniu gruczołu krokowego, łagodnym przeroście prostaty, szczególnie z podrażnieniem lub stanem zapalnym dróg moczowych. Stosowanie surowca jest korzystne w terapii pomocniczej zaburzeń metabolicznych, w schorzeniach skóry, reumatyzmie, cukrzycy, miażdżycy (inozytol). Kłącze perzu wspomaga regulację wypróżnień (mannitol i polisacharydy), łagodzi podrażnienia górnych dróg oddechowych (śluz). Ze względu na obecność fruktanów, jest substancją prebiotyczną i źródłem fruktozy dla diabetyków. Napar lub odwar z rozdrobnionego surowca (2-3 g jednorazowo), można pić 3 x dziennie przez 7-10 dni (dorośli i młodzież powyżej 12 r.ż.). Nieznane są efekty uboczne działania wyciągów z perzu, jak również interakcje z innymi lekami, jednak jeśli u stosujących ekstrakty występują obrzęki spowodowane niewydolnością serca, konieczna jest konsultacja z lekarzem.
Aktywność diuretyczna
została wykazana w badaniach na szczurach, którym podawano doustnie 1% macerat w dawce 50 ml/kg. Silniejszy efekt występował po podaniu dootrzewnowym wyciągu etanolowego (dawka 5 ml/kg, odpowiadała 10% suchego kłącza). Prace nad wpływem surowca na rozwój kamicy szczawianowo-wapniowej przeprowadzono na szczurach rasy Wistar. Przed dokonaniem badania karmiono je przez 7 dni różnymi rodzajami diety o kaloryczności 3.400 cal/kg (standardowa, wysokowęglowodanowa, wysokobiałkowa), następnie przez kolejne 7 dni podawano napar z suchego kłącza perzu (3 g/l). Wyniki nie wykazały wpływu na ryzyko rozwoju kamicy. Wykonano też badania in vitro, dotyczące oddziaływania wyciągów z kłącza perzu (wodny, metanolowy, etanolowo-wodny – 50% i 70% oraz acetonowy), na zdolność adhezji bakterii Escherichia coli do ludzkich komórek pęcherza moczowego (T24). Wyniki wykazały zdolność wyciągu acetonowego (0,5 mg/ml, inkubacja 2 h) do zmniejszania o 40% adhezji E. coli, w stosunku do kontroli. Autorzy przypisują to obecności związków o charakterze liopofilowym aniżeli substancjom hydrofilowym. Nie zaobserwowano cytotoksyczności ekstraktów na komórki E. coli (0,1-1 mg/ml) i na ludzkie komórki pęcherza moczowego T24 (1-2 mg/ml). Stosowanie kłącza jest więc bezpieczne.
Działanie przeciwzapalne
W eksperymencie na szczurach, u których wywołano obrzęk przez podpodeszwowe wstrzyknięcie 0,1 ml 1% zawiesiny karagenu, a następnie podawano doustnie zagęszczony do sucha ekstrakt etanolowo-wodny z surowca, w dawce 100 mg/kg lub indometacynę w dawce 5 mg/kg, jako substancję referencyjną, wykazano umiarkowaną zdolność hamowania powstawania obrzęku (14%) w porównaniu z indometacyną (45%).
Wpływ na poziom cholesterolu i trójglicerydów oraz redukuję masy ciała
Eksperyment przeprowadzono na dorosłych szczurach Wistar, zdrowych i z eksperymentalnie wywołaną podaniem streptozotocyny cukrzycą, karmionych standardową dietą (70% węglowodany, 25% białka, 5% lipidy). Szczurom aplikowano 20 mg/kg liofilizowanego ekstraktu (otrzymanego z 1 g suchego, sproszkowanego kłącza na 100 ml wody), w jednorazowym lub wielokrotnym podaniu (2 x dziennie przez 2 tygodnie), albo 0,8 mg/kg metawanadanu sodu (związek o działaniu hipolipemicznym i hipoglikemicznym), jako substancję referencyjną. Wodny ekstrakt znacząco obniżył poziom cholesterolu i trójglicerydów w osoczu oraz spowodował utratę masy ciała u szczurów z cukrzycą zarówno po jednorazowym, jak i wielokrotnym podaniu. U zdrowych szczurów jedynie leczenie długoterminowe wywołało znaczny spadek parametrów lipidowych.
Aktywność przeciwcukrzycowa
Ocena aktywności hipoglikemicznej liofilizowanego wodnego ekstraktu z 1 g kłącza/100 ml wody została przeprowadzona na szczurach Wistar zdrowych i chorych na cukrzycę indukowaną streptozotocyną. Zwierzęta karmione standardową dietą (węglowodany 30%, białka 22%, tłuszcze 12%, witaminy 3%) otrzymywały wyciąg w dawce 20 mg/kg, lub metawanadan sodu (0,8 mg/kg) w jednorazowym lub wielokrotnym podaniu (2 tygodnie). Mierzono poziom glukozy na czczo i stężenie insuliny. Po jednorazowym podaniu wyciągu szczurom zdrowym, obserwowano spadek poziomu glukozy we krwi w pierwszej, drugiej i w czwartej godzinie od momentu podania ekstraktu. Następnie poziom był porównywalny ze stanem początkowym, podczas gdy przy stosowaniu wanadanu sodu obniżenie stężenia glukozy było nieznaczne. U szczurów z cukrzycą po podaniu ekstraktu stężenie glukozy zmalało dopiero w czwartej godzinie, a obserwowany efekt był słabszy w porównaniu z działaniem wanadanu, który spowodował spadek poziomu glukozy we krwi już w drugiej godzinie po podaniu. Przy podawaniu liofilizowanego wyciągu z kłączy raz na dobę, przez 15 dni, u zdrowych zwierząt obserwowano obniżenie poziomu glukozy w drugim, czwartym i siódmym dniu leczenia, po czym poziom glukozy wrócił do pierwotnego, podczas gdy leczenie wanadanem nie zmieniało poziomu glukozy. U szczurów chorych, którym podawano wyciąg lub wanadan, spadek poziomu glukozy obserwowano już w drugim dniu terapii, a maksymalną redukcję odnotowano w ostatnim dniu, gdy u nieleczonych szczurów utrzymywał się na wysokim poziomie. Wyniki przedstawionego badania wykazały, że ekstrakt wodny z T. repens obniżał poziom glukozy w osoczu u szczurów zdrowych i u szczurów z cukrzycą indukowaną STZ, zarówno po pojedynczym jak i wielokrotnym podaniu. Aktywność hipoglikemiczna była wyraźniejsza u szczurów chorych, a znaczącą normalizację stężenia glukozy we krwi uzyskano po dwóch tygodniach leczenia. W doświadczeniu nie zaobserwowano zmiany stężenia insuliny w osoczu krwi w żadnej grupie badanych zwierząt.
W otwartej próbie klinicznej
99 pacjentom z zaburzeniami mikcji (12 kobiet i 87 mężczyzn), podawano przez 28-31 dni 20% etanolowy płynny ekstrakt z perzu (60 kropli 3 x dziennie). Stosowanie wyciągu spowodowało zmniejszenie dolegliwości ze strony układu moczowego u 44,4-100% pacjentów (nietrzymanie moczu, trudności w oddawaniu moczu, parcie i nykturia z powodu gruczolaka prostaty, skłonność do stanów zapalnych gruczołu krokowego i pęcherza moczowego). W wyniku terapii, do normy wróciły również markery stanu zapalnego (białko, nabłonki, leukocyty i erytrocyty w moczu). Nie odnotowano działań niepożądanych.
Skuteczność i tolerancję
płynnego ekstraktu z perzu testowano w wieloośrodkowym badaniu otwartym, w którym brało udział 313 pacjentów cierpiących na zakażenia dróg moczowych (zapalenie pęcherza, cewki moczowej, zapalenie gruczołu krokowego) lub zespołu nadreaktywnego pęcherza. Pacjentom podawano 50-60 kropli 20% etanolowego ekstraktu z perzu dziennie przez 12 dni. Podstawowym kryterium skuteczności było istotne klinicznie łagodzenie objawów urologicznych, takich jak nietrzymanie moczu, bolesne mikcje, ciągłe parcie na mocz, nykturia i parcia na pęcherz moczowy. Leczenie powodowało znaczącą poprawę objawów u 32% pacjentów cierpiących na nadreaktywny pęcherz, 44% z zapaleniem cewki moczowej, 53% z zapaleniem pęcherza moczowego, 42% z zapaleniem gruczołu krokowego. Skutków ubocznych podawania preparatu z kłączem perzu nie odnotowano.
Kłącze perzu jest niedocenianym ciągle surowcem leczniczym, chociaż jego skuteczność potwierdzona jest badaniami naukowymi. Ze względu na dobrą tolerancję i szerokie zastosowanie w medycynie tradycyjnej, potencjał leczniczy surowca powinien być przedmiotem dalszych badań.
