Fitoterapia w chorobach
reumatycznych
Choroby reumatyczne są
chorobami narządu ruchu.
Charakteryzują się przewlekłymi
zmianami zapalnymi
w obrębie tkanki łącznej.
Mogą również dotyczyć
tkanek miękkich, takich
jak mięśnie, ścięgna
czy więzadła. Choroba
zwyrodnieniowa jest
najczęstszą chorobą
stawów. Przyczyną powstawania
zmian jest uszkodzenie
chrząstki stawowej, które prowadzi
do zmian w obrębie kości – w postaci
sklerotyzacji warstwy podchrzęstnej
oraz zapalenia błony maziowej. Choroba
ma często charakter progresywny i powoduje
zmniejszenie sprawności poprzez
ograniczenie ruchomości stawów, często
prowadzi do niepełnosprawności.
Ból
jest dominującym objawem
chorób reumatycznych.
Spowodowany jest
urazami, szczególnie mikrourazami,
związanymi
z wykonywaną pracą lub sportem
albo stanami zapalnymi stawów,
w okolicy których się znajdują.
Według klasyfikacji Światowej Organizacji
Zdrowia (World Health Organisation), do chorób
reumatycznych zaliczane są bóle okolicy lędźwiowo-
-krzyżowej, umiejscowione choroby tkanek miękkich
okołostawowych, choroba zwyrodnieniowa stawów
oraz zapalne choroby stawów, w tym RZS (reumatoidalne
zapalenie stawów), młodzieńcze przewlekłe
zapalenie stawów, zapalenia stawów z zajęciem stawów
kręgosłupa, zapalenia stawów wywołane przez kryształy,
układowe choroby tkanki łącznej oraz zapalenia
stawów wywołane przez drobnoustroje.
Terapia
składa się najczęściej z zabiegów fizjoterapeutycznych,
rehabilitacji oraz farmakoterapii, polegającej na zahamowaniu
enzymów prostaglandyn i powstawania leukotrienów,
takich jak cyklooksygenaza i 5-lipooksygenaza.
Lekami pierwszego rzutu są niesteroidowe leki
przeciwzapalne oraz kortykosteroidy. Stosowane są
również zastrzyki dostawowe oraz zewnętrzne leki przeciwbólowe.
Typowe preparaty przeciwzapalne wiążą
się jednak z występowaniem poważnych działań niepożądanych,
które ograniczają ich stosowanie. Należą
do nich podrażnienie błony śluzowej przewodu pokarmowego,
powstawanie wrzodów, niekiedy prowadząc
do poważnych krwawień.
Fitoterapia
w przypadku chorób reumatycznych stanowi zazwyczaj
leczenie pomocnicze, charakteryzuje się jednak zmniejszoną
toksycznością i większym bezpieczeństwem stosowania
– w porównaniu do stosowanych NLPZ, przy
jednocześnie dużej skuteczności terapii. Surowce roślinne
aplikowane są zarówno do wewnątrz – w postaci
naparów, wyciągów czy tabletek – jak i zewnętrznie
w postaci preparatów do nacierania, okładów, plastrów,
kąpieli, maści i mazideł.
W terapii wewnętrznej wykorzystywane są m.in. surowce
z wierzby (Salix) i topoli (Populus), zawierające znaczne
ilości salicylanów.
Wierzba
Salicis cortex > Salix fragilis, Salix daphnoides, Salix
purpurea > Salicaceae
Głównymi składnikami leczniczymi tych surowców są
salicylany: salikortyna, salicyna, tremulacyna. Poza tym
kwasy fenolowe, m.in. salicylowy, kawowy i ferulowy.
Inne substancje czynne to garbniki i flawonoidy.
Salicyna i jej pochodne są wykorzystywane w terapii
chorób reumatycznych. W środowisku flory jelitowej
podlega reakcji hydrolizy do saligeniny (alkoholu
salicylowego), następnie związek utlenia się w wątrobie
do kwasu salicylowego i pod wpływem reakcji
acetylacji powstaje kwas acetylosalicylowy. Charakteryzuje się on działaniem przeciwzapalnym,
przeciwgorączkowym, przeciwbólowym, więc z powodzeniem
może być stosowany w leczeniu objawów chorób
reumatycznych. Garbniki wykazują działanie ściągające
i przeciwdrobnoustrojowe.
Wyciąg z kory wierzby cechuje się łagodniejszym działaniem
niż preparaty z syntetycznymi salicylanami
(kwas acetylosalicylowy). Korzystną cechą surowca roślinnego
w porównaniu do syntetyku jest niewykazywanie
działania drażniącego na błonę śluzową żołądka
oraz brak wpływu na agregację płytek krwi, a co za
tym idzie krzepliwość krwi. Oczywiście, bezwzględnym
przeciwwskazaniem do stosowania wyciągów z kory
wierzby jest uczulenie na salicylany.
Skuteczność wyciągu z kory wierzby jest potwierdzona
wieloma badaniami klinicznymi. Przeciwbólowe działanie
poddano badaniom – podwójnie ślepej próby u pacjentów
z zaostrzeniami bólu dolnej części pleców. Wykazano
efekt przeciwbólowy w leczeniu bólu o średnim
nasileniu oraz zależność efektu od dawki aplikowanej.
Zalecane dawki wyciągu z kory wierzby to 120-240 mg
dziennie standaryzowanego wyciągu w przeliczeniu na
salicylany lub picie 3-4 razy dziennie odwaru przygotowanego
z 2-3 g surowca na 150 ml wody.
Topola
Populi cortex/gemmae/folium > Populus nigra > Salicaceae
W korze i w pączkach topoli występują podobne substancje
czynne, co w korze wierzby. Salicyna, salikortyna,
estry benzoilowe salicyny – głównie populina, tremulocyna
i tremulocyna.
Podobnie jak w korze wierzby, w skład kory topoli wchodzą
garbniki i flawonoidy. Wyciągi z kory i pączków
wykazują zbliżone działanie do opisanych z kory wierzby.
Salicyna i jej pochodne przekształcane są ostatecznie
do kwasu salicylowego i acetylosalicylowego, który
charakteryzuje się działaniem przeciwgorączkowym,
przeciwzapalnym i przeciwbólowym. Flawonoidy pobudzają
filtrację w kłębkach nerkowych i działają moczopędnie,
prowadząc do odtruwania organizmu
i zmniejszenia obrzęków.
Przygotowuje się odwary z 1-4 g kory topoli, przyjmowane
3 razy dziennie. Zewnętrznie aplikowane są maści
i kremy z pączków topoli, w stężeniu 20-30%.
Powszechnie znanym preparatem, zawierającym korę
i liście topoli, jest Phytodolor N. Surowiec występuje
tu w połączeniu z nawłocią Solidago virgaurea i z jesionem
Fraxinus excelsior. Stosowany jest pomocniczo
w bólach reumatycznych i w celu zmniejszenia obrzęków
spowodowanych stanem zapalnym. Mamy doniesienia
naukowe, świadczące o znacznej skuteczności preparatu
w porównaniu do grupy placebo, jego tolerancji przez pacjentów oraz porównywalnym działaniu do NLPZ.
Do często stosowanych surowców przeciwreumatycznych
należą również korzeń hakorośli rozesłanej
i kłącze imbiru lekarskiego, tradycyjnie
wykorzystywane od lat w lecznictwie afrykańskim
i azjatyckim.
Hakorośl
Harpagophyti radix > Harpagophytum procumbens,
Harpagophytum zeyheri > Pedaliaceae
Głównymi substancjami czynnymi są glikozydy irydoidowe
(około 3% suchej masy) – głównie harpagozyd
(0,5-2%) oraz harpagoid, prokumbid i ich estry
z kwasem cynamonowym i kumarowym. Występują
też glikozydy fenolowe, takie jak akteozyd i izoakteozyd,
flawonoidy, fenolokwasy, sterole, triterpeny
i żywice goryczowe.
Surowiec charakteryzuje się działaniem przeciwbólowym,
porównywalnym do aspiryny lub
fenylbutazonu, przeciwzapalnym i przeciwreumatycznym.
Mechanizm działania nie jest do
końca poznany, publikacje wykazują niejednoznaczne
wyniki. Dowiedziono, że wyciągi
z hakorośli w znacznym stopniu powodują zahamowanie
syntezy prozapalnej prostaglandyny PGE2 oraz
inhibicję prozapalnych cytokin THG?.
Dzięki takiej aktywności, stosowanie wewnętrznie
wyciągów z hakorośli przynosi ulgę w łagodnych
bólach stawowych, poprawia stan miejsc chorobowych,
zwiększając tym samym ruchomość stawów
i zmniejszając tzw. sztywność poranną. Daje więc
wiele korzyści w leczeniu chorób reumatycznych.
Przeciwwskazaniem jest choroba wrzodowa żołądka
lub dwunastnicy, ciąża i karmienie piersią. Ostrożnie
należy przyjmować przy kamicy żółciowej.
Dawkowanie według EMA (European Medicines Agency)
polega na przygotowaniu naparu z 4,5 g surowca
w 500 ml wody, przecedzeniu i przyjmowaniu preparatu
w 3 porcjach w ciągu
dnia. Dostępne są również
standaryzowane wyciągi
i kapsułki.
Imbir
Zingiber rhizoma > Zingiber officinale > Zingiberaceae
Kłącze imbiru zawiera olejek
eteryczny (1-3%), w nim związki
seskwiterpenowe, takie
jak zingiberon, zingiberol, zingeron
i substancje nadające
drażniący, piekący smak – gingerole
i szogaole. W skład surowca wchodzą też cukry, kwasy organiczne, żywice, skrobia,
błonnik i wiele soli mineralnych (w tym
wapń, żelazo i magnez).
Aktywność przeciwzapalna polega na hamowaniu
metabolizmu kwasu arachidonowego.
Hamują aktywność zarówno cyklooksygenaz,
jak również lipooksygenaz
prostaglandyn i biosyntezę leukotrienów.
Wykazano, iż kłącze imbiru jest silniejszym
inhibitorem syntezy czynników prozapalnych
niż indometacyna.
Stosowanie kłącza może być efektywną
terapią zaburzeń reumatycznych. Wiele
badań klinicznych potwierdza skuteczność
działania imbiru. Ponad 75% pacjentów,
cierpiących na zapalenie kości i stawów,
którzy przyjmowali kłącze imbiru od 3 miesięcy
do 2,5 roku, doświadczyło złagodzenia
bólu i obrzęków, wszyscy zgłaszający
pierwotnie bóle mięśniowe potwierdzili
osłabienie objawów.
Przeciwbólowo i przeciwzapalnie należy
stosować 250 mg sproszkowanego kłącza
imbiru 3 razy dziennie.
W fitoterapii
chorób reumatycznych stosowane są nie
tylko surowce o działaniu przeciwzapalnym.
Dodatkowe złagodzenie objawów
może przynieść wydalenie z organizmu
szkodliwych produktów przemiany materii,
w tym kwasu moczowego, którego
nadmiar może powodować dnę moczanową.
Nadmierna ilość kwaśnych metabolitów
może być przyczyną powstawania
zmian chorobowych stawów. W celu
eliminacji tych substancji korzystną alternatywą
jest zmiana diety – zastąpienie
produktów zakwaszających organizm
(takich jak cukier i produkty zawierające
cukier, mięso i wędliny, sery żółte) na spożywanie
większej ilości warzyw i owoców.
Dodatkowym wsparciem jest przyjmowanie
surowców moczopędnych, zwiększających
wydalanie moczanów z moczem,
takich jak pokrzywa Urtica dioica, brzoza
Betula verrucosa i wiązówka błotna
Filipendula ulmaria.
Fitoterapia obejmuje również zewnętrznie
stosowane okłady, kąpiele, plastry
oraz maści i mazidła rozgrzewające na
skórę. Poprzez działanie drażniące powodują
rozszerzenie naczyń krwionośnych,
zaczerwienie skóry oraz pobliskich tkanek
i w konsekwencji uczucie gorąca i znieczulenia.
Do surowców rozgrzewających
zaliczane są przede wszystkim pieprzowiec
roczny Capsicum annuum oraz surowce
olejkowe i olejki eteryczne, takie
jak nasienie gorczycy czarnej Semen Sinapis
nigrae, gorczycy białej Semen Sianapis
albae i olejek kamforowy camphorae
oleum, terpentynowy terebintinae oleum,
eukaliptusowy eucalypti oleum.
Znajomość działania poszczególnych surowców
oraz ich zastosowania umożliwia
racjonalne zestawienie preparatów i kompleksową
terapię, polegającą na połączeniu
procesów oczyszczania organizmu,
nasilenia działania przeciwzapalnego,
przeciwbólowego oraz stosowania doraźnie
terapii zewnętrznej. Surowce roślinne
z powodzeniem mogą być stosowane
w chorobach zwyrodnieniowych układu
mięśniowo-szkieletowego. Łagodząc
ogólne objawy stanu zapalnego, podnoszą
komfort życia pacjenta.
mgr Dominika Glamowska
Mgr farm. Dominika Glamowska jest absolwentką
Wydziału Farmaceutycznego Gdańskiego
Uniwersytetu Medycznego. Uczestniczka
konferencji naukowych, także międzynarodowych.
Interesuje się roślinnymi surowcami
leczniczymi i fitoterapią.
|
Piśmiennictwo dostępne w rekacji.
|