Leki roślinne
w przeziębieniu
Przeziębienie jest stanem zapalnym wywołanym infekcją wirusową, najczęściej spowodowaną zaburzeniem prawidłowej funkcji błon śluzowych górnych dróg oddechowych (GDO).
Przeziębienie wynika zwykle z krótkotrwałego wychłodzenia
organizmu. Błony śluzowe dróg oddechowych
wytwarzają warstwę śluzu, stanowiącego
barierę mechaniczną dla wirusów, oraz zawierającą
substancje białkowe, działające przeciwwirusowo.
Wychłodzenie organizmu powoduje miejscowe zmiany
w prawidłowym ukrwieniu błon śluzowych i zakłócenia
ich funkcji - nie tylko wydzielniczej, lecz także ochronnej.
Do innych przyczyn zapadalności na przeziębienia zalicza
się osłabienie układu immunologicznego, niedobór
snu (mniej niż 7 godzin), także niedożywienie.
Spośród typów wirusów odpowiedzialnych za infekcje
górnych dróg oddechowych rynowirusy są wymieniane
jako te, które powodują około 50% zachorowań. Choroby
z przeziębienia mają najczęściej charakter łagodnych
stanów nieżytowych błony śluzowej gardła, nosa, zatok
przynosowych, krtani i tchawicy. Ciągle generowane są
nowe typy wirusów, co powoduje osłabienie i opóźnienie
pierwotnej odpowiedzi systemu immunologicznego.
Organizm potrzebuje około 5-7 dni na wytworzenie specyficznych
przeciwciał, tymczasem szczyt replikacji wirusa
w organizmie osiągany jest już w drugim dniu infekcji.
Reakcją obronną organizmu na infekcję wirusową
jest zapalenie, uruchamiane w wyniku stymulacji
obu typów odporności - zarówno wrodzonej (nieswoistej),
jak i nabytej (swoistej), zlokalizowane w obrębie
zaatakowanej wirusem, unaczynionej tkanki. Dochodzi do uaktywnienia czynników wazoaktywnych,
powodujących rozszerzenie naczyń krwionośnych,
zwiększenie ich przepuszczalności, m.in. dla leukocytów
zapalnych - neutrofili i makrofagów. Wzrasta poziom
reaktywnych form tlenu - wolnych rodników, wytwarzanych
m.in. przez neutrofile i makrofagi, co powoduje
dodatkowe uszkodzenia komórek.
Fitoterapia
Podstawowym elementem terapii przeziębienia jest
wspomaganie organizmu w walce z infekcją, poprzez
przebywanie w stałej temperaturze otoczenia, odpoczynek,
"wygrzanie" w łóżku, przy jednoczesnym
podawaniu leków roślinnych o działaniu napotnym,
przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym, przeciwwirusowym,
moczopędnym i osłaniającym (powlekającym)
błony śluzowe zainfekowanych dróg oddechowych. Leki
pochodzenia roślinnego (pojedyncze surowce roślinne,
otrzymywane z nich wyciągi lub mieszaniny surowców
roślinnych oraz ich wyciągów), w przeciwieństwie do leków
syntetycznych, charakteryzuje wielokierunkowość
efektów farmakologicznych oraz synergizm działania
- zwiększenie efektu farmakologicznego w rezultacie
obecności różnych grup związków chemicznych.
Surowce roślinne
Do leków roślinnych, wykorzystywanych w fitoterapii
przeziębienia, należą przede wszystkim surowce roślinne
zawierające związki polifenolowe, a więc związki
flawonoidowe, z grupy flawonoli (rutyna, kwercetyna,
kemferol): kwiatostan lipy Tiliae inflorescentia, kwiat
bzu czarnego Sambuci flos oraz antocyjanowe (glikozydowe
pochodne cyjanidyny): owoc maliny Rubi idaei
fructus, owoc bzu czarnego Sambuci fructus. Kwiat bzu
czarnego, ze względu na wysoką zawartość rutyny, można
nazwać naturalnym odpowiednikiem popularnego
leku Rutinoscorbin. Wymienione surowce wykazują efekt
przeciwzapalny, związany ze zwiększeniem elastyczności
ścian naczyń krwionośnych, zmniejszeniem ich
przepuszczalności oraz działaniem przeciwwolnorodnikowym
- hamującym powstawanie wolnych rodników i zmiatającym wolne rodniki. Ponadto dla cyjanidyny,
uwalnianej w organizmie z form glikozydowych, wykazano
porównywalny z aspiryną efekt hamujący prozapalne
enzymy: cyklooksygenazy 1 i 2 oraz prostaglandyny (PGE2).
Mechanizm działania przeciwzapalnego kemferolu (główny
składnik kwiatostanu lipy w formie pochodnych glikozydowych
i glikozydoestrów) został rozpoznany na poziomie
molekularnym w różnych modelach in vitro i in vivo.
Związek jest modulatorem ekspresji genów aktywnych
w zapaleniu, oraz hamuje czynniki transkrypcyjne m. in.
NF-c B , niektóre białka adhezyjne odpowiedzialne za
wiązanie leukocytów do śródbłonka naczyniowego.
Każdy z wymienionych surowców zawiera wiele innych
grup związków chemicznych, włączających się w działanie
przeciwprzeziębieniowe. Są to m.in. procyjanidyny
(działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne), kwasy fenolowe,
na przykład elagowy (działanie antyoksydacyjne,
przeciwdrobnoustrojowe), śluz będący mieszaniną
polisacharydów (działanie przeciwzapalne, osłaniające,
powlekające błonę śluzową górnych dróg oddechowych,
na przykład gardła), elagotaniny (działanie przeciwzapalne,
antyoksydacyjne, przeciwdrobnoustrojowe).
Ważnym efektem farmakologicznym takich surowców
jak kwiatostan lipy czy kwiat bzu czarnego, jest efekt napotny
i moczopędny. Dla kwiatostanu lipy wykazano
również działanie obniżające gorączkę. Choć nie jest
ono tak silne jak NLPZ (ibuprofen, paracetamol), to jednak
przy ich równoczesnym stosowaniu pozwala wydłużyć
czas między występującym wzrostem temperatury.
Uwzględniając jednocześnie efekt hepatotoksyczny ibuprofenu
czy paracetamolu, wyciąg wodny z kwiatostanu
lipy będzie wykazywać działanie ochronne na wątrobę.
Stosowanie surowców roślinnych w formie wyciągów wodnych, tzw. herbatek ziołowych, pozwala skrócić czas trwania infekcji do 3-4 dni.
|
Działanie przeciwprzeziębieniowe herbaty przygotowanej
z kwiatostanu lipy i kwiatu bzu czarnego można
zwiększyć dodatkiem koszyczka rumianku, zawierającego
przeciwzapalne laktony seskwiterpenowe. Polecane
są herbaty ziołowe z dodatkiem soku z cytryny (źródło
witaminy C) i miodu. Miody europejskie zawierają substancje
o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, głównie
nadtlenek wodoru oraz lizozym - w przeciwieństwie do
miodu Manuka, zawierającego dodatkowo, w wysokim
stężeniu, inny związek o działaniu przeciwdrobnoustrojowym
- metyloglioksal.
Wyciągi wodne (herbatki) z wysuszonych kwiatów bzu
czarnego i kwiatostanu lipy (dostępne w formie herbat fix
jako produkty lecznicze) mogą być stosowane u małych
dzieci, odpowiednio 3 łyżeczki dziennie wyciągu dla dzieci
w wieku 1-4 lata, u dzieci powyżej 4 lat, 3 łyżki dziennie.
Popularnym surowcem przeciwprzeziębieniowym
ostatnich lat są owoce bzu czarnego,
co ma uzasadnienie w wynikach badań naukowych,
wskazujących na efekt przeciwwirusowy
i przeciwbakteryjny, obok wykazywanych
właściwości przeciwzapalnych.
|
Działanie przeciwwirusowe ujawniono wobec wirusa
influenzy A (H1N1). Obejmuje ono hamowanie replikacji,
wiązania i penetracji wirusa do komórek gospodarza.
Najbardziej aktywną jest frakcja związków wielkocząsteczkowych
(HM). Frakcja HM II, zawierająca kwaśne polisacharydy,
stymuluje produkcję przeciwciał (kompleks
Antivirin). Działanie przeciwbakteryjne ujawniono wobec
bakterii Gramm (+), w tym wobec Branhamella catharralis,
powodującej nawracające zapalenia GDO, zapalenie
ucha środkowego i opon mózgowych. Aktywność
bakteriobójczą wobec Branhamella catharralis
ujawniono również dla owoców maliny.
Działanie przeciwwirusowe wobec wirusa influenzy
A (H1N1) wykazują nie tylko owoce, ale
także kwiaty bzu czarnego. Właściwości przeciwprzeziębieniowe
bzu czarnego są wykorzystywane
w postaci standaryzowanych wyciągów
z owoców, stanowiących składniki
gotowych preparatów (syropów,
w większości suplementów diety), właściwości
lecznicze kwiatów bzu czarnego można
spożytkować, stosując surowiec o statusie
produktu leczniczego roślinnego, o ściśle
określonej zawartości związków czynnych,
w formie herbatki ziołowej.
W fitoterapii przeziębienia, wobec braku odpowiednich
produktów leczniczych, należy wykorzystać
również właściwości przeciwprzeziębieniowe
owoców maliny, w formie różnych przetworów
przygotowanych w warunkach domowych
(syropów, mrożonych owoców zagotowanych
z odpowiednią ilością cukru
i przechowywanych w lodówce), jako
na przykład dodatku do spożywanych
kilka razy dziennie
napojów (np. czarnej
herbaty, zawierającej
polifenole o działaniu
antyoksydacyjnym)
lub herbat
ziołowych, zawierających
100% owocu.
Badania naukowe
potwierdziły, znane wcześniej jedynie medycynie ludowej, właściwości przeciwzapalne,
przeciwdrobnoustrojowe i antyoksydacyjne
owoców maliny. Aktywność przeciwzapalna wyciągów
z owoców maliny, bogatych w antocyjany, w różnych
modelach badawczych jest porównywalna do
niesteroidowych leków przeciwzapalnych
(NLPZ). Obok wymienionej Branhamella
catharralis, owoce maliny wykazują
działanie bakteriobójcze wobec
szczepu bakterii powodującej meningokokowe
zapalenie opon mózgowych Neisseria
meniningitidis oraz maczugowca błonicy Corynebacterium
diphteriae. Związki odpowiedzialne za efekty przeciwdrobnoustrojowe
są zlokalizowane w miąższu owocu
maliny, którym jest wielopestkowiec, ale w najwyższym
stężeniu są obecne w licznych drobnych pestkach.
Przeziębieniu towarzyszą często stany podgorączkowe
(37,1-37,9°C), dlatego w fitoterapii przeziębień stosowane
są lecznicze surowce roślinne, zawierające związki
salicylowe (salicyna
i jej pochodne), przede
wszystkim kora wierzby.
W modelach in vivo oraz
in vitro wskazano na salicynę
jako związek obniżający
gorączkę indukowaną
m.in. drożdżami,
lipopolisacharydem
i karageniną.
Kora wierzby, ze względu na wykazywany efekt przeciwzapalny, porównywalny z aspiryną oraz przeciwbólowy, niezależnie od występującej gorączki powinna być włączona do postępowania fitoterapeutycznego w przeziębieniu, jako naturalny odpowiednik aspiryny.
|
Na rynku leczniczych produktów roślinnych są dostępne
produkty zawierające sproszkowaną korę wierzby
(Salicortex), produkty o złożonym składzie, zawierające
obok kory wierzby, rutynę i witaminę C (Rutinosal C)
oraz wyciągi z innych surowców - liścia podbiału, kwiatu
bzu czarnego, kwiatostanu lipy (Pyrosal).
Polecamy je szczególnie pacjentom starszym,
ze względu na brak działań
niepożądanych w obrębie śluzówki
żołądka. Wykazano, że kora wierzby,
w porównaniu z NLPZ, w tym aspiryny, nie
uszkadza błony śluzowej żołądka. Zawarte
w niej związki z grupy flawanonów i chalkonów,
w modelach in vivo na zwierzętach doświadczalnych,
stymulowały procesy regeneracji ostrych
i przewlekłych owrzodzeń błony śluzowej żołądka.
Badania kliniczne ujawniają znaczenie w fitoterapii
przeziębienia immunomodulatorów roślinnych, przede wszystkim ziela jeżówki purpurowej. Przegląd systematyczny
22 badań klinicznych wskazuje na skuteczność
wyciągów z ziela jeżówki purpurowej w przeziębieniach.
Natomiast meta-analiza badań klinicznych wyciągów
z tego surowca nie potwierdziła jego skuteczności, jest
to jednak rezultat ich niskiej jakości a nie braku efektu
leczniczego. Ze względu na możliwość supresji funkcji
układu immunologicznego przy dłuższym okresie stosowania,
wyciągi z ziela jeżówki powinny być podawane
tylko do 8 -10 dni a według niektórych autorów szczególnie
u dzieci jedynie do 4 dni.
Wśród leków roślinnych, stosowanych w fitoterapii przeziębienia,
należy wymienić również leki zawierające surowce
śluzowe o działaniu przeciwkaszlowym i łagodzącym
stan zapalny, m.in. błony śluzowej gardła - porost
islandzki Lichen islandicus (Fiorda, Isla Moos), korzeń
i liść prawoślazu Altheae Radix/Folium (Sirupus Altheae),
liść podbiału Farfarae folium. Ich działanie jest często
wzmacniane dodatkiem roślinnych surowców olejkowych
o efekcie przeciwdrobnoustrojowym,
na przykład
zielem tymianku Thymi
herba (Tymianek i podbiał).
Grupa leków przeciwprzeziębieniowych
i przeciwkaszlowych
charakteryzuje
się najlepszą sprzedażą
na świecie (obroty około
6,5 mld dolarów) przy
rocznym wzroście o 5%.
Większość stosowanych
obecnie leków (surowców)
roślinnych w terapii przeziębienia
wywodzi się z medycyny tradycyjnej,
ale wprowadzane się także na
rynek krajowy egzotyczne surowce, takie jak korzeń
pelargonii afrykańskiej.
prof. dr hab. n. farm. Mirosława Krauze-Baranowska
prof. dr hab. n. farm. Mirosława Krauze-Baranowska - jest kierownikiem
Katedry i Zakładu Farmakognozji z Ogrodem Roślin
Leczniczych Uniwersytetu Medycznego w Gdańsku. 25 czerwca
2015 r. otrzymała z rąk Prezydenta RP nominację profesorską.
|
|