Dla dawnych ludów Europy dąb był drzewem świętym, łączącym Niebo i Ziemię, traktowanym jak wyrocznia, bo w szeleście jego liści doszukiwano się głosu bogów. Pod dębami sprawowano sądy, składano ofiary i przysięgi. W starożytnej Grecji był drzewem samego władcy Olimpu – Zeusa. Rzymianie poświęcili go Jowiszowi, a Słowianie bogom ognia i błyskawic. Potężne i rozłożyste dęby to w polskiej tradycji drzewa królewskie, symbolizujące moc. Cenili je artyści, ze względu na drzemiącą w nich siłę i urodę.
Dęby rosną w zwartych skupiskach zwanych dąbrowami. Występują też razem z innymi drzewami, w lasach liściastych lub szpilkowych. Nazwa łacińska rodzaju Quercus wywodzi się z języka Celtów, od słów quer = dobry, znakomity i cuez = drzewo. Największe znaczenie mają trzy gatunki tego rodzaju, należące do rodziny bukowatych Fagaceae, dostarczające surowców farmaceutycznych.
Dąb szypułkowy
Quercus robur L., syn. Q. pedunculata Ehrh., zwany też dębem letnim, pospolitym lub królewskim, występuje w całej Europie, z wyjątkiem dalekiej północy i obszarów śródziemnomorskich, na Kaukazie i w Azji Mniejszej. W Polsce na całym niżu i w górach, do wysokości 600-700 m n.p.m. Jest to gatunek długowieczny, drzewa żyją około 500 lat, ale znane są też okazy znacznie starsze. Osiągają do 50 m wysokości, mają nieregularną koronę i grubą, spękaną korę. Liście o długości do 15 cm, odwrotnie jajowate, klapowane, u nasady silnie zwężone, z niewielkim ogonkiem. Owoce, zwane żołędziami, są zielonawe, podłużnie prążkowane, osadzone po 2-3 na długiej, zwisającej osi. Dojrzewają we wrześniu i w październiku.
Dąb bezszypułkowy
Quercus sessilis Ehrh., syn. Q. petraea Licbl. Jest niższy, ma dłuższe ogonki liściowe, a jego żołędzie są osadzone na krótkich szypułkach.
Dąb galasowy
Quercus infectoria Oliv., syn. Quercus lusitanica Lamarc. Występuje w rejonie Morza Śródziemnego i w Azji Mniejszej. Nazwa gatunku wywodzi się od owadów galasowników, których samice składają jajeczka w pąkach liści. Broniąc się przed pasożytem, dąb otacza go kulistą, patologiczną naroślą, zwaną galasem lub dębianką. Galasy są ważnym źródłem garbników, zawierają ich prawie 40%. Dawniej służyły do wyrobu atramentu i garbowania skóry, w niektórych regionach do farbowania wełny.
Dąb korkowy
Quercus suber L. występuje w krajach śródziemnomorskich, głównie w Turcji, w Maroku i w Algierze. Jego kora służy do produkcji korków, kiedyś powszechnie wykorzystywanych w farmacji, stąd nazwa.
Wieloraki pożytek
Dęby mają duże znaczenie użytkowe. W budownictwie i w meblarstwie cenione jest ich nadzwyczaj trwałe i twarde drewno. Po dłuższym leżeniu w wodzie staje się czarne i takie jest używane do wyrobu cennych mebli. Garbniki dębów stosowano do garbowania, ponieważ wiążąc się z białkami, przekształcają skórę w trwały rzemień. Żołędzie w okresach głodu mielono i dodawano do chleba, po upaleniu stanowiły namiastkę kawy. Ceniono je także jako paszę dla trzody, którą wypasano na skraju lasów dębowych.
Najważniejsze są jednak lecznicze walory dębu. Podstawowymi surowcami leczniczymi są zbierana wiosną, przed rozwojem liści, kora młodych gałązek dębów szypułkowych i bezszypułkowych, pozyskiwanych przy wyrębie lasów, oraz galasy z dębu galasowego.
Kora dębu
zawiera od 8 do 20% garbników, zwanych często taninami. Są to garbniki hydrolizujące galotaniny – estry glukozy z kwasem galusowym, głównie penta O-galoilo-beta -glukoza i kwas taninowy; elagotaniny – estry glukozy z kwasem heksahydroksydifenowym, trigalusowym lub digalusowym: granadinina, kastalgina, pedmolagina, pedunkulagina, roburyny A-E, veskalgina i veskalagin; garbniki skondensowane, zwane też katechinowymi lub protoantocyjanidynami, są to pochodne katechiny i epikatechiny (poznano około 20 tych związków – katechin oraz ich oligomerycznych i polimerycznych połączeń). Garbniki skondensowane są mało stabilne i przy dłuższym przechowywaniu przechodzą we flobafeny; kwasy galusowy i elagowy, triterpeny pochodne frydeliny, węglowodany, flawonoidy i związki żywicowe.
Galasy
z Quercus infectoria zawierają głównie garbniki hydrolizujące – depsydy penta – galoilo- glukozy: pendukulaginę, telimagrandynę II oraz kwasy galusowy i elagowy, sterole i triterpeny.
Dębianki służą do otrzymywania nalewki oraz taniny, używanych tylko zewnętrznie jako środki ściągające i przeciwzapalne oraz w nadmiernej potliwości. Do leczenia biegunek i nieżytów przewodu pokarmowego stosuje się wewnętrznie białczan taniny – połączenie taniny z białkiem kurzym lub kazeiną, nierozpuszczalne w wodzie i soku żołądkowym, ale rozpadające się w jelitach, pod wpływem pankreatyny, do związków o działaniu ściągającym.
Korę dębu stosuje się zewnętrznie w oparzeniach i w stanach zapalnych skóry, błon śluzowych jamy ustnej i gardła, także w łagodzeniu dolegliwości powodowanych przez hemoroidy oraz w nadmiernej potliwości dłoni i stóp. Wewnętrznie używana w leczeniu biegunek, jako lek zapierający.
Skuteczność terapeutyczną kory dębu i galasów warunkują garbniki, wykazujące różne właściwości farmakologiczne. Najważniejszymi są działania ściągające i przeciwbakteryjne. Badania prowadzone w ostatnim okresie wskazują, że garbniki hamują też procesy oksydacji i wpływają na niektóre mechanizmy zapobiegające rozwojowi choroby nowotworowej oraz na funkcje OUN.
Działanie ściągające
garbników kory dębu i galasów znane jest od wieków. Wynika ono z interakcji grup fenolowych tanin z białkami, szczególnie bogatymi w prolinę, występującymi w ślinie, śluzie i w komórkach nabłonka układu pokarmowego. Powoduje ona powstawanie warstwy ochronnej ze zdenaturowanego białka. W jelitach ta warstwa utrudnia wchłanianie toksyn bakteryjnych i zmniejsza sekrecję wody i elektrolitów do światła jelita. Następuje zagęszczenie mas kałowych oraz złagodzenie podrażnienia i osłabienie motoryki jelit, w efekcie zahamowanie biegunki.
W badaniach in vitro przeciwbiegunkowego działania galotanin, przy użyciu izolowanego jelita grubego świnki morskiej stwierdzono, że podanie garbników w stężeniu 0,1% całkowicie znosi motorykę jelita, powodowaną przez reinę. Hamowanie biegunki przez garbniki jest wynikiem ich właściwości ściągających, istotne jest także działanie przeciwbakteryjne związków czynnych kory dębu. Powinowactwo tanin dębu do białek powoduje także i inne efekty. Wykazano, że galotaniny hamują aktywność α-amylazy w ślinie ludzkiej, a to zapobiega powstawaniu kamienia nazębnego. Reakcje garbników z białkami i wynikający z tego ściągający, cierpki smak, mogą chronić rośliny przed patogenami i drapieżcami.
Przeciw patogenom
Hamowanie rozwoju bakterii i grzybów przez garbniki jest znane i wykorzystywane od dawna. Wynika z inaktywacji enzymów bakteryjnych i blokowania transportu białek przez błony patogenów. To przeciwdziała rozwojowi wielu szczepów, co jest szczególnie ważne w przypadkach oporności na chemioterapeutyki i antybiotyki. Wyciąg wodno-metanolowy z kory dębu szypułkowego działał przeciw szczepom Staphylococcus aureus, Enterobacter aerogenes i Candida albicans, wykazywał też właściwości antyoksydacyjne. Po rozdziale na frakcje, przy użyciu rozpuszczalników o różnej polarności, największą aktywność wykazywała frakcja lipofilna.
W pracy oceniającej działanie 27 izolowanych związków garbnikowych przeciw szczepom bakterii Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Proteus mirabilis oraz drożdżom Candida albicans i Cryptococcus neoformans, wykazano słabą lub umiarkowaną aktywność przeciw tym patogenom. Tylko kwas taninowy i garbniki hydrolizujące korylagina i filantuzyna działały dość silnie przeciw Cryptococcus neoformans (MIC od 250 µg/ml do 125 µg/ml). W kolejnym badaniu wyciąg wodno-alkoholowy z kory dębu najsilniej, spośród wyciągów z kilkunastu gatunków roślin, hamował wzrost bakterii z rodzaju Staphylococcus.
Wyciągi z galasów Quercus infectoria działały przeciw bakteriom izolowanym ze szpitali, opornym na działanie antybiotyków, szczególnie silnie hamując rozwój kolonii Staphylococcus aureus, Helicobacter pylori oraz Escherichia coli.
Antyoksydacja
Znane są właściwości antyoksydacyjne preparatów dębowych, stosowanych w lecznictwie i w kosmetyce. Wyciąg z kory dębu, w badaniach in vitro 65 wyciągów z roślin leczniczych, wykazał umiarkowaną aktywność w hodowli fibroblastów skóry myszy. Natomiast kwasy taninowy, galusowy i elagowy, także w badaniach in vitro, skutecznie chroniły komórki ludzkiego raka płuc przed szkodliwym wpływem stresu oksydacyjnego.
Działanie przeciwnowotworowe
Poszukiwanie leków przeciwnowotworowych w świecie roślin przyniosło wiele informacji o udziale różnych substancji naturalnych w mechanizmach chroniących przed rozwojem tej choroby. Stwierdzono, że penta-galoilo- -glukoza indukuje apoptozę przez aktywację kaspazy-3 w stopniu zależnym od dawki i czasu działania. Indukcja apoptozy korelowała z zapobieganiem rozwojowi choroby nowotworowej u zwierząt doświadczalnych. W badaniach aktywności przeciwnowotworowej 45 roślin z terenu Rosji wyciąg metanolowy z kory Quercus robur, w hodowli komórek mysiej leukemii (L1210), silnie hamował proliferację komórek nowotworowych i aktywność trombiny, utrudniając jej przekształcanie w fibrynogen, więc działał też przeciwzakrzepowo. Porównując aktywność przeciwnowotworową 48 wyciągów z 16 gatunków występujących na terenie Belgii stwierdzono, że preparaty z kory Quercus sessilis i liści Quercus robur należały do najsilniej hamujących wzrost komórek ludzkiego raka jelita grubego LoVo i raka prostaty PC3k w hodowli tkankowej. Związki czynne kory dębowej mogą chronić komórki przed cytotoksycznym działaniem różnych czynników. W badaniach in vitro 9 wyciągów wodnych z 9 różnych gatunków roślin, z użyciem komórek CHO-K1 i Ca Co2 stwierdzono, że tylko wyciągi z kory Quercus robur oraz kłączy Rheum palmatum przeciwdziałały cytotoksycznemu działaniu hemolizyny izolowanej z Vibrio cholerae.
Garbniki dębu i OUN
Dwie prace, wykonane w latach 80., wykazały wpływ metanolowego wyciągu z galasów, zawierającego kwas syryngowy i elagotaniny, na OUN. Podawanie preparatu myszom zmniejszało odczuwanie bólu i aktywność motoryczną zwierząt.
Najnowsze badania wskazują, że garbniki dębu, podobnie jak inne polifenole, mogą wpływać na stan psychiczny pacjentów, poprawiając nastrój, łagodząc objawy depresji, poprawiając funkcje poznawcze i wydolność fizyczną. Stwierdzono to, stosując standaryzowany wyciąg wodny z drewna dębów bezszypułkowych, rosnących we Francji, zawierający garbniki nazwane roburinami. Standaryzowany wyciąg zawierał 20% roburin A, B, C, D i E, monomery veskalginę i kastalginę oraz kwasy galusowy i elagowy.
Dobroczynny dąb, nie alkohol…
Od wieków przyjmujemy te związki, pijąc… wino, koniak i whisky! Dlaczego? Wino i wyroby spirytusowe dojrzewają i są przechowywane w beczkach z drewna dębowego. Stwierdzono w badaniach in vitro silne właściwości antyoksydacyjne tego wyciągu. U zdrowych ochotników, przyjmujących preparat w dawce 300 mg na dobę przez miesiąc, obserwowano znaczne obniżenie poziomu markerów utleniania protein i peroksydacji lipidów w osoczu. Także znaczny wzrost aktywności dysmutazy ponadtlenkowej i katalazy. U pacjentów z syndromem chronicznego zmęczenia, wyciąg wodny z drewna dębu zmniejszał nasilenie objawów tego stanu, a u zdrowych, starszych pacjentów, przyjmujących preparat także przez miesiąc, w dawce 300 mg na dobę, zwiększał wydolność fizyczną i możliwości poznawcze oraz zmniejszał uczucie zmęczenia po wysiłku.
Nie tylko tradycja
Surowce otrzymywane z dębów mają uznane miejsce w lecznictwie, na podstawie wielu lat ich tradycyjnego stosowania. Mało jest badań dotyczących właściwości farmakologicznych tych surowców, ale te dotychczas wykonane wskazują na celowość ich używania w terapii. Jest to przykład wielkiego znaczenia doświadczeń pokoleń lekarzy i pacjentów. Jednak nie zawsze to wystarcza, by w pełni wykorzystać potencjał leczniczy surowców roślinnych. Jeśli wyniki pilotowych badań właściwości wyciągu z drewna Quercus robur i jego wpływu na OUN zostaną potwierdzone przez dalsze prace, królewskie drzewa mogą zyskać zupełnie nowe, różne od tradycyjnego, znaczenie w lecznictwie.
Piśmiennictwo:
Andrensek S., Simonovska B., Vovk I., Vuorela H., Vuorela P. Antimicrobial and antioxidative enrichment of oak (Quercus robur) bark by rotation planar extraction using ExtraChrom. Int. J. Food Microbiol. 92(2)/2004, 181-87; Belcaro G., Dugall M., Hu S., Ippolito E. Improved management of primary fatigue syndrom with the suplement French oak wood extract: a pilot, registry evaluation. Panminerva Medica 56/2013, 63-72; Bruneton J. Pharmacognosy. Lavoisier, Paris, New York 1999; Chen Ch., Liu T., Wong Ch., Liu F., Chen Sc. The efficacy of protective effects of tannic acid, gallic acid, ellagic acid and propyl gallate against hydrogen peroxide – induced oxidative stress and DNA damages in IMR-90 cells. Mol. Nutr. Food Res. 51/2007, 962-68; Cowan M.M. Plant products as antimicrobial agents. Clin. Microbiol. Rev. 12/1999, 564-82; Dar M.S., Ikram M. Studies on Quercus infectoria, isolation, of syrgic acid and determination of its central depressive activity. Planta Med. 35/1979, 156-161; Dar M.S., Ikram M. Pharmacology of Quercus infectoria. J. Pharm. Sci. 65/1976, 1791-94; Dawra R.K., Makkar H.P.S., Singh B. Protein binding-capacity microquantities of tanins. Anal. Bioch. 170/1988, 50-53; EMA: Assessment report on Quercus robur L., Quercus petraea (Matt.), Liebl., Quercus pubescens Willd., Cortex (2010); Frederich M., Marcowych A., Cieckiewicz E., Angenot L., Kiss R. In vitro anticancer potential of tree extracts from the Wallon Region forest. Planta Medica 75(15)/2009, 1634-37; Goun E.A., Petrichenko V.M., Suhinina S.U., Kline M.A., Nquven C., Miles H. Anticancer and antithrombin activity of Russian plants. J. Ethnopharmacology 81(3)/2002, 337-42; Hagerman A., Butler L.G. The specifity of proanthocyyanin-protein interaction. J. Biol. Chem. 256/1981, 4494-97; Haslam lifetime. Phytochemistry 68/2007, 2713-21; Horvathova M., Orszaghova Z., Laubertova L., Rohdevald P., Durackova Z., Muchova J. Effect of the french oak extract Robuvit on markers of oxidative stress and activity of antioxidant enzymes in healthy volunteers: A pilot study. Hindawi Publishing Co., Oxidative Medicine and Cellular Longevity. ID 639868/2014; Jambor J. Rośliny lecznicze (od aloesu do zeń-szenia). Farmapress, Wwa 2006; Kandra L., Gyemant G., Zajacz A., Batta G. Inhibitory effects of tannin on human salivary alpha - amylase. Biochem. Biophys. Res. Commun. 319/2004, 1265-71; Kołodziej H., Kyaser O., Latte K.P., Ferreira D. Evaluation of the antimicrobial potency of tannins and related compounds using the microdilution broth metod. Planta Medica 65/1999, 444-46; Kohlm?nzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1998; Kostowski W. Farmakologia. PZWL, Wwa 2001; Markina O.V., Alekseeva L.P., Markin N.V. Effect of plant extracts on cytotoxic activity of Vibrio cholerae hemolysin. Zh. Mikrobiol. Epidemiol. Immunobiol. 4/2013, 10-16; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Masaki H., Sakaki S., Atsumi T., Sakurai H. Active-oxygen scavening activity of plant extracts. Biol. Pharm. Bull. 18(1)/1995, 162-66; Molochko V.A., Laswtochkina T.M., Krylov I.A., Brangulis K.A. Antistaphylococcal properties of some plant extracts in view of using these extracts in treatment and prevention of skin diseases. Vest. Dermatol. Venerol. 8/1990, 54-56; Orszaghova Z., Waczulikova I., Burki C., Rohdevald P., Durackova Z. An effect of oak-wood (Robuvit) on Energy state of healthy adults. A pilot study. Phytothr. Res. 2015, DOI:10.1002/ptr. 5368; Pan M.H., Lin J.H., Lin-Shiau S.Y., Lin J.K. Induction of apoptosis by penta-O-galloyl-beta-D-glucose through activation of caspase-3 in human leukemiaHL-60 cells. Eur. J. Pharmacol. 381/1999, 171-83; Scalbert A. Antimicrobial properties of tannins. Phytochemistry 30/1991, 3875-83; Strzelecka H. i wsp. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Szweykowscy A. i J. Słownik botaniczny. Wiedza Powszechna, Wwa 1993; Trebaticka J., Durackova Z. Psychiatric disorders and polyphenols; Can they be helpful in therapy? Hindawi Publishing Co., Oxidative Medicine and Cellular Longevity. 2015, ID 248529; Verhaeren E.H., Lemii J. The effect of galotannins and catechin on the stimulated fliuid secretion on the colon, following a rhein perfusion in guinea pigs. Planta Med. 52/1986, 269-72; Voravuthikunchai S.P., Kitpipit L. Activity of medicinal plant extract against hospital isolates of methicillin-resistant Staphylococcus aureus. Clin. Microbiol. Infection. 11/2005, 510- 12; Voravuthikunchai S.P., Limsuwan S., Mitchel H. Effects of Punica granatum pericarps and Quercus infectoria nutgalls on cell surface hydrophobicity and cell survival of Helicobacter pylori. J. Health. Sci. 52/2006, 154-59.
