Bez czarny, bez czarny dziki Sambucus nigra L. nazywany jest potocznie bzem lekarskim, lilakiem zwyczajnym, bzowiną, holendrem lub… psim krzewem. Należy do rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Jest to wielopienny krzew lub niewielkie drzewo o ciemnozielonych, naprzeciwległych, nieparzysto- pierzastozłożonych liściach, na brzegu nierówno piłkowanych. Kwiatostan ma postać płaskiego pseudobaldachu o szerokości 10-20 cm. Kwiaty są wonne, żółtawo- białe, o średnicy do 6 mm, o okółkowej koronie, z widocznymi żółtymi pylnikami. Bez czarny kwitnie od maja do lipca. Owocem jest czarnofioletowy, połyskujący pestkowiec.
Liście, kora, zielone owoce i korzenie bzu czarnego są trujące.
Pokrewnymi gatunkami bzu czarnego we florze polskiej są bez koralowy Sambucus racemosa L. oraz bez hebd Sambucus ebulus L. Do odmian ozdobnych należą Black Lace syn. Eva (o drobno pociętych, purpurowych liściach i różowych kwiatach podobnego ubarwienia), Black Beauty syn. Gerda oraz purpurowo-brązowa, karłowata Guincho Purple syn. Purpurea.
Pospolity
Bez czarny występuje powszechnie w całej Europie Środkowej, na Bałkanach i w Azji. Rośnie na obrzeżach lasów, pól, na rumowiskach, także w innych miejscach z dostateczną w glebie ilością wody i azotu. Na wapiennym podłożu zapach kwiatów jest prawie niewyczuwalny.
Do celów leczniczych
wykorzystuje się rozkwitające kwiatostany Flos Sambuci i dojrzałe owoce Fructus Sambuci. Ścięte kwiatostany suszy się rozłożone cienką warstwą w miejscach suchych i przewiewnych, następnie osmykuje się je i przechowuje w papierowych kopertach, w chłodnym i ciemnym miejscu lub w nieprzezroczystym słoiku. Owoce suszy się w ogrzewanej suszarni, w temperaturze nie przekraczającej 40°C. W Polsce surowiec w dużych ilościach jest pozyskiwany ze stanu naturalnego.
Tradycja
W starożytnym Rzymie bez czarny stosowano do farbowania włosów. We wczesnym średniowieczu damy dworu używały wywaru z kory bzu jako środka odchudzającego. W wielu rejonach Europy czarny bez stosowano w medycynie oraz w magii, ze względu na powiązania z boginią śmierci, przemian i zmarłych. Wierzono także, że Judasz powiesił się na gałęzi czarnego bzu…
W medycynie ludowej
kwiaty bzu czarnego od najdawniejszych czasów stosowane były jako lek napotny, przeciwgorączkowy i lekko moczopędny. Wykorzystywano je również do łagodzenia objawów przeziębienia, grypy, gorączki, nieżytu nosa i zapalenia zatok.
Niedawne testy kliniczne wykazały, że dostępny w handlu syrop z bzu czarnego skraca i łagodzi przebieg grypy.
Rutyna
Ze względu na dużą zawartość flawonoidów, kwasów wielofenolowych i licznych kwasów organicznych w kwiatach tej rośliny, posiadają one zdolność uszczelniania naczyń krwionośnych i zwiększają ich elastyczność. Jest to charakterystyczne dla obecnych w surowcu związków o własnościach witaminy P (rutyna). Odwary z kwiatów bzu czarnego stosowane są także zewnętrznie, do płukania, przy zapaleniu jamy ustnej i gardła, w anginie, przy zapaleniu spojówek w formie okładów, a także jako dodatek do kąpieli kosmetycznych.
W kosmetyce
świeże kwiaty bzu służą do zmywania zanieczyszczonej, wągrowatej cery: dwie kiście kwiatów należy zaparzyć w pół litra wrzącej wody i pozostawić do wystudzenia; tak przygotowanym naparem należy przemywać twarz. Zawarte w owocach barwniki antocyjanowe chronią przed szkodliwymi wolnymi rodnikami, które działają mutagennie na komórki tkanek, w tym tkanki skórnej.
Surowiec Flos Sambuci
zawiera wspomniane flawonoidy (do 1,8%), w tym rutozyd (około 3%), pochodne kempferolu i kwercetyny, także kwasy fenolowe (kawowy i jego glukozyd, ferulowy, chlorogenowy); kwasy organiczne, m.in. walerianowy, aminy, olejek eteryczny (0,03-0,4%), garbniki, śluzy, triterpeny (głównie ß-amaryna), sterole oraz sole mineralne. Zawartość związków polifenolowych w wyciągach wodnych z kwiatów bzu czarnego jest wysoka – 498 mg ekwiwalentu katechiny w 1 l naparu.
Ze świeżych kwiatów
przyrządza się wina, nalewki, ziołowe wywary, mleczne lub gazowane napoje. Cenne walory smakowe i lecznicze posiada syrop sporządzony z kwiatów czarnego bzu, o pięknym aromacie.
Dużą popularnością cieszą się również kwiatostany zapiekane lub smażone w cieście naleśnikowym, podawane na słono z ziemniakami i surówką jarzynową albo na słodko jako deser, posypane cukrem i mielonym cynamonem.
* * *
Wybrane przepisy z bzu czarnego
Syrop z kwiatów
25-40 kwiatów bzu czarnego, 1 l wody, 1,25 kg cukru, sok z 3 cytryn. Kwiaty płuczemy i suszymy na białym papierze. Następnie sparzamy je wrzątkiem i pozostawiamy na 24 h, co jakiś czas mieszając. Po odstaniu wyciąg przecedzamy i dokładnie odciskamy. Dodajemy cukier, tak by się roztopił. Dodajemy sok z cytryn i gotujemy na małym ogniu. Kiedy syrop zgęstnieje, przelewamy go do butelek lub słoiczków. Stosujemy go szczególnie przy przeziębieniu – jako dodatek do herbaty.
Smażone kwiaty
12 świeżych kwiatostanów bzu czarnego; ciasto: 250 g mąki, 1 l mleka, 3 jaja, olej, sól, tłuszcz do smażenia. Sporządzić ciasto, ubijając wszystkie składniki. Świeżo rozkwitłe kiście kwiatów bzu czarnego wypłukać i osączyć, usunąć szypułki. Całe baldachy maczać w cieście i smażyć na rumiano.
Napój mleczny z kwiatów
4 kwiatostany bzu czarnego, 1 l mleka, 1 łyżka cukru pudru, 1 opakowanie cukru waniliowego, 2 żółtka; ewentualnie 1 szklaneczki koniaku lub brandy. Mleko zagotować i sparzyć nim kwiaty, pozostawić je na 30 minut i przecedzić. Żółtka utrzeć z cukrem pudrem i cukrem waniliowym, połączyć z aromatycznym, wystudzonym mlekiem i ubić trzepaczką. Można dodać koniak lub brandy.
Wino z kwiatów
10 kwiatostanów bzu czarnego, 1 kg cukru pudru, 5 l wody, 2 cytryny, drożdże winne. Z wypłukanych kiści kwiatostanów usunąć większe szypułki i zalać ciepłą wodą przegotowaną z cukrem. Dodać cytryny pokrojone w plasterki (bez nasion), przygotowane według instrukcji drożdże i pozostawić na tydzień do fermentacji w ciepłym miejscu, najlepiej w szklanym naczyniu owiązanym gazą. Następnie ściągnąć wino wężem, przecedzić i wlać do naczynia zamkniętego korkiem z rurką fermentacyjną. Po 1-2 miesiącach fermentacji rozlać do butelek, starannie je zamknąć i umieścić w chłodnym miejscu. Wino dojrzewa od 4 do 6 miesięcy.
Napój gazowany z kwiatów
12 kwiatostanów bzu czarnego, 4 cytryny, 1 kg cukru, 8 l wody. Do przegotowanej i wystudzonej wody z cukrem wrzucić pokrojone cytryny, uprzednio starannie wymyte szczoteczką i pozbawione nasion. Dodać świeże kwiaty bzu i pozostawić na 7 dni w naczyniu do fermentacji. Napój rozlać do butelek z dobrym zamknięciem i umieścić w chłodnym miejscu. Zużyć w ciągu miesiąca.