Cykoria podróżnik
– wędrujące ziele
Zastosowanie lecznicze tego gatunku jest wielokierunkowe
i ma długą historię. Cykoria podróżnik
znana już w starożytnym Egipcie, była tam używana
jako lek i warzywo. W średniowiecznej Europie leczoną
nią żółtaczkę, w czasach późniejszych także malarię.
W XIX w. w Polsce, w okolicach Chełma, zawieszano kwitnącą
roślinę na ścianach domów, by chroniła ludzi przed
epidemiami (zarazami – jak jeszcze wówczas mówiono).
Łacińska nazwa Cichorium to według prof. Jana Muszyńskiego
zlatynizowana nazwa kichorion, spotykana w pismach
lekarzy starożytnych. Według innych autorów, pochodzi
od słów greckich i łacińskich: kio – ‘idzie’ i chorion
- ‘pole’. Związana jest z miejscem występowania stanowisk
tego gatunku. Druga część nazwy intybus pochodzi od
entomos – ‘ciąć’ i tubus – ‘tuba’, dotyczy budowy łodygi.
Cichorium intybus L. cykoria podróżnik
z rodziny astrowatych Asteraceae, dawniej złożone Compositae,
występuje w Europie, na Uralu, w północnej Afryce
i w Azji. W Polsce pospolita na niżu i w niższych partiach
górskich, na przydrożach, pastwiskach i łąkach, stąd
polskie określenie podróżnik – ‘po drogach’. Jest to bylina
o mięsistym, palowym korzeniu, sztywnej, kanciastej,
szorstko owłosionej łodydze, osiągającej do 150 cm wysokości,
zwykle słabo ulistnionej. Liście odziomkowe, zatokowo
pierzasto wcięte, skupione rożyczkowato, liście łodygowe
lancetowate, siedzące. Kwiaty zebrane w koszyczki
o średnicy 3-4 cm występują na szczytach gałązek łodygi
i w kątach jej górnych liści, brzeżne kwiaty języczkowate
są jasnoniebieskie, środkowe rurkowate są ciemniejsze.
Surowcem leczniczym
są korzenie zebrane jesienią, szybko suszone w warunkach
naturalnych lub w suszarniach, z oznaczonym wskaźnikiem
goryczy.
Korzenie cykorii zawierają: laktony seskwiterpenowe:
germakranolidy (laktucyna, laktukopikryna i 8-deoksylaktucyna)
oraz gwajanolidy (cykoriozyd B i C, sonchuzyd
C); triterpeny typu taraksanu: taraksasterol; kwasy fenolowe:
cykoriowy, chlorogenowy, izochlorogenowy; hydroksykumaryny:
umbeliferon, cykorynę (7-O-glukozyd
eskuletyny); flawonoidy: hyperozyd; inulinę (50-60%).
Obecne w surowcu związki gorzkie, głównie laktony seskwiterpenowe,
zwiększają wydzielanie soku żołądkowego
i pobudzają czynność wydzielniczą wątroby.
Stosowanie cykorii podróżnika w lecznictwie jest
udokumentowane od roku 1938, kiedy to firma Madaus
zalecała ten surowiec w postaci herbaty, w średnio nasilonych
dolegliwościach dyspeptycznych i w braku apetytu.
Jako lek tradycyjny, korzeń cykorii stosowany jest w braku łaknienia, niestrawności
oraz w słabo nasilonych, przewlekłych
zaburzeniach funkcji wątroby.
|
W medycynie ludowej różnych krajów świata poszczególne
części rośliny miały różnorodne zastosowania, nieraz
dość odległe od wymienionych. Napar ze świeżych korzeni
podróżnika w Afganistanie od dawna był używany
przeciw malarii. Badania wykazały, że słusznie. Gorzkie
składniki surowca: laktucyna i laktupikryna oraz seskwiterpeny
gwajanolidowe izolowane z korzeni już w stężeniu
10 i 50 µg/ml hamowały rozwój Plazmodium falciparum,
pierwotniaków powodujących malarię. W Italii odwar
z kwiatostanów uważano za lek „czyszczący krew”. W Bośni
i Hercegowinie części nadziemne, a w Indiach korzenie
stosowano w dolegliwościach wątroby.
Korzenie cykorii mają także zastosowanie
spożywcze, po uprażeniu produkuje
się z nich namiastkę kawy.
|
Od roku 1970, gdy stwierdzono, że korzenie cykorii zawierają
ponad 40% inuliny – polisacharydu będącego
polimerem fruktofuranozy, który prawie nie wpływa na
poziom glukozy we krwi i jest przez to wskazany dla diabetyków
– gatunek uprawia się dla przemysłu.
W końcu XX w. i na początku naszego wieku cykoria podróżnik
stała się przedmiotem wielu badań, głównie in
vivo i in vitro, dotyczących różnych właściwości farmakologicznych
tego gatunku, w większości przypadków
innych niż znane z tradycji jego stosowania.
Ochrona wątroby
W jednej tylko pracy wykazano zwiększanie wydzielania
żółci przez wodny wyciąg z korzeni cykorii, podawany
szczurom w wysokiej dawce 750 do 1250 mg na kilogram
masy ciała, więc działanie zgodne z tradycyjnym stosowaniem
surowca w lecznictwie. Od roku 1995 publikowane są wyniki, wskazujące na
działanie hepatochronne związków czynnych cykorii
podróżnika.
Surowy wyciąg z korzeni cykorii i izolowane z niego frakcje
metanolowa i wodna znacznie obniżały u zwierząt
doświadczalnych podwyższony poziom transaminaz,
alkalicznej fosfatazy i bilirubiny, świadczący o uszkodzeniu
wątroby przez podanie czterochlorku węgla
i paracetamolu. Podobne wyniki uzyskano w innej pracy,
w której także po zatruciu czterochlorkiem węgla
wyciągi z kallusa korzeni i z korzeni cykorii poprawiały
parametry biochemiczne u zwierząt leczonych, a ich
skuteczność potwierdzono badaniami histopatologicznymi,
wykazującymi znaczne zmniejszenie uszkodzeń
komórek wątroby.
Suplementacja diety zwierząt korzeniami
podróżnika chroniła je przed
uszkadzającym komórki wątroby działaniem
nitrozoamin i powodowanym przez
nie stresem oksydacyjnym.
|
Znaczące obniżenie poziomu tkankowych antyoksydantów
(dysmutazy ponadtlenkowej, glutationu, glutationu
zredukowanego i katalazy) oraz zwiększenie
poziomu cholesterolu, bilirubiny i aktywności enzymów
wątrobowych (AST, ALT, ALP i gamma GT), świadczące
o uszkodzeniu wątroby, było normalizowane dietą z dodatkiem
surowca.
Substancje czynne ziela cykorii, używanego często jako
warzywo, także działają ochronnie na komórki wątroby.
Wyciągi metanolowe z liści cykorii i kłącza imbiru,
podawane łącznie, zmniejszały podwyższoną aktywność
enzymów wątrobowych oraz poziom cholesterolu i triglicerydów,
hamowały też powstawanie zmian w obrazie
krwi u szczurów, po zatruciu czterochlorkiem węgla.
Podobnie wyciąg z owoców cykorii podróżnika chronił
szczury przed uszkadzającym działaniem 4-tert- oktofenolu,
a wodno-metanolowy wyciąg z nasion chronił
myszy przed szkodliwym wpływem acetoaminofenonu
i czterochlorku węgla, obniżając aktywność enzymów
wątrobowych i zmniejszając śmiertelność zwierząt.
Izolowane z cykorii pojedyncze związki także wykazują
właściwości ochronne. Seskwiterpen guajanolidowy,
otrzymany z nasion cichotybiozyd, zapobiegał uszkodzeniu
wątroby szczurów przez czterochlorek węgla
w stopniu porównywalnym z sylimaryną, a kwas cykoriowy
hamował rozwój marskości wątroby u myszy, którym
przez dłuższy okres podawano alkohol.
Wyraźne, stwierdzane w wielu pracach działanie hepatochronne
związków korzeni, liści i owoców cykorii
podróżnika jest warunkowane przez właściwości przeciwzapalne,
antyoksydacyjne, immunomodulujące
oraz przez wpływ tych związków na układy enzymów
cytochromu P 450, biorących udział w biotransformacji
wielu substancji.
Cykoria podróżnik wchodzi w skład preparatów złożonych,
stosowanych w medycynie naturalnej wielu krajów
świata. Liście cykorii to jeden z 15 składników preparatu
Jigrine, którego działanie, zapobiegające uszkodzeniu wątroby
przez galaktozoaminę, wykazano w badaniach na
szczurach. Jigrine zmniejszał poziom transaminaz alaninowej
i asparaginowej oraz zwiększał poziom glutationu
we krwi. W badaniach histopatologicznych stwierdzono
obniżenie liczby komórek w stanie zapalnym.
Liv-52, tradycyjnie stosowany w Indiach w leczeniu dolegliwości
wątroby, podawany przez 6 miesięcy 36 pacjentom
z marskością tego narządu, działał skutecznie,
zmniejszając aktywność transaminaz alaninowej i asparaginowej
w porównaniu z placebo.
W roku 2013 opublikowano interesujące wyniki skutecznego
leczenia czkawki syropem zawierającym 10% wyciągu
z korzeni cykorii. Autorzy pracy oparli się na opinii
Awicenny, że czkawka może być wynikiem zaburzeń
funkcji wątroby i stanu zapalnego w układzie trawiennym.
Zastosowali u dwóch dorosłych pacjentów preparat
z cykorii podróżnika, zwanej w Iranie Handba i stosowanej
w tradycyjnej medycynie tamtego regionu jako lek
diuretyczny, żółciotwórczy i pobudzający apetyt. Męcząca
czkawka, nie poddająca się leczeniu klinicznemu,
po trzech tygodniach przyjmowania syropu, ustąpiła.
Działanie przeciwzapalne
W badaniach in vitro wyciąg z korzeni cykorii podróżnika
hamował produkcję prostaglandyny E2 w stopniu zależnym od dawki oraz znacznie zmniejszał ekspresję
COX-2, indukowaną przez TNF-? w komórkach ludzkiego
raka jelita grubego. W badaniach na szczurach zmniejszał
obrzęk łapy, spowodowany wstrzyknięciem karagenu,
oraz obniżał poziomu IL-6 i IL-1w surowicy krwi.
Wpływ na procesy odporności
Wielokierunkowe badania właściwości farmakologicznych
korzeni cykorii podróżnika obejmują także wpływ
na układ odpornościowy. Etanolowy wyciąg z surowca
w dużych stężeniach hamował aktywność komórek
dendrytycznych u myszy, stymulowaną przez limfocyty
T, w niskich stężeniach zwiększał wytwarzanie interleukiny
IL-12 przez komórki dendrytyczne i uwalnianie cytokin
przez komórki T. U myszy ze znacznie obniżoną odpornością,
w wyniku chronicznego podawania etanolu,
powodował poprawę funkcji układu odpornościowego,
zwiększając aktywność fagocytów i komórek K – naturalnych
killerów oraz nasilając ich proliferację i wydzielanie
interferonu gamma.
W zaburzeniach metabolicznych
Korzeń cykorii podróżnika może być cennym lekiem dla
diabetyków i to nie tylko z powodu zawartości inuliny, ale
ze względu na przeciwcukrzycowe właściwości surowca.
Wyciąg etanolowy z rośliny, stosowany u szczurów ze
sztucznie wywołaną cukrzycą, przez dootrzewnowe
wstrzyknięcie streptozotocyny, podawany w dawce 125 mg
na kilogram masy ciała, zmniejszał poziom glukozy, obniżał
także poziom triglicerydów i cholesterolu w surowicy
krwi. Wodny wyciąg z nasion cykorii podróżnika, u szczurów
we wczesnym i późnym stadium cukrzycy działał hipoglikemicznie.
W kolejnej pracy stwierdzono, że związki
czynne Cichorium intybus, dzięki właściwościom antyoksydacyjnym,
u szczurów z cukrzycą zmniejszały uszkodzenia
oksydacyjne, powstające przez obniżenie aktywności
tkankowych mechanizmów obronnych, zwiększając
poziom zredukowanego glutationu, dysmutazy ponadtlenkowej,
transferazy glutationowej i katalazy, poprawiając
także parametry biochemiczne przez obniżenie
poziomu glukozy, cholesterolu, ogólnego cholesterolu
i jego frakcji LDL.
Wyniki niektórych prac wskazują na istotne znaczenie
w tym działaniu polifenoli rośliny. W badaniach wpływu
wyciągu metanolowego na transport glukozy i powstawanie
adipocytów taniny cykorii podróżnika, warunkowały
zmniejszanie poziomu glukozy bez indukowania
adipogenezy. W innej pracy wyciąg z korzeni cykorii podróżnika,
bogaty w kwas cykoriowy, zwiększał wydzielanie
insuliny przez komórki ß trzustki i tolerancję glukozy
w stopniu zależnym od dawki.
Niedotlenienie występujące u diabetyków może powodować
zaburzenia funkcji mózgu. Wyniki badań na
szczurach wskazują, że podawanie wyciągu z liści Cichorium
intybus w tym przypadku działało neuroprotekcyjnie,
przez stymulację aktywności acetylocholinoesterazy.
Badania kliniczne
Opublikowano wyniki dwóch badań klinicznych, dotyczących
zupełnie nowych zastosowań korzeni cykorii
podróżnika. Pierwsza, wykonana w roku 2010, z kontrolą
placebo i podwójnie ślepą próbą oraz eskalacją stosowanych
dawek, oceniała tolerancję, bezpieczeństwo i skuteczność
stosowania wyciągu z korzeni cykorii u pacjentów
z zapaleniem kości i stawów. Wyniki badań wskazują
na pozytywne efekty leczenia i dobrą tolerancję, więc i na
celowość dalszych badań. Druga praca dotyczyła wpływu
picia „kawy” z korzeni cykorii podróżnika na układ sercowo-
naczyniowy u 27 zdrowych ochotników.
Okazało się, że picie codziennie przez tydzień 300 ml kawy z cykorii zmniejsza lepkość krwi i surowicy krwi oraz obniża zdolność agregacji płytek.
|
Lek tradycyjny, ale z przyszłością
Korzenie cykorii podróżnika, od wieków stosowane jako
poprawiające trawienie i apetyt, dzięki prowadzonym badaniom
okazały się interesującym surowcem o szerokiej
aktywności farmakologicznej. Wykonano tylko jedną pracę,
która potwierdziła celowość tradycyjnego stosowania
cykorii, wykazując działanie choleretyczne surowca. Wyniki
innych badań wskazują na zupełnie nowe możliwości
wykorzystania tego gatunku w terapii. Zdolność ochrony
komórek wątroby przed działaniem substancji toksycznych,
porównywalna z sylimaryną, aktywność antyoksydacyjna
i przeciwzapalna, wpływ na procesy odporności,
wykazane w przeprowadzonych pracach in vivo i in vitro,
także efekty pilotowych badań klinicznych, otwierają
nowe perspektywy wykorzystania korzeni podróżnika,
leku znanego od dawna, o ważnej pozycji w fitoterapii.
dr farm. Jadwiga Nartowska
Piśmiennictwo:
Achmed B., Khan S., Siddique A.H. Anti-hepatotoxic
activity of cichotybosiside, a sesquiterpene
glycoside from seeds of Cichorium
intybus. J. Asian. Nat. Prod. Res. 10(3-4)/2008,
223-31; Atta A., Elkowy T., Mouneir S.,Alwabel
N., Zaher S. Hepatoprotektive effect of
metanol extracts of Zingiber officinale and
Cichorium intybus. Indian J. Pharm. Sci.
72(5)/2010, 570-84; Azay-Milhau J., Ferrare K.,
Tournier M., Lajaoix A.D., Tousch D. Antihyperglycemic
effect of natural chicoric acid
extract of chicory (Cichorium intybus L.):
acomparative in vitro study with the effects
of caffeic and ferulic acids. J. Ethnopharmacology
150(2)/2013, 755-60; Bruneton J.
Pharmacognosy, phytochemistry medicinal
plants. Lavoisier Paris, New York 1999; European
Medicines Agency: Assesment report
on Cichorium intybus L.,radix. Committee on
Herbal Medicinal Products. January 2013;
Hassan H.A., Yousef M. Ameliorating effect of
chicory (Cichorium intybus L.)-supplemented
diet against nitrosamine precursors-induced
liver injury and oxidative stress in male rats.
Food Chem. Toxicol. 48(8-9)/2010, 2163-69;
Huseini H.F., Alavian S.M., Heydari M.R.,
Abolmaali K. The efficacy of Liv-52 on liver
cirrhotic patients: a randomized, double-
-blind, placebo -controlled first approach.
Phytomedicine 12/2005, 619-24; Karimi M.,
Ebrahimnezhad S., Namayandeh M., Amigrhofran
Z. The effects of Cichorium intybus
extract on the maturation and activity
of dendric cells. J. of Pharmaceuticals
Science 22, 28/2014; Kim J.H., Woo W.H.,
Jeon K.S., An N.H., Park J.S. Effects of the
ethanol extract of Cichorium intybus on the
immunotoxicity by ethanol in mice. Int. Immunopharmacol.
1(6)/2002, 733-44; Kohlműnzer
S. Farmakognozja. PZWL, Wwa
1998; Landmann M., Kanuri G., Spruss A.,
Bergheim J. Oral intake chicoric acid reduces
acute alcohol-induced hepatic steatosis
in mice. Nutrition. 30(7-8)/2014, 882-89; Luzina
E.V. Food value of Cichorium intybus.
Vopr. Pitan. 82(2)/2013, 62-65; Matławska I.
Farmakognozja. AM Poznań 2005; Mohammadi
Q., Minae M., Somi M., Mosaddeh M.,
Kamalinejad M. Noveluse chicory for the
treament of hiccups in liver obstruction: in
iranian traditional medicine. Iranian Red
Crescent Medical J. 15(11)/2013, 6647; Muthusamy
V.S., Anand S., Sujatha S., Arun B.,
Lakshmi B.S. Tannins present in Cichorium intybus
ebhance glucose uptake and inhibit adipogenesis
in 3T3-L1 adipocytes through PTP1B
inhibition. Chem. Biol. Interact. 174(1)/2008,
69-78; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL,
Wwa 1957; Nayemunnisa A., Tarannum S.
Acetylocholinoesterase activity in the brain
of alloxan diabetic albino rats: Presence
o fan inhibitor of his enzyme activity in the
cerebral extract. Int. J. Diabetes Dev. Ctries.
29(4)/2009, 174-77; Nowak A., Klimowicz A.,
Bielecka-Grzela S., Piechota M. Inulin: a valuable
nutritional komponent. Ann. Acad.
Med. Stein. 58(1)/2012, 62-65; Puhsparaj P.N.,
Low H.K., Mankandan J., Tan B.K., Tan C.H.
Anti-diabetic effects of Cichorium intybus in
streptozotocin-induced diabetic rats. J. Ethnopharmacol.
111(2)/2007, 430-34; Rasmussen
M.K., Klausem C.L., Ekstrand B. Regulation
of cytochrome P450 mRNA expresion
in primary pocine hepatocytes by selected
secondary plant metabolites from chicory
(Cichorium intybus L.). Ford Chem. 146/2014,
255-63; Rizvi V., Shariq S., Singh Q., Akhtar K.,
Kumar A. Anti-inflamatory activity of roots
of Cichorium intybus due to its inhibitory effect
on various cytokines and antioxidant
activity. Anc. Sci. Life 34(1)/2014, 44-49; Samarghandian
S., Borii A., Tabasi S.H. Effects
of Cichorium intybus linn on blood glucose,
lipidm constituents and selected oxidative
stress parameters in streptozotocin-induced
diabetic rats. Cardiovasc. Hematol. Disord.
Drug. Targets 13(3)/2013, 231-36; Saqqu S.,
Sakeran M., Ridan N., Rehman H. Ameliorating
effect of chicory (Cichorium intybus
L.) fruit extract against 4-tert-octylphenol induced
liver injury and oxidative stress in male
rats. Food Chem. Toxicol. 72/2014, 138-46;
Street R., Sidana J., Prinsloo G. Cichorium
intybus traditional uses, phytochemistry,
pharmacology, and toxicology. Hindawi
Publishing Corporation Evidence - Based
Complementary and Alternative Medicine
2013, Article ID 57919; Strzelecka H., Kowalski
J. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa.
PWN, Wwa 2000; Zafar R., Mujahid
Ali S. Anti-hepatotoxic effects of root
and root callus extracts of Cichorium intybus
L. J. Ethnopharmacol. 63(3)/1998, 227-31.
|