Piwonia – piękna i pożyteczna

Piwonia Paeonia L. należy do rodziny piwoniowatych Paeoniaceae. Jej naturalne stanowiska spotykamy w Europie, w Azji (głównie w Chinach), w północno- zachodniej Ameryce i w Peru. Nazwę zawdzięcza starożytnym Grekom. Dorodny kwiat nazwano piwonią na cześć mitycznego boga zdrowia Paeona, który uzdrowił Hadesa i Aresa, rannych w czasie wojny trojańskiej (Homer, Iliada, ks. V). Zeus zamienił Paeona w kwiat piwonii, by uchronić go przed gniewem zazdrosnego Asklepiosa. Piwonia nazywana jest także peonią, królową ziół (w Grecji), królową kwiatów (w Chinach), kwiatem cesarza (w Japonii).
W rodzaju Paeonia wyróżniamy ponad 40 gatunków, z których 12 występuje w Europie, i około 3000 odmian! To bardzo złożona i rozbudowana taksonomicznie grupa. Wszystkie gatunki piwonii możemy podzielić na dwie grupy: drzewiaste – krzewy o zdrewniałych, wieloletnich łodygach; zielne – byliny o zgrubiałych korzeniach i zanikających z końcem sezonu łodygach. W Polsce spotyka się głównie dwa gatunki zielne: piwonia chińska Paeonia lactiflora Pall. i piwonia lekarska Paeonia officinalis L.

W polskich ogródkach
piwonia pojawia się często. Osiąga wysokość do 100 cm. Charakteryzuje się zgrubiałymi, wrzecionowatymi, brązowymi korzeniami. Liście są podwójnie trójdzielne, błyszczące, ciemnozielone. Dorodne kwiaty mają średnicę do 14 cm. Zbudowane są z dużych zewnętrznych, liściowatych płatków oraz z ośmiu lub więcej płatków korony, od 3 do 5 słupków, z zagiętymi spiczastymi wierzchołkami. Pręciki są złotożółte. Piwonia należy do najpiękniejszych roślin ogrodowych. Kwitnie od maja do czerwca. Kilka pokoleń Polaków nosiło tę zachwycającą różę bez kolców na zakończenie roku szkolnego, w darze swym nauczycielom. Właśnie w czerwcu rozkwitała w pełni dojrzałą, oszałamiającą urodą. Kwiaty zachwycają różnorodnością kształtów i barw. Mogą być pełne, półpełne lub pojedyncze, w kolorach od czystej bieli, poprzez róż, purpurę do ciemnej czerwieni, jedno- lub dwukolorowe. Owocem piwonii są duże mieszki, zawierające ciemnobrunatne nasiona wielkości grochu.

Odmiany
obecnie uprawiane, można podzielić na 5 grup: pełne – pręciki i słupek przekształcone w płatki wielkości płatków właściwych; półpełne – niewielka liczba pręcików ułożonych między płatkami; pojedyncze – jeden okółek płatków; anemonowe – kwiaty często dwubarwne, kilka okółków płatków, pręciki przekształcone w małe, szerokie i płaskie płatki; japońskie – jeden okółek płatków, pręciki wyglądem przypominają cienkie płatki.
Piwonia prezentuje się efektownie zarówno na rabatach, jak i w wazonie. Optymalna pora ścinania to wieczór lub wczesny ranek, gdy kwiat jest jeszcze w fazie wybarwionego, zamkniętego pąka. Ścięte kwiaty, zanurzone w wodzie, rozwijają się i zachowują swoje walory dekoracyjne nawet do 10 dni. Kwiaty piwonii mają przyjemny, słodki zapach, przypominający korzenny aromat goździków. Pozyskiwany z nich olejek wykorzystuje się w przemyśle kosmetycznym, m.in. do produkcji perfum.

Nie tylko korzenie
Od starożytności znane są walory lecznicze piwonii, opisywane przez Dioskurydesa, w słynnym dziele De materia medica libri quinque (O środkach leczniczych ksiąg pięcioro). Autor daje tam opis dwóch rodzajów piwonii, jeden z nich nazywając męskim, a drugi żeńskim. Odnosi je do dwóch grup botanicznych: Paeonia mascula L. (piwonia męska) i Paeonia officinalis (piwonia lekarska). Wysuszone korzenie tych roślin zaleca stosować jako środek antyseptyczny – podawany kobietom tuż po porodzie i wywołujący menstruację. Pliniusz wskazywał na zastosowanie preparatów z korzenia piwonii przy leczeniu zaburzeń snu (lęki nocne, koszmary senne). O właściwościach leczniczych piwonii pisali także Hipokrates i Galen. Korzenie piwonii były również znane i cenione w tradycyjnej medycynie chińskiej i indyjskiej.

Surowiec zielarski
to nie tylko korzeń Radix Paeoniae, ale także kwiat Flos Paeoniae i nasiona Semen Paeoniae. Kwiaty, najczęściej odmian pełnych, ciemnoróżowych lub czerwonych, zbiera się w pełni otwarte. Płatki suszy się w warunkach naturalnych, w ciemnym i przewiewnym miejscu lub w suszarniach, w temperaturze 30°C. Dojrzałe nasiona po zbiorze suszy się w warunkach naturalnych. Korzenie (boczne) zbiera się na wiosnę, po oczyszczeniu tnie się na kawałki i suszy na słońcu lub w suszarniach, w podwyższonej temperaturze (około 60°C). Wszystkie części użytkowe piwonii zawierają w różnych ilościach glikozydy antocyjanowe (peoninę i cyjaninę), terpenoidy, flawonoidy (pochodne kempferolu i kwercetyny), garbniki, alkaloidy (peregrynina), cukry i śluzy.

Zastosowanie
surowców leczniczych z piwonii jest wielorakie: w chorobach przewodu pokarmowego, jako lek przeciwskurczowy i poprawiający wydzielanie soków trawiennych (w postaci naparów, nalewek i odwarów). Także w stanach pobudzenia i nadmiernej nerwowości. Pomagają w dolegliwościach górnych dróg układu oddechowego. Stosowane zewnętrznie, łagodzą atopowe zapalenie skóry i bóle reumatyczne. Esencja ze świeżych korzeni stosowana jest w homeopatii przeciw hemoroidom. W tradycyjnej medycynie chińskiej korzeń piwonii był najważniejszym lekiem stosowanym w przypadkach dolegliwości kobiecego układu rozrodczego, chorób układu krążenia i epilepsji. Przypisywano mu właściwości przeciwbólowe, uspokajające, przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe. Badania laboratoryjne wykazały również, że piwonia chińska wykazuje umiarkowaną aktywność hormonalną. Zielarze zalecają stosować ją w połączeniu z lukrecją, w celu regulacji cyklu menstruacyjnego i łagodzenia bólów menstruacyjnych. Kwiaty piwonii działają moczopędnie, poprawiają krążenie krwi, stosowane są w chorobie wieńcowej, działają rozkurczowo, uspokajająco i przeciwalergicznie.

Badania naukowe
pokazują, że piwonia zawiera duże ilości kwercetyny i kempferolu, które mają działanie przeciwutleniające, oraz apigeninę o właściwościach przeciwnowotworowych. Naparów, odwarów i nalewek, przygotowanych z surowców piwonii, nie powinny zażywać kobiety w ciąży i matki karmiące piersią.

W kuchni
liczą się zarówno walory kulinarne, jak i dekoracyjne piwonii. Kwiatów używano w kuchni chińskiej już za czasów dynastii Song (960-1279). Ceniono je za walory smakowe i aromatyczne, za wartość odżywczą i prozdrowotną: wysoką zawartość białka, węglowodanów, składników mineralnych i witamin. Do dziś w Chinach przygotowuje się regionalne potrawy z dodatkiem płatków piwonii – zapiekanki, ciasta, napoje – głównie w formie herbat ziołowych. Jadalne płatki można wykorzystywać do garnirowania ciast i deserów. Przyrządza się z nich także konfitury, lody i nalewki. Suche płatki można dodawać do naparów i syropów, wzbogacając ich koloryt i aromat.

Przepisy

Cukier piwoniowy.
Duży, rozwinięty kwiat piwonii, około 800 g cukru. Pojedyncze płatki wysuszyć, rozetrzeć w blenderze ze szklanką cukru. Dodać pozostały cukier i całość dokładnie wymieszać. Rozkładamy cukier równą warstwą na blasze i suszymy w przewiewnym, suchym miejscu, mieszając od czasu do czasu. Można też wysuszyć cukier w piekarniku nagrzanym do 40-50°C. Suszenie cukru brązowego trwa dłużej. Powinien być wysuszony równomiernie. Suchy cukier przesypujemy do słoiczków i pozostawiamy na tydzień przed zastosowaniem. Analogicznie możemy przygotować cukier ze świeżych płatków kwiatów piwonii. Jest bardziej aromatyczny, ale mniej trwały (2-3 miesiące), w porównaniu z cukrem z suchych płatków. Wysuszony cukier można zemleć w blenderze lub w młynku na cukier puder.
Konfitura z płatków piwonii.
25 dag płatków piwonii, 2 szklanki cukru, sok z jednej cytryny, szklanka wody, 5 g agaru. W dużym garnku gotujemy wodę. Dodajemy płatki i gotujemy. Po zagotowaniu zmniejszamy ogień i wsypujemy cukier. Mieszamy i wlewamy sok z cytryny. Gotujemy na małym ogniu około 45’, mieszając od czasu do czasu. Dodajemy agar i mieszamy. Konfiturę przekładamy do wyparzonego słoiczka.
Lody z płatkami róży i piwonii.
250 ml śmietany kremówki, 250 ml mleka, 20 g płatków kwiatów róży i piwonii, 150 g cukru, 5 żółtek, 4 łyżki soku z cytryny. Płatki ucieramy, zasypujemy cukrem i odstawiamy na 2-3 h. W garnku z grubym dnem podgrzewamy śmietanę, mleko i utarte z cukrem płatki. Całość ogrzewamy do momentu rozpuszczenia cukru, nie doprowadzając do zagotowania, po czym garnek ściągamy z ognia. Żółtka ubijamy i powoli dodajemy do ciepłej masy mlecznej. Całość podgrzewamy, mieszając do zgęstnienia kremu, odstawiamy do ostygnięcia. Dodajemy sok z cytryny i schładzamy, wstawiamy do zamrażarki. Chcąc nadać lodom lepszą konsystencję, co pół godziny (w ciągu pierwszych 2 godzin od wstawienia do zamrażarki) masę miksujemy. Po kolejnej godzinie lody są gotowe.
Napar piwoniowy.
15 g rozdrobnionych płatków piwonii, 1,5 szklanki wody. Rozdrobnione płatki zalewamy wrzącą wodą, przykrywamy i zaparzamy przez 30’. Odcedzamy. Napar pić w ciągu dnia, małymi porcjami. Można go też stosować do okładów na spuchnięte, zmęczone oczy (namoczyć gazik naparem i pozostawić przez 30’) lub wypryski skórne (przemywać gazikiem nasączonym naparem miejsca pokryte wypryskami).

dr hab. inż. Monika Grzeszczuk, prof. nadzw.
mgr inż. Anna Wałejko

Piśmiennictwo dostępne w rekacji.