Fitoterapia w chorobach
reumatycznych

Choroby reumatyczne są chorobami narządu ruchu. Charakteryzują się przewlekłymi zmianami zapalnymi w obrębie tkanki łącznej. Mogą również dotyczyć tkanek miękkich, takich jak mięśnie, ścięgna czy więzadła. Choroba zwyrodnieniowa jest najczęstszą chorobą stawów. Przyczyną powstawania zmian jest uszkodzenie chrząstki stawowej, które prowadzi do zmian w obrębie kości – w postaci sklerotyzacji warstwy podchrzęstnej oraz zapalenia błony maziowej. Choroba ma często charakter progresywny i powoduje zmniejszenie sprawności poprzez ograniczenie ruchomości stawów, często prowadzi do niepełnosprawności.

Ból
jest dominującym objawem chorób reumatycznych. Spowodowany jest urazami, szczególnie mikrourazami, związanymi z wykonywaną pracą lub sportem albo stanami zapalnymi stawów, w okolicy których się znajdują. Według klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organisation), do chorób reumatycznych zaliczane są bóle okolicy lędźwiowo- -krzyżowej, umiejscowione choroby tkanek miękkich okołostawowych, choroba zwyrodnieniowa stawów oraz zapalne choroby stawów, w tym RZS (reumatoidalne zapalenie stawów), młodzieńcze przewlekłe zapalenie stawów, zapalenia stawów z zajęciem stawów kręgosłupa, zapalenia stawów wywołane przez kryształy, układowe choroby tkanki łącznej oraz zapalenia stawów wywołane przez drobnoustroje.

Terapia
składa się najczęściej z zabiegów fizjoterapeutycznych, rehabilitacji oraz farmakoterapii, polegającej na zahamowaniu enzymów prostaglandyn i powstawania leukotrienów, takich jak cyklooksygenaza i 5-lipooksygenaza. Lekami pierwszego rzutu są niesteroidowe leki przeciwzapalne oraz kortykosteroidy. Stosowane są również zastrzyki dostawowe oraz zewnętrzne leki przeciwbólowe. Typowe preparaty przeciwzapalne wiążą się jednak z występowaniem poważnych działań niepożądanych, które ograniczają ich stosowanie. Należą do nich podrażnienie błony śluzowej przewodu pokarmowego, powstawanie wrzodów, niekiedy prowadząc do poważnych krwawień.

Fitoterapia
w przypadku chorób reumatycznych stanowi zazwyczaj leczenie pomocnicze, charakteryzuje się jednak zmniejszoną toksycznością i większym bezpieczeństwem stosowania – w porównaniu do stosowanych NLPZ, przy jednocześnie dużej skuteczności terapii. Surowce roślinne aplikowane są zarówno do wewnątrz – w postaci naparów, wyciągów czy tabletek – jak i zewnętrznie w postaci preparatów do nacierania, okładów, plastrów, kąpieli, maści i mazideł. W terapii wewnętrznej wykorzystywane są m.in. surowce z wierzby (Salix) i topoli (Populus), zawierające znaczne ilości salicylanów.

Wierzba
Salicis cortex > Salix fragilis, Salix daphnoides, Salix purpurea > Salicaceae
Głównymi składnikami leczniczymi tych surowców są salicylany: salikortyna, salicyna, tremulacyna. Poza tym kwasy fenolowe, m.in. salicylowy, kawowy i ferulowy. Inne substancje czynne to garbniki i flawonoidy. Salicyna i jej pochodne są wykorzystywane w terapii chorób reumatycznych. W środowisku flory jelitowej podlega reakcji hydrolizy do saligeniny (alkoholu salicylowego), następnie związek utlenia się w wątrobie do kwasu salicylowego i pod wpływem reakcji acetylacji powstaje kwas acetylosalicylowy. Charakteryzuje się on działaniem przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym, przeciwbólowym, więc z powodzeniem może być stosowany w leczeniu objawów chorób reumatycznych. Garbniki wykazują działanie ściągające i przeciwdrobnoustrojowe. Wyciąg z kory wierzby cechuje się łagodniejszym działaniem niż preparaty z syntetycznymi salicylanami (kwas acetylosalicylowy). Korzystną cechą surowca roślinnego w porównaniu do syntetyku jest niewykazywanie działania drażniącego na błonę śluzową żołądka oraz brak wpływu na agregację płytek krwi, a co za tym idzie krzepliwość krwi. Oczywiście, bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania wyciągów z kory wierzby jest uczulenie na salicylany. Skuteczność wyciągu z kory wierzby jest potwierdzona wieloma badaniami klinicznymi. Przeciwbólowe działanie poddano badaniom – podwójnie ślepej próby u pacjentów z zaostrzeniami bólu dolnej części pleców. Wykazano efekt przeciwbólowy w leczeniu bólu o średnim nasileniu oraz zależność efektu od dawki aplikowanej. Zalecane dawki wyciągu z kory wierzby to 120-240 mg dziennie standaryzowanego wyciągu w przeliczeniu na salicylany lub picie 3-4 razy dziennie odwaru przygotowanego z 2-3 g surowca na 150 ml wody.

Topola
Populi cortex/gemmae/folium > Populus nigra > Salicaceae
W korze i w pączkach topoli występują podobne substancje czynne, co w korze wierzby. Salicyna, salikortyna, estry benzoilowe salicyny – głównie populina, tremulocyna i tremulocyna. Podobnie jak w korze wierzby, w skład kory topoli wchodzą garbniki i flawonoidy. Wyciągi z kory i pączków wykazują zbliżone działanie do opisanych z kory wierzby. Salicyna i jej pochodne przekształcane są ostatecznie do kwasu salicylowego i acetylosalicylowego, który charakteryzuje się działaniem przeciwgorączkowym, przeciwzapalnym i przeciwbólowym. Flawonoidy pobudzają filtrację w kłębkach nerkowych i działają moczopędnie, prowadząc do odtruwania organizmu i zmniejszenia obrzęków. Przygotowuje się odwary z 1-4 g kory topoli, przyjmowane 3 razy dziennie. Zewnętrznie aplikowane są maści i kremy z pączków topoli, w stężeniu 20-30%. Powszechnie znanym preparatem, zawierającym korę i liście topoli, jest Phytodolor N. Surowiec występuje tu w połączeniu z nawłocią Solidago virgaurea i z jesionem Fraxinus excelsior. Stosowany jest pomocniczo w bólach reumatycznych i w celu zmniejszenia obrzęków spowodowanych stanem zapalnym. Mamy doniesienia naukowe, świadczące o znacznej skuteczności preparatu w porównaniu do grupy placebo, jego tolerancji przez pacjentów oraz porównywalnym działaniu do NLPZ. Do często stosowanych surowców przeciwreumatycznych należą również korzeń hakorośli rozesłanej i kłącze imbiru lekarskiego, tradycyjnie wykorzystywane od lat w lecznictwie afrykańskim i azjatyckim.

Hakorośl
Harpagophyti radix > Harpagophytum procumbens, Harpagophytum zeyheri > Pedaliaceae
Głównymi substancjami czynnymi są glikozydy irydoidowe (około 3% suchej masy) – głównie harpagozyd (0,5-2%) oraz harpagoid, prokumbid i ich estry z kwasem cynamonowym i kumarowym. Występują też glikozydy fenolowe, takie jak akteozyd i izoakteozyd, flawonoidy, fenolokwasy, sterole, triterpeny i żywice goryczowe. Surowiec charakteryzuje się działaniem przeciwbólowym, porównywalnym do aspiryny lub fenylbutazonu, przeciwzapalnym i przeciwreumatycznym. Mechanizm działania nie jest do końca poznany, publikacje wykazują niejednoznaczne wyniki. Dowiedziono, że wyciągi z hakorośli w znacznym stopniu powodują zahamowanie syntezy prozapalnej prostaglandyny PGE2 oraz inhibicję prozapalnych cytokin THG?. Dzięki takiej aktywności, stosowanie wewnętrznie wyciągów z hakorośli przynosi ulgę w łagodnych bólach stawowych, poprawia stan miejsc chorobowych, zwiększając tym samym ruchomość stawów i zmniejszając tzw. sztywność poranną. Daje więc wiele korzyści w leczeniu chorób reumatycznych. Przeciwwskazaniem jest choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy, ciąża i karmienie piersią. Ostrożnie należy przyjmować przy kamicy żółciowej. Dawkowanie według EMA (European Medicines Agency) polega na przygotowaniu naparu z 4,5 g surowca w 500 ml wody, przecedzeniu i przyjmowaniu preparatu w 3 porcjach w ciągu dnia. Dostępne są również standaryzowane wyciągi i kapsułki.

Imbir
Zingiber rhizoma > Zingiber officinale > Zingiberaceae
Kłącze imbiru zawiera olejek eteryczny (1-3%), w nim związki seskwiterpenowe, takie jak zingiberon, zingiberol, zingeron i substancje nadające drażniący, piekący smak – gingerole i szogaole. W skład surowca wchodzą też cukry, kwasy organiczne, żywice, skrobia, błonnik i wiele soli mineralnych (w tym wapń, żelazo i magnez).
Aktywność przeciwzapalna polega na hamowaniu metabolizmu kwasu arachidonowego. Hamują aktywność zarówno cyklooksygenaz, jak również lipooksygenaz prostaglandyn i biosyntezę leukotrienów. Wykazano, iż kłącze imbiru jest silniejszym inhibitorem syntezy czynników prozapalnych niż indometacyna.
Stosowanie kłącza może być efektywną terapią zaburzeń reumatycznych. Wiele badań klinicznych potwierdza skuteczność działania imbiru. Ponad 75% pacjentów, cierpiących na zapalenie kości i stawów, którzy przyjmowali kłącze imbiru od 3 miesięcy do 2,5 roku, doświadczyło złagodzenia bólu i obrzęków, wszyscy zgłaszający pierwotnie bóle mięśniowe potwierdzili osłabienie objawów.
Przeciwbólowo i przeciwzapalnie należy stosować 250 mg sproszkowanego kłącza imbiru 3 razy dziennie.

W fitoterapii
chorób reumatycznych stosowane są nie tylko surowce o działaniu przeciwzapalnym. Dodatkowe złagodzenie objawów może przynieść wydalenie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii, w tym kwasu moczowego, którego nadmiar może powodować dnę moczanową. Nadmierna ilość kwaśnych metabolitów może być przyczyną powstawania zmian chorobowych stawów. W celu eliminacji tych substancji korzystną alternatywą jest zmiana diety – zastąpienie produktów zakwaszających organizm (takich jak cukier i produkty zawierające cukier, mięso i wędliny, sery żółte) na spożywanie większej ilości warzyw i owoców. Dodatkowym wsparciem jest przyjmowanie surowców moczopędnych, zwiększających wydalanie moczanów z moczem, takich jak pokrzywa Urtica dioica, brzoza Betula verrucosa i wiązówka błotna Filipendula ulmaria.
Fitoterapia obejmuje również zewnętrznie stosowane okłady, kąpiele, plastry oraz maści i mazidła rozgrzewające na skórę. Poprzez działanie drażniące powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, zaczerwienie skóry oraz pobliskich tkanek i w konsekwencji uczucie gorąca i znieczulenia. Do surowców rozgrzewających zaliczane są przede wszystkim pieprzowiec roczny Capsicum annuum oraz surowce olejkowe i olejki eteryczne, takie jak nasienie gorczycy czarnej Semen Sinapis nigrae, gorczycy białej Semen Sianapis albae i olejek kamforowy camphorae oleum, terpentynowy terebintinae oleum, eukaliptusowy eucalypti oleum.

Znajomość działania poszczególnych surowców oraz ich zastosowania umożliwia racjonalne zestawienie preparatów i kompleksową terapię, polegającą na połączeniu procesów oczyszczania organizmu, nasilenia działania przeciwzapalnego, przeciwbólowego oraz stosowania doraźnie terapii zewnętrznej. Surowce roślinne z powodzeniem mogą być stosowane w chorobach zwyrodnieniowych układu mięśniowo-szkieletowego. Łagodząc ogólne objawy stanu zapalnego, podnoszą komfort życia pacjenta.

mgr Dominika Glamowska

Piśmiennictwo dostępne w rekacji.