|
Pysznogłówka, monarda, bergamotka...
Pysznogłówka L. należy do rodziny jasnotowatych
Lamiaceae. Nazwę Monarda nadano rodzajowi na
cześć hiszpańskiego lekarza i botanika Nicolása
Bautisty Monardesa z Sewilli (*1493 †1588), który opisując
w XVI w. florę Ameryki Płn., nazwał tę roślinę
bergamotką. Zapach liści pysznogłówki jest bowiem
zbliżony do zapachu pomarańczy bergamota
Citrus bergamia, syn. C. aurantium
var. bergamia. Inne spotykane nazwy
tego rodzaju to melisa amerykańska,
indiański pióropusz (ang. Indian plume)
czy balsam pszczeli lub balsam
górski (ang. Bee balm, Mountain balm).
Pysznogłówka to aromatyczna roślina
o krzaczastym pokroju, dorastająca
do około metra wysokości. Pędy
są mało rozgałęzione, czterokanciaste
i owłosione, a liście lancetowate, o ząbkowanym
brzegu i przyjemnym, cytrusowym
zapachu.
Pyszne kwiaty…
Jak sama nazwa wskazuje, pysznogłówka zachwyca jadalnymi
kwiatami. Mają one budowę wargową i zebrane
są w pozorne okółki, otoczone podsadkami. Pysznogłówka
jest rośliną miododajną, chętnie odwiedzaną
przez pszczoły i motyle. Kwitnie przez całe lato. Uprawia
się ją dla dekoracji, ale także ze względu na walory
lecznicze i kulinarne.
Do rodzaju Monarda należy blisko 30 różnych gatunków
roślin jednorocznych i wieloletnich. W Polsce największą
popularnością cieszą się trzy: pysznogłówka dwoista
Monarda didyma L. o kwiatach karminowoczerwonych
(jej nazwa pochodzi od drugiego kwiatka, który
wyrasta na krótkiej (1-2 cm) łodydze ponad
kwiatem głównym), pysznogłówka
dęta M. fistulosa L. o kwiatach
różowofioletowych i bardzo
intensywnym smaku,
oraz pysznogłówka
cytrynowa M. citriodora
Cerv. ex Lag.
o kwiatach jasnofioletowych
i silnie
aromatycznych liściach.
Dwa pierwsze
z wymienionych gatunków
są roślinami wieloletnimi,
M. citriodora jest jednoroczna. Z innych gatunków, uprawianych w Ameryce, w Azji
i w Europie, wymienić można pysznogłówkę nakrapianą
M. punctata L., M. pectinata L. i M. clinopodia L.
Surowcem zielarskim
jest ziele Herba Monardae, zbierane w czasie kwitnienia
roślin, suszone w ciemności, w przewiewnym i suchym
miejscu, następnie przechowywane w szczelnie zamkniętych
słojach. Liście i kwiaty mogą zawierać do 3,5% olejku
eterycznego, bogatego w geraniol, tymol i karwakrol.
Stosunek ilościowy wymienionych składników jest
zmienny i zależy od gatunku, odmiany i rejonu uprawy.
Olejek eteryczny pysznogłówki zawiera do 95% geraniolu,
do 47% tymolu i do 64% karwakrolu. Tymol jest
składnikiem olejku eterycznego wielu gatunków roślin
przyprawowych i znany jest z korzystnego wpływu na
pracę układu trawiennego oraz z działania antyseptycznego.
Amerykańscy dentyści cenią pysznogłówkę, podobnie
jak nasi stomatolodzy szałwię, tarczycę bajkalską czy
rumianek. Karwakrol, zdaniem austriackich naukowców,
chroni przed rozpadem acetylocholinę, która odgrywa
ważną rolę jako neuroprzekaźnik w sprawnym działaniu
systemu nerwowego. Stwierdzono, że osoby cierpiące
na chorobę Alzheimera, mają deficyt acetylocholiny.
Pysznogłówka bogata jest także we flawonoidy (apigenina,
rutyna, luteolina, kwercetyna, linaryna) i kwasy fenolowe
(kwas chlorogenowy, rozmarynowy, kawowy).
Wyniki ostatnich badań wskazują na znacznie wyższą
koncentrację flawonoidów w kwiatach pysznogłówki,
w porównaniu z jej liśćmi.
Dekoracyjna
Pysznogłówka jest rośliną ozdobną, uprawianą w ogródkach
przydomowych. W kompozycjach kwiatowych wykorzystywane
są zarówno jej świeże, jak i suszone kwiaty.
Szczególnie cenne są susze uzyskane z pysznogłówki
dwoistej Monarda didyma, gdyż podczas suszenia kwiaty
nie tracą swojego koloru.
Lek Indian
Indianie z Ameryki Płn. używali pysznogłówki w ceremoniach
i leczniczo. Podawana była osobom cierpiącym
na ból pleców, do leczenia wysypek, oparzeń i przy ukąszeniach
przez pszczoły. Sporządzali wywar przy bólach
brzucha i do oczyszczania organizmu. Stosowali ją również
do łagodzenia objawów kataru, kaszlu, przeziębienia
czy bólu głowy. Była ulubionym napojem Indian Oswego.
W Nowej Anglii, po Boston Tea Party (1773), stała się
substytutem herbaty.
Lek współczesny
Indianie się nie mylili, ceniąc pysznogłówkę jako roślinę
leczniczą. Obecnie jest stosowana w leczeniu schorzeń
układu oddechowego, jako lek przeciwreumatyczny,
przeciwzakrzepowy i uspokajający. Podobnie jak mięta,
ma działanie łagodzące, ściągające, poprawiające
działanie układu pokarmowego i wspomagające przy
niestrawności. Jest lekarstwem na wzdęcia i bóle menstruacyjne,
działa moczopędnie. Napar z ziela działa antyseptycznie,
przeciwzapalnie i wykrztuśnie. W połączeniu
z miodem i sokiem malinowym jest dobrym środkiem
w łagodzeniu stanów zapalnych gardła, przeziębienia,
gorączki, grypy, zapalenia oskrzeli. Mikstura może być
podawana dzieciom. Nalewki z pysznogłówki nakrapianej
M. punctata zielarze w USA używają do odkażania
ran. Zabrania się stosowania pysznogłówki przez kobiety
w okresie ciąży i karmienia piersią.
Poleca się ją jako naturalne źródło cennych substancji
chemicznych o właściwościach prozdrowotnych,
wykorzystywanych w produkcji farmaceutyków oraz
w przemyśle spożywczym. Jedną z takich substancji
jest olejek eteryczny, który wykazuje potencjał terapeutyczny,
chemioterapeutyczny i cytotoksyczny. Zdaniem
wielu naukowców skłania to do zbadania jego aktywności
antykancerogennej, jako nowego czynnika
przeciwnowotworowego.
W kosmetyce
pysznogłówka znajduje zastosowanie ze względu na
dużą ilość pożądanych, roślinnych substancji naturalnych
– oleje, pektyny, śluzy, związki flawonoidowe, barwniki
(antocyjany i karoteny), saponiny, garbniki. Dla cery tłustej
i trądzikowej, olejek bergamotowy jest doskonałym
lekarstwem.
W kuchni
kwiaty pysznogłówki mogą być wykorzystywane świeże
lub suszone, dodawane do sałatek, makaronów
i dań z ryżu. Kwiaty czerwonych odmian mają dość silny,
ostry i miętowy smak. Niektóre gatunki przypominają
smakiem oregano, a barwne płatki ich kwiatów mogą
zastępować tę przyprawę w potrawach. Kwiaty są najczęściej
stosowane wraz z liśćmi, do przyrządzania
naparów, jako składnik mieszanek herbat leczniczych
i aromatycznych.
Ziele pysznogłówki dobrze smakuje z yerba mate, z herbatą
zieloną i czarną. Ze względu na ciekawy, intensywny
smak, bergamotka dobrze komponuje się w potrawach
z łososiem. Możemy ją również stosować do garnirowania
ciast, deserów i koktajli. Z kwiatów przygotowywane
są także syropy, dżemy, miody i sorbety, np. sorbet
z owoców czerwonej porzeczki i płatków pysznogłówki
cytrynowej.
Przepisy
Oswego tea
Potrzebujemy 2 świeżych kwiatostanów bergamotki. Zalewamy same czerwone
płatki bergamotki filiżanką gorącej wody (150 ml) i parzymy przez 10’ pod przykryciem.
Świeże kwiaty można zastąpić 1 łyżką suszonych płatków.
Zupa pomidorowa
1 kg pomidorów, 3 ulistnione łodyżki bazylii, 1 litr bulionu, sól, pieprz, ostra papryka
do smaku, 100 g suchego ryżu, 30 ml oliwy, 2-3 główki bergamotki.
Umyte pomidory kroimy na kawałki, zalewamy niewielką ilością wody, dodajemy
bazylii i dusimy pod przykryciem do miękkości. Przecieramy masę pomidorową
przez sito, dolewamy bulionu, przyprawiamy do smaku i gotujemy. W międzyczasie
gotujemy ryż w osolonej wodzie. Po ugotowaniu dodajemy do zupy. Tuż
przed podaniem zupy, dodajemy oliwę i kwiaty bergamotki.
Łosoś
2 filety po 200 g z łososia, sól, pieprz do smaku, oliwa do smażenia, 200 g truskawek,
7 g miodu, 10 ml octu balsamicznego, 4-5 główek bergamotki.
Filety płuczemy i osuszamy. Doprawiamy solą i świeżo zmielonym pieprzem.
Smażymy na oliwie, aż przybiorą różowy kolor. Umyte truskawki kroimy na drobne
kawałki i dusimy do miękkości z miodem i octem. Przecieramy przez sito.
Polewamy łososia musem truskawkowym i posypujemy płatkami bergamotki.
Miód z kwiatami
2 części płynnego miodu na 1 część kwiatów pysznogłówki. W słoiku umieszczamy
świeże kwiaty i zalewamy je miodem. Słoik pozostawiamy na około 3 tygodnie
na słonecznym parapecie, zawartość 2 razy dziennie mieszamy (kwiaty
będą wypływać na wierzch). Po tym czasie kwiaty odcedzamy, a miód podajemy
do pieczywa, herbaty, ciast i deserów.
mgr inż. Anna Wałejko, dr hab. inż. Monika Grzeszczuk, prof. nadzw.
- Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Ogrodnictwa
Piśmiennictwo dostępne w rekacji.
|
