Cykoria podróżnik
– wędrujące ziele

Zastosowanie lecznicze tego gatunku jest wielokierunkowe i ma długą historię. Cykoria podróżnik znana już w starożytnym Egipcie, była tam używana jako lek i warzywo. W średniowiecznej Europie leczoną nią żółtaczkę, w czasach późniejszych także malarię. W XIX w. w Polsce, w okolicach Chełma, zawieszano kwitnącą roślinę na ścianach domów, by chroniła ludzi przed epidemiami (zarazami – jak jeszcze wówczas mówiono). Łacińska nazwa Cichorium to według prof. Jana Muszyńskiego zlatynizowana nazwa kichorion, spotykana w pismach lekarzy starożytnych. Według innych autorów, pochodzi od słów greckich i łacińskich: kio – ‘idzie’ i chorion - ‘pole’. Związana jest z miejscem występowania stanowisk tego gatunku. Druga część nazwy intybus pochodzi od entomos – ‘ciąć’ i tubus – ‘tuba’, dotyczy budowy łodygi.

Cichorium intybus L. cykoria podróżnik
z rodziny astrowatych Asteraceae, dawniej złożone Compositae, występuje w Europie, na Uralu, w północnej Afryce i w Azji. W Polsce pospolita na niżu i w niższych partiach górskich, na przydrożach, pastwiskach i łąkach, stąd polskie określenie podróżnik – ‘po drogach’. Jest to bylina o mięsistym, palowym korzeniu, sztywnej, kanciastej, szorstko owłosionej łodydze, osiągającej do 150 cm wysokości, zwykle słabo ulistnionej. Liście odziomkowe, zatokowo pierzasto wcięte, skupione rożyczkowato, liście łodygowe lancetowate, siedzące. Kwiaty zebrane w koszyczki o średnicy 3-4 cm występują na szczytach gałązek łodygi i w kątach jej górnych liści, brzeżne kwiaty języczkowate są jasnoniebieskie, środkowe rurkowate są ciemniejsze.

Surowcem leczniczym
są korzenie zebrane jesienią, szybko suszone w warunkach naturalnych lub w suszarniach, z oznaczonym wskaźnikiem goryczy.
Korzenie cykorii zawierają: laktony seskwiterpenowe: germakranolidy (laktucyna, laktukopikryna i 8-deoksylaktucyna) oraz gwajanolidy (cykoriozyd B i C, sonchuzyd C); triterpeny typu taraksanu: taraksasterol; kwasy fenolowe: cykoriowy, chlorogenowy, izochlorogenowy; hydroksykumaryny: umbeliferon, cykorynę (7-O-glukozyd eskuletyny); flawonoidy: hyperozyd; inulinę (50-60%). Obecne w surowcu związki gorzkie, głównie laktony seskwiterpenowe, zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i pobudzają czynność wydzielniczą wątroby.
Stosowanie cykorii podróżnika w lecznictwie jest udokumentowane od roku 1938, kiedy to firma Madaus zalecała ten surowiec w postaci herbaty, w średnio nasilonych dolegliwościach dyspeptycznych i w braku apetytu.

W medycynie ludowej różnych krajów świata poszczególne części rośliny miały różnorodne zastosowania, nieraz dość odległe od wymienionych. Napar ze świeżych korzeni podróżnika w Afganistanie od dawna był używany przeciw malarii. Badania wykazały, że słusznie. Gorzkie składniki surowca: laktucyna i laktupikryna oraz seskwiterpeny gwajanolidowe izolowane z korzeni już w stężeniu 10 i 50 µg/ml hamowały rozwój Plazmodium falciparum, pierwotniaków powodujących malarię. W Italii odwar z kwiatostanów uważano za lek „czyszczący krew”. W Bośni i Hercegowinie części nadziemne, a w Indiach korzenie stosowano w dolegliwościach wątroby.

Od roku 1970, gdy stwierdzono, że korzenie cykorii zawierają ponad 40% inuliny – polisacharydu będącego polimerem fruktofuranozy, który prawie nie wpływa na poziom glukozy we krwi i jest przez to wskazany dla diabetyków – gatunek uprawia się dla przemysłu. W końcu XX w. i na początku naszego wieku cykoria podróżnik stała się przedmiotem wielu badań, głównie in vivo i in vitro, dotyczących różnych właściwości farmakologicznych tego gatunku, w większości przypadków innych niż znane z tradycji jego stosowania.

Ochrona wątroby
W jednej tylko pracy wykazano zwiększanie wydzielania żółci przez wodny wyciąg z korzeni cykorii, podawany szczurom w wysokiej dawce 750 do 1250 mg na kilogram masy ciała, więc działanie zgodne z tradycyjnym stosowaniem surowca w lecznictwie. Od roku 1995 publikowane są wyniki, wskazujące na działanie hepatochronne związków czynnych cykorii podróżnika.
Surowy wyciąg z korzeni cykorii i izolowane z niego frakcje metanolowa i wodna znacznie obniżały u zwierząt doświadczalnych podwyższony poziom transaminaz, alkalicznej fosfatazy i bilirubiny, świadczący o uszkodzeniu wątroby przez podanie czterochlorku węgla i paracetamolu. Podobne wyniki uzyskano w innej pracy, w której także po zatruciu czterochlorkiem węgla wyciągi z kallusa korzeni i z korzeni cykorii poprawiały parametry biochemiczne u zwierząt leczonych, a ich skuteczność potwierdzono badaniami histopatologicznymi, wykazującymi znaczne zmniejszenie uszkodzeń komórek wątroby.

Znaczące obniżenie poziomu tkankowych antyoksydantów (dysmutazy ponadtlenkowej, glutationu, glutationu zredukowanego i katalazy) oraz zwiększenie poziomu cholesterolu, bilirubiny i aktywności enzymów wątrobowych (AST, ALT, ALP i gamma GT), świadczące o uszkodzeniu wątroby, było normalizowane dietą z dodatkiem surowca.
Substancje czynne ziela cykorii, używanego często jako warzywo, także działają ochronnie na komórki wątroby. Wyciągi metanolowe z liści cykorii i kłącza imbiru, podawane łącznie, zmniejszały podwyższoną aktywność enzymów wątrobowych oraz poziom cholesterolu i triglicerydów, hamowały też powstawanie zmian w obrazie krwi u szczurów, po zatruciu czterochlorkiem węgla. Podobnie wyciąg z owoców cykorii podróżnika chronił szczury przed uszkadzającym działaniem 4-tert- oktofenolu, a wodno-metanolowy wyciąg z nasion chronił myszy przed szkodliwym wpływem acetoaminofenonu i czterochlorku węgla, obniżając aktywność enzymów wątrobowych i zmniejszając śmiertelność zwierząt.
Izolowane z cykorii pojedyncze związki także wykazują właściwości ochronne. Seskwiterpen guajanolidowy, otrzymany z nasion cichotybiozyd, zapobiegał uszkodzeniu wątroby szczurów przez czterochlorek węgla w stopniu porównywalnym z sylimaryną, a kwas cykoriowy hamował rozwój marskości wątroby u myszy, którym przez dłuższy okres podawano alkohol.
Wyraźne, stwierdzane w wielu pracach działanie hepatochronne związków korzeni, liści i owoców cykorii podróżnika jest warunkowane przez właściwości przeciwzapalne, antyoksydacyjne, immunomodulujące oraz przez wpływ tych związków na układy enzymów cytochromu P 450, biorących udział w biotransformacji wielu substancji.
Cykoria podróżnik wchodzi w skład preparatów złożonych, stosowanych w medycynie naturalnej wielu krajów świata. Liście cykorii to jeden z 15 składników preparatu Jigrine, którego działanie, zapobiegające uszkodzeniu wątroby przez galaktozoaminę, wykazano w badaniach na szczurach. Jigrine zmniejszał poziom transaminaz alaninowej i asparaginowej oraz zwiększał poziom glutationu we krwi. W badaniach histopatologicznych stwierdzono obniżenie liczby komórek w stanie zapalnym.
Liv-52, tradycyjnie stosowany w Indiach w leczeniu dolegliwości wątroby, podawany przez 6 miesięcy 36 pacjentom z marskością tego narządu, działał skutecznie, zmniejszając aktywność transaminaz alaninowej i asparaginowej w porównaniu z placebo.
W roku 2013 opublikowano interesujące wyniki skutecznego leczenia czkawki syropem zawierającym 10% wyciągu z korzeni cykorii. Autorzy pracy oparli się na opinii Awicenny, że czkawka może być wynikiem zaburzeń funkcji wątroby i stanu zapalnego w układzie trawiennym. Zastosowali u dwóch dorosłych pacjentów preparat z cykorii podróżnika, zwanej w Iranie Handba i stosowanej w tradycyjnej medycynie tamtego regionu jako lek diuretyczny, żółciotwórczy i pobudzający apetyt. Męcząca czkawka, nie poddająca się leczeniu klinicznemu, po trzech tygodniach przyjmowania syropu, ustąpiła.

Działanie przeciwzapalne
W badaniach in vitro wyciąg z korzeni cykorii podróżnika hamował produkcję prostaglandyny E2 w stopniu zależnym od dawki oraz znacznie zmniejszał ekspresję COX-2, indukowaną przez TNF-? w komórkach ludzkiego raka jelita grubego. W badaniach na szczurach zmniejszał obrzęk łapy, spowodowany wstrzyknięciem karagenu, oraz obniżał poziomu IL-6 i IL-1w surowicy krwi.

Wpływ na procesy odporności
Wielokierunkowe badania właściwości farmakologicznych korzeni cykorii podróżnika obejmują także wpływ na układ odpornościowy. Etanolowy wyciąg z surowca w dużych stężeniach hamował aktywność komórek dendrytycznych u myszy, stymulowaną przez limfocyty T, w niskich stężeniach zwiększał wytwarzanie interleukiny IL-12 przez komórki dendrytyczne i uwalnianie cytokin przez komórki T. U myszy ze znacznie obniżoną odpornością, w wyniku chronicznego podawania etanolu, powodował poprawę funkcji układu odpornościowego, zwiększając aktywność fagocytów i komórek K – naturalnych killerów oraz nasilając ich proliferację i wydzielanie interferonu gamma.

W zaburzeniach metabolicznych
Korzeń cykorii podróżnika może być cennym lekiem dla diabetyków i to nie tylko z powodu zawartości inuliny, ale ze względu na przeciwcukrzycowe właściwości surowca. Wyciąg etanolowy z rośliny, stosowany u szczurów ze sztucznie wywołaną cukrzycą, przez dootrzewnowe wstrzyknięcie streptozotocyny, podawany w dawce 125 mg na kilogram masy ciała, zmniejszał poziom glukozy, obniżał także poziom triglicerydów i cholesterolu w surowicy krwi. Wodny wyciąg z nasion cykorii podróżnika, u szczurów we wczesnym i późnym stadium cukrzycy działał hipoglikemicznie. W kolejnej pracy stwierdzono, że związki czynne Cichorium intybus, dzięki właściwościom antyoksydacyjnym, u szczurów z cukrzycą zmniejszały uszkodzenia oksydacyjne, powstające przez obniżenie aktywności tkankowych mechanizmów obronnych, zwiększając poziom zredukowanego glutationu, dysmutazy ponadtlenkowej, transferazy glutationowej i katalazy, poprawiając także parametry biochemiczne przez obniżenie poziomu glukozy, cholesterolu, ogólnego cholesterolu i jego frakcji LDL.
Wyniki niektórych prac wskazują na istotne znaczenie w tym działaniu polifenoli rośliny. W badaniach wpływu wyciągu metanolowego na transport glukozy i powstawanie adipocytów taniny cykorii podróżnika, warunkowały zmniejszanie poziomu glukozy bez indukowania adipogenezy. W innej pracy wyciąg z korzeni cykorii podróżnika, bogaty w kwas cykoriowy, zwiększał wydzielanie insuliny przez komórki ß trzustki i tolerancję glukozy w stopniu zależnym od dawki.
Niedotlenienie występujące u diabetyków może powodować zaburzenia funkcji mózgu. Wyniki badań na szczurach wskazują, że podawanie wyciągu z liści Cichorium intybus w tym przypadku działało neuroprotekcyjnie, przez stymulację aktywności acetylocholinoesterazy.

Badania kliniczne
Opublikowano wyniki dwóch badań klinicznych, dotyczących zupełnie nowych zastosowań korzeni cykorii podróżnika. Pierwsza, wykonana w roku 2010, z kontrolą placebo i podwójnie ślepą próbą oraz eskalacją stosowanych dawek, oceniała tolerancję, bezpieczeństwo i skuteczność stosowania wyciągu z korzeni cykorii u pacjentów z zapaleniem kości i stawów. Wyniki badań wskazują na pozytywne efekty leczenia i dobrą tolerancję, więc i na celowość dalszych badań. Druga praca dotyczyła wpływu picia „kawy” z korzeni cykorii podróżnika na układ sercowo- naczyniowy u 27 zdrowych ochotników.

Lek tradycyjny, ale z przyszłością
Korzenie cykorii podróżnika, od wieków stosowane jako poprawiające trawienie i apetyt, dzięki prowadzonym badaniom okazały się interesującym surowcem o szerokiej aktywności farmakologicznej. Wykonano tylko jedną pracę, która potwierdziła celowość tradycyjnego stosowania cykorii, wykazując działanie choleretyczne surowca. Wyniki innych badań wskazują na zupełnie nowe możliwości wykorzystania tego gatunku w terapii. Zdolność ochrony komórek wątroby przed działaniem substancji toksycznych, porównywalna z sylimaryną, aktywność antyoksydacyjna i przeciwzapalna, wpływ na procesy odporności, wykazane w przeprowadzonych pracach in vivo i in vitro, także efekty pilotowych badań klinicznych, otwierają nowe perspektywy wykorzystania korzeni podróżnika, leku znanego od dawna, o ważnej pozycji w fitoterapii.

dr farm. Jadwiga Nartowska

Piśmiennictwo:
Achmed B., Khan S., Siddique A.H. Anti-hepatotoxic activity of cichotybosiside, a sesquiterpene glycoside from seeds of Cichorium intybus. J. Asian. Nat. Prod. Res. 10(3-4)/2008, 223-31; Atta A., Elkowy T., Mouneir S.,Alwabel N., Zaher S. Hepatoprotektive effect of metanol extracts of Zingiber officinale and Cichorium intybus. Indian J. Pharm. Sci. 72(5)/2010, 570-84; Azay-Milhau J., Ferrare K., Tournier M., Lajaoix A.D., Tousch D. Antihyperglycemic effect of natural chicoric acid extract of chicory (Cichorium intybus L.): acomparative in vitro study with the effects of caffeic and ferulic acids. J. Ethnopharmacology 150(2)/2013, 755-60; Bruneton J. Pharmacognosy, phytochemistry medicinal plants. Lavoisier Paris, New York 1999; European Medicines Agency: Assesment report on Cichorium intybus L.,radix. Committee on Herbal Medicinal Products. January 2013; Hassan H.A., Yousef M. Ameliorating effect of chicory (Cichorium intybus L.)-supplemented diet against nitrosamine precursors-induced liver injury and oxidative stress in male rats. Food Chem. Toxicol. 48(8-9)/2010, 2163-69; Huseini H.F., Alavian S.M., Heydari M.R., Abolmaali K. The efficacy of Liv-52 on liver cirrhotic patients: a randomized, double- -blind, placebo -controlled first approach. Phytomedicine 12/2005, 619-24; Karimi M., Ebrahimnezhad S., Namayandeh M., Amigrhofran Z. The effects of Cichorium intybus extract on the maturation and activity of dendric cells. J. of Pharmaceuticals Science 22, 28/2014; Kim J.H., Woo W.H., Jeon K.S., An N.H., Park J.S. Effects of the ethanol extract of Cichorium intybus on the immunotoxicity by ethanol in mice. Int. Immunopharmacol. 1(6)/2002, 733-44; Kohlműnzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1998; Landmann M., Kanuri G., Spruss A., Bergheim J. Oral intake chicoric acid reduces acute alcohol-induced hepatic steatosis in mice. Nutrition. 30(7-8)/2014, 882-89; Luzina E.V. Food value of Cichorium intybus. Vopr. Pitan. 82(2)/2013, 62-65; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Mohammadi Q., Minae M., Somi M., Mosaddeh M., Kamalinejad M. Noveluse chicory for the treament of hiccups in liver obstruction: in iranian traditional medicine. Iranian Red Crescent Medical J. 15(11)/2013, 6647; Muthusamy V.S., Anand S., Sujatha S., Arun B., Lakshmi B.S. Tannins present in Cichorium intybus ebhance glucose uptake and inhibit adipogenesis in 3T3-L1 adipocytes through PTP1B inhibition. Chem. Biol. Interact. 174(1)/2008, 69-78; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1957; Nayemunnisa A., Tarannum S. Acetylocholinoesterase activity in the brain of alloxan diabetic albino rats: Presence o fan inhibitor of his enzyme activity in the cerebral extract. Int. J. Diabetes Dev. Ctries. 29(4)/2009, 174-77; Nowak A., Klimowicz A., Bielecka-Grzela S., Piechota M. Inulin: a valuable nutritional komponent. Ann. Acad. Med. Stein. 58(1)/2012, 62-65; Puhsparaj P.N., Low H.K., Mankandan J., Tan B.K., Tan C.H. Anti-diabetic effects of Cichorium intybus in streptozotocin-induced diabetic rats. J. Ethnopharmacol. 111(2)/2007, 430-34; Rasmussen M.K., Klausem C.L., Ekstrand B. Regulation of cytochrome P450 mRNA expresion in primary pocine hepatocytes by selected secondary plant metabolites from chicory (Cichorium intybus L.). Ford Chem. 146/2014, 255-63; Rizvi V., Shariq S., Singh Q., Akhtar K., Kumar A. Anti-inflamatory activity of roots of Cichorium intybus due to its inhibitory effect on various cytokines and antioxidant activity. Anc. Sci. Life 34(1)/2014, 44-49; Samarghandian S., Borii A., Tabasi S.H. Effects of Cichorium intybus linn on blood glucose, lipidm constituents and selected oxidative stress parameters in streptozotocin-induced diabetic rats. Cardiovasc. Hematol. Disord. Drug. Targets 13(3)/2013, 231-36; Saqqu S., Sakeran M., Ridan N., Rehman H. Ameliorating effect of chicory (Cichorium intybus L.) fruit extract against 4-tert-octylphenol induced liver injury and oxidative stress in male rats. Food Chem. Toxicol. 72/2014, 138-46; Street R., Sidana J., Prinsloo G. Cichorium intybus traditional uses, phytochemistry, pharmacology, and toxicology. Hindawi Publishing Corporation Evidence - Based Complementary and Alternative Medicine 2013, Article ID 57919; Strzelecka H., Kowalski J. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Zafar R., Mujahid Ali S. Anti-hepatotoxic effects of root and root callus extracts of Cichorium intybus L. J. Ethnopharmacol. 63(3)/1998, 227-31.