Bluszcz pospolity Hedera helix L. uprawiano w celach dekoracyjnych od czasów starożytnych. Był świętą rośliną mędrców celtyckich. W mitologii greckiej Dionizos, bóg ekstazy, wina i sił przyrody, przedstawiany był w wieńcu z bluszczu na głowie i z pałką, owiniętą pędami tej rośliny. Bluszcz jest wymieniany w księgach Starego i Nowego Testamentu, a jego właściwości lecznicze znali i opisywali Dioskorydes i Hipokrates.
Należy do rodziny araliowatych Araliaceae, występuje w strefie klimatu umiarkowanego Europy i Azji, w Polsce spotykany w lasach liściastych na niżu i w niższych partiach górskich. Jako roślina ozdobna sadzony jest w ogrodach i pod ścianami budynków. Pnie się przy pomocy korzonków czepnych, osiągając do 20 m długości. Ma liście długoogonkowe, zimozielone, połyskujące, 3-5-klapowe na pędach płonych, na pędach kwiatowych całobrzegie, jajowate, zaostrzone. Kwitnie we wrześniu i w październiku. Ma małe, zielonkawożółte kwiaty o przyjemnym zapachu, zebrane w półkoliste baldachy. Owoce – czarne, połyskujące jagody – dojrzewają wiosną. Bluszcz jest rośliną trującą, toksyczne są zwłaszcza owoce.
Związki czynne liści
To przede wszystkim saponiny triterpenowe typu oleananu (5%), pochodne aglikonów hederageniny i kwasu oleanolowego oraz ich glikozydy – monodesmozydy: alfa-hederyna i beta-hederyna; bidesmozydy: hederakozyd C i hederakozyd B. Inne związki występujące w surowcu: flawonoidy kwercetyna i kemferol oraz ich 3-0-rutynozydy i 3-0-glukozydy (izokwercetyna i astragalina), 3-rutynozyd kwercetyny i 3-rutozyd kemferolu, poliacetyleny: faklarinol, farkarinon i dihydrofalkarinol, kumaryna skopolina, kwasy: chlorogenowy, kawowy i dihydroksy-benzoesowy, sterole: stigmasterol, cholesterol, kampestrol, alfa-spinasterol. W wosku pokrywającym liście przy pomocy GC-MS stwierdzono obecność alkanów, kwasów jednokarboksylowych, triterpenów oraz estry woskowe określone mianem alkiloalkanów i alkilokumaryn.
Surowcem leczniczym są liście bluszczu, standaryzowane na zawartość hederakozydu C, saponiny surowca, głównie α-hederyna, warunkują jego działanie rozkurczające, sekretolityczne oraz wykrztuśne. Hederae folium w postaci różnych preparatów jest stosowane w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych, w uporczywym kaszlu, w stanach zapalnych oskrzeli, pomocniczo w astmie oskrzelowej i w krztuścu jako expectorans.
Liście bluszczu stosowano dawniej do opatrywania ran, kwiaty do leczenia czerwonki. Żywica z bluszczu Gummiresina Hederae była składnikiem wonnych kadzideł.
Badania in vitro
Działanie spazmolityczne i sekretolityczne. Pierwsze badania, wykonane w latach 90. XX w., wykazały, że saponiny liści bluszczu działają rozkurczająco na mięśnie gładkie. Siłę działania różnych związków, izolowanych z etanolowego wyciągu z surowca, określano w stosunku do papaweryny, przy użyciu izolowanego jelita świnki morskiej oraz acetylocholiny jako czynnika powodującego skurcz. Aktywność 1 mg papaweryny wykazało: 169 mg hederakozydu C, 18 mg alfa-hederyny i 21 mg jej aglikonu – hederageniny. Wyniki innych prac także wskazują na istotną rolę alfa-hederyny w działaniu spazmolitycznym Hederae folium. Stwierdzono wpływ tego saponozydu na receptory odpowiedzialne za rozkurcz mięśni gładkich, już w stężeniu 500 nmol w wyciągu, co według autorów jest zgodne z zawartością a-hederyny we krwi pacjentów biorących udział w badaniach klinicznych. W kolejnym badaniu a-hederyna wpływała na pobudzenie receptorów beta-2 adrenergicznych, powodując działanie rozkurczające. Nie obserwowano takiego efektu stosując hederakozyd C i hederageninę, a-hederyna powodowała także wzrost poziomu wewnątrzkomórkowego cAMP.
W badaniach porównujących wpływ saponin liści bluszczu na motorykę izolowanych tkanek – żołądka szczura i pasków mięśni gładkich z dna żołądka – alfa-hederyna już w stężeniu 25 do 320 µM znacząco wpływała na kurczliwość izolowanych tkanek. Nie wykazywał takich właściwości hederakozyd C. Porównanie wpływu trzech głównych saponin bluszczu – alfa-hederyny, hederakozydu C i hederageniny – na skurcz i rozkurcz mięśni gładkich izolowanych z tchawicy wołu wykazało, że żaden z badanych związków nie hamował skurczu mięśni gładkich indukowanych przez metylocholinę i histaminę, natomiast α-hederyna istotnie zwiększała indukowany przez izoprenalinę rozkurcz. Działanie rozkurczające oskrzela saponin liści bluszczu potwierdzono w badaniach in vivo. Podawanie per os świnkom morskim etanolowego wyciągu z surowca w dawce 50 mg/kg m.c. hamowało o 57% skurcz oskrzeli wywoływany przez inhalacje z albuminy jajka kurzego. Mechanizm działania sekretolicznego, obserwowanego u pacjentów w badaniach klinicznych, nie jest w pełni wyjaśniony, a różne grupy specjalistów mają odmienne poglądy na ten temat. Hipotezę, że pobudzenie nerwu błędnego przez dawki saponin, mniejsze od działających wymiotnie, stymuluje gruczoły oskrzelowe do wydzielania upłynnionego śluzu, uznano za niewiarygodną. Bezpośrednie działanie saponin w układzie oddechowym po podaniu doustnym, zwiększające wydzielanie śluzu, przyjmowane jako kolejny możliwy mechanizm działania sekretolitycznego, przez znaczną cześć badaczy uważane jest za niemożliwe, ze względu na małe stężenia saponin, stwierdzane w tkance płucnej. Być może wpływ saponin bluszczu, głównie alfa-hederyny, na aktywność receptorów beta-2 adrenergicznych prowadzi do zwiększenia produkcji surfaktantu i upłynnia śluz.
Inne właściwości farmakologiczne
Wyciągi z liści bluszczu w badaniach in vitro hamowaly rozwój szczepów bakterii i grzybów Candida albicans, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, także szczepów opornych na działanie antybiotyków: Salmonella paratyphi, Streptococcus mutans.
Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z owoców bluszczu w badaniach in vitro i in vivo działały przeciwrobaczo u owiec zarażonych Haemonchus contortus. W badaniach in vitro skuteczniejszy był wyciąg wodno-alkoholowy, nie stwierdzono istotnych różnic w efektywności obu wyciągów stosowanych u owiec.
Związki czynne bluszczu są toksyczne dla ślimaków. Porównując siłę działania wyciągów z liści i owoców bluszczu, stwierdzono większą skuteczność wyciągu metanolowego z jagód w stosunku do ślimaków Biomphalaria glabrata. Jeszcze silniejszy efekt osiągnięto, stosując izolowane z owoców saponiny.
Badania kliniczne
Preparaty lecznicze z liści bluszczu były przedmiotem wielu badań klinicznych, mających na celu wykazanie skuteczności tego surowca w chorobach układu oddechowego. Według danych EMEA w latach 1959-2004 wykonano 10 kontrolowanych badań klinicznych, w latach 1996-2009 – 10 badań nie kontrolowanych, otwartych. Oceniano efektywność różnych preparatów, zawierających wyciągi o różnych DER (od 3-6:1 do 5-8:1), otrzymywane przez ekstrakcję surowca etanolem o różnych stężeniach, porównując ich działanie z placebo, z innymi preparatami z liści bluszczu, z typową terapią stosowaną w stanach zapalnych układu oddechowego z produktywnym kaszlem, oraz bezpieczeństwo stosowania. Stan zdrowia pacjentów określano, porównując z nasileniem występujących wcześniej objawów choroby lub stosując skalę oceny BSS Bronchitis Severity Score, w niektórych pracach wykonywano badania spirometryczne i pletyzmograficzne. Większość przeprowadzonych prób klinicznych wykazała skuteczność stosowanego leczenia i dobrą tolerancję leków przez pacjentów.
Dwie prace porównywały efekty działania preparatów z bluszczu z lekami mukolitycznymi: z ambroksolem u dorosłych z chronicznym zapaleniem oskrzeli oraz z ACC u dzieci z ostrym zapaleniem oskrzeli. W obu pracach obserwowano zmniejszanie nasilenia objawów choroby u pacjentów przyjmujących leki z liści bluszczu, w porównaniu z ambroksolem efekt był podobny, w przypadku ACC lek naturalny działał silniej. W roku 2003 opublikowano przegląd pięciu badań klinicznych, dotyczących stosowania preparatów z liści bluszczu w astmie oskrzelowej u dzieci. Do oceny wybrano trzy. Jedna praca porównywała skuteczność kropli na kaszel z wyciągiem z Hederae folium z placebo, druga efekty stosowania dwóch leków zawierających wyciągi z bluszczu – kropli na kaszel i czopków, w trzeciej działanie syropu i kropli na kaszel, zawierających wyciągi z surowca. Krople z liści bluszczu, w porównaniu z placebo, w istotnym stopniu poprawiały stan chorych. Pozostałe prace także wskazywały na skuteczność Hederae folium w leczeniu astmy oskrzelowej u dzieci. W roku 2011 opublikowano metaanalizę prac klinicznych, dotyczących skuteczności preparatów z liści bluszczu w leczeniu ostrych infekcji górnych dróg oddechowych. Spośród wykonanych kontrolowanych i nie kontrolowanych prac oraz prowadzonych obserwacji, wybrano dziesięć odpowiadających ustalonym kryteriom. Brało w nich udział 17463 pacjentów. Trzy badania dotyczyły leków z liści bluszczu i ziela tymianku, siedem monopreparatów z Hederae folium. Efekty leczenia w większości prac oceniali lekarze, w dwóch badaniach stosowano ocenę stanu przez lekarzy i pacjentów, w jednej pracy do oceny użyto skali BSS.
Praca dotycząca preparatu z tymianku i bluszczu, wykonana z kontrolą placebo, wykazała wyraźnie większą skuteczność leku w zmniejszaniu częstotliwości i czasu trwania napadów kaszlu. Wyniki pozostałych dziewięciu prac także świadczą o działaniu leczniczym preparatów z liści bluszczu, zmniejszających objawy infekcji górnych dróg oddechowych. We wszystkich badaniach pacjenci dobrze tolerowali stosowaną terapię. Nie obserwowano żadnych poważnych działań ubocznych, słabo nasilone występowały w małej liczbie przypadków – od 0% do 3,8% pacjentów. W badaniu prowadzonym z kontrolą placebo obserwowano je u 3,8% pacjentów w grupie leczonej i u 4,5% pacjentów w grupie placebo. Skórne reakcje alergiczne, bez ostrych objawów anafilaksji, wystąpiły u pacjentów tylko w dwóch pracach klinicznych – w jednej u 0,1% uczestników badania, w drugiej u 0,4%.
W roku 2011 opublikowano wyniki dwóch postmarketingowych, otwartych prób klinicznych, dotyczących efektów leczenia preparatami z liści bluszczu. Pierwsze przeprowadzono w Turyngii z udziałem 330 pacjentów dorosłych oraz 12-letnich i starszych dzieci z 10 praktyk lekarskich, z chorobą z przeziębienia, której 25 mg suchego wyciągu z liści bluszczu. W ocenie lekarzy u 98,5% pacjentów stosowanie leku z Hederae folium okazało się bezpieczne i dobrze tolerowane, w ocenie samych pacjentów pozytywne efekty leczenia wystąpiły u 96,4% biorących udział w badaniu. Drugie badanie, prowadzone z podwójnie ślepą próbą, miało na celu porównanie skuteczności i bezpieczeństwa leczenia pacjentów, z ostrym zapaleniem oskrzeli, preparatami w kroplach, produkowanymi przez dwie firmy niemieckie: Krewel Meselbach GmbH i Engelhard Arzneimittel GmbH. W badaniu brało udział 590 pacjentów w wieku od 2 do 86 lat Pacjenci, podzieleni na dwie grupy, przyjmowali jeden z preparatów przez siedem dni. Stan chorych oceniano przy użyciu skali BSS. Oba leki skutecznie poprawiały stan chorych w podobnym stopniu i oba były dobrze tolerowane, powodując tylko u 2,7% pacjentów mało nasilone działania niepożądane.
Hedera helix i alergia
Działanie alergizujące bluszczu znane jest od dawna, pierwszy przypadek kontaktowego zapalenia skóry spowodowanego przez tę roślinę opisano już w roku 1899. Dalej ukazują się doniesienia o uczuleniach objawiających się zapaleniem skóry lub nieżytem nosa u osób mających kontakt z Hedera helix, najczęściej występują one u ogrodników i architektów krajobrazu. Dłuższy kontakt z rośliną może też powodować astmę. Obecnie wiadomo, że za działanie alergizujące bluszczu odpowiada poliacetylen – falkarinol.
* * *
Preparaty z liści bluszczu od dawna są stosowane w leczeniu chorób układu oddechowego. Wieloletnie stosowanie i wyniki badań klinicznych wskazują, że są to leki skuteczne i tak bezpieczne, że mogą być stosowane u dzieci powyżej 2. roku życia. Alergizujące właściwości bluszczu pospolitego bardzo rzadko powodują słabe reakcje uczuleniowe przy stosowaniu wewnętrznym preparatów leczniczych, natomiast mogą być przyczyną poważniejszych problemów zdrowotnych u osób szczególnie wrażliwych, mających stały kontakt z roślinami tego cennego i pięknego gatunku.
Piśmiennictwo: Büechi S., Vogelin R., von Eiff M.M., Ramos M., Melzer J. Open trial to assessaspects of safety and efficacy of a combined herbal cough syrup with ivy and thyme. Forsch. Komplementarmed Klass Naturheilkd 2005/12(6); 328-32; Cwientzek U., Ottillinger B., Arenberger P. Acute bronchitis therapy with ivy leaves extracts in a two-arms study. A double - blind, randomized study vs. an other ivy leaves extract. Phytomedicine 2011/18(13); 1105- 09; Equale T., Tilahun G., Debella A., Feleke A., Makonnen E. Haemonchus contortus: In vitro and in vivo anthelmintic activity of aqueous and hydro-alcoholic extracts of Hedera helix. Exo. Parasitol. 2007/116(4); 340-45; ESCOP: Monographs.Thieme Stuttgart, New York, 2003; Guo R., Pittler M.H., Ernst E. Herbal medicines fort he treatment of COPD: systematic review. Eur. Resp. J. 2006/28; 330-38; Hannu T., Kauppi P., Piirila P. Occupational asthma to ivy (Hedera helix). Allergy 2008/63; 482-83; Hofmann D., Hecker M., Volp A. Efficacy of dry extract of ivy leaves in children with bronchial asthma- a review of randomized controlled trials. Phytomedicine 2003/10(2-3); 213-20; Holzinger F., Chenot J-F. Systematic review of clinical trials assessing the effectivnes of ivy leaf (Hedera helix) for acute upper respiratory tract infections. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine 2011, Article ID 382789; Jors E. The prevalence of skin and mucosal symptoms in gardeners handling Ficus benjamina (weeping fig) and Hedera helix (ivy). A cross-sectional study. Ugeskr. Laeger. 2003/165(37); 3526-29; Kemmerisch B., Eberhardt R., Stammer H. Efficacy and tolerability of a fluid extract combination of thyme herb and ivy leaves and matched placeboin adults suffering from acute bronchitis with productive cough. A prospective, double-blind, placebo - controlled clinical trial. Arzneimittelforschung 2006/56(9); 652-60; Matławska I. Farmakognozja. AM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 2005; Mendel M., Chłopecka M., Dziekan N., Wiechetek M. The effect of whole extract of common ivy (Hedera helix) leaves and selected active substances on the motoric activity of rat isolated stomach strips. J. Ethnopharmacol. 2011/134(3); 796-802; Ozdemir C., Schneider L.A., Hinrichs R., Weber L., Weiss J.M., Scharffetter-Kochanek K. Allergic contact dermatitis to common ivy (Hedera helix L.). Hatarzt. 2003/54(10); 966-69; Paulsen E., Christansen L.P., Andersen K.E. Dermatitis from common ivy (Hedera helix L. subsp.helix) in Europe: past, present, and future. Contact Dermatitis 2010/62(4); 201-09; Santos S., Schroeiber L., Graca J. Cuticular waxes from ivy leaves (Hedera helix L.): analysis of high-molecular-weight esters. Phytochem. Anal. 2007/18(1); 60-69; Schulz V., Hänsel R., Tyler V. Rational phytotherapy. Springer Verlag, Berlin - Heidelberg 2001; Sieben A., Prenner L., Sorcalia T., Jakobs D., Haberlein H. Alpha-hederin, but not hederacoside C and hederagenin from Hedera helix, affects the binding behavior, dynamics, and regulation of beta 2-adrenergic receptors. Biochemistry 2009/48(15); 3477-82; Stauss-Grabo M., Ative S., Warnke A., Donath F., Blume H.H. Observational study on the tolerability amd safety (Prospan Cought Tablets) in the treatment of colds accompanied by coughing. Phytomedicine 2011/18(6); 433-36; Strzelecka H. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Villani P., Sari-Minodier I., Bouevenot G., Botta A. In vitro study of the antimutagenic activity of alfahederin. Ann. Biol. Clin. 2001/59(3); 285-90; Wagner U. Phytotherapy research. A thyme-ivy combination using synergy effects in action and research. Pharm. Unserer Zeit. 2009/38(1); 83-85; Wiesner J. Assessment report on Hedera helix L., folium. Committee on Herbal Medicinal Products. European Medicines Agency 2011; Wolf A., Gosens R., Meurs H., Haberlein H. Pre-treatment with ?-hederin increases ß-adrenoceptor mediated relaxation of airway smooth muscle. Phytomedicine 2011/18(2-3); 214-18.
