Tysiącznik zwyczajny
– nie taki zwyczjny

Centaurium erythraea Rafn, Erythraea centaurium L., Pers., Gentiana centaurium L. krótko mówiąc, tysiącznik zwyczajny, znany też jako centuria zwyczajna, centuria pospolita, tysiącznica pospolita. Już sama wielość nazw wskazuje, że to roślina wyjątkowa. Może być dwuletnia lub jednoroczna, należy do rodziny goryczkowatych Gentianaceae, która obejmuje około tysiąca gatunków (w Polsce 22). Rodzaj Centaurium liczy 30-50 gatunków, w Polsce występują 3.
W stanie naturalnym tysiącznik występuje w całej Europie, po północną Skandynawię. W Polsce występuje na obszarze całego kraju, głównie na leśnych łąkach, polanach, suchych zboczach i w widnych zaroślach. Ze względu na surowiec, naturalne stanowiska tysiącznika zostały bardzo zubożone. W wielu krajach, również w Polsce, jest wpisany na Czerwoną Listę gatunków zagrożonych wyginięciem. W Polsce znajduje się pod częściową ochroną gatunkową.

Morfologia
Tysiącznik dorasta do 50 cm wysokości. W pierwszym roku wykształca rozetę odwrotnie jajowatych liści, w drugim pojedynczą łodygę, która jest kanciasta, pusta w środku, zwykle nie rozgałęziona. Liście wyrastają po dwa, w nakrzyżległych okółkach, które obejmują na wpół łodygę. Dolne liście są ukształtowane w różyczkę. Liście siedzące, bezwłose, krótkoogonkowe, odwrotnie jajowate, całobrzegie, na szczycie tępe lub lekko zaostrzone o długości około 5 cm i szerokości do 2,5 cm, ku wierzchołkowi łodygi wyraźnie zmniejszające się. Kwiaty są drobne, promieniste, czerwonoróżowe, rzadziej białe. Kwiatostany zebrane w wierzchotki dwuramienne. Okwiat podzielony na kielich i koronę. Korona zbudowana z 5 różowofioletowych płatków długości około 5 mm. Kielich rurkowaty, o 5 lancetowatych, zaostrzonych działkach. Kwiaty mają 5 pręcików. Centuria kwitnie od lipca do września. Owocem jest podłużna torebka długości około 10 cm, żółtozielonkawa. Nasiona są liczne, bardzo drobne, brunatne.

Tradycja i współczesność
Właściwości lecznicze tysiącznika znane były już w V i IV w. p.n.e. Wiemy o tym z dzieł wybitnych medyków Dioskorydesa i Pliniusza, żyjących w I w. p.n.e. Centurię znali też i cenili Gallowie oraz wybitny chemik i lekarz Paracelsus (*1493 †1541).
Nasze czasy potwierdziły lecznicze właściwości tej rośliny. Współczesny surowiec farmakopealny Centaurii herba to części nadziemne, całe łodygi z liśćmi C. erythraea, ścinane na początku zakwitania, od lipca do września, wysuszone w miejscach przewiewnych i zacienionych, o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż 50.
C. herba nie pochodzi tylko z jednego gatunku Centaurium. W niektórych farmakopeach może pochodzić też z Centaurim majus (Pharm. Port. III, 1876; Pharm. Franc. VIII, 1965), z C. pulchellum (Pharm. Ross. IX, 1961; Hung. Pharm. III, 1970) czy C. littorale (Hung. Pharm. III, 1970). Ziele tysiącznika znajdujemy w wykazie leków pochodzenia roślinnego, które uzyskały certyfikaty Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej w Polsce (1993-99). Roślina dostarcza surowców do produkcji leków weterynaryjnych, jest w wykazie leków pozalekospisowych i w Indeksie roślin leczniczych świata.

Działanie lecznicze
surowców goryczowych, do których zalicza się ziele tysiącznika, polega przede wszystkim na pobudzaniu łaknienia, głównie na drodze odruchowej, poprzez ośrodkowy układ nerwowy. Mechanizm działania polega na podrażnieniu nerwów smakowych, których zakończenia znajdują się w kubkach smakowych. Wywołuje to reakcję mózgu i pobudzenie czynności wydzielniczej gruczołów ślinowych i żołądka.
Surowiec jest znany jako środek w zaburzeniach żołądkowych, pobudza ruchy perystaltyczne jelit, zwiększa wydzielanie śliny i soków żołądkowych, poprawia ukrwienie błony śluzowej żołądka, ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów. W większych dawkach wykazuje działanie żółciopędne i żółciotwórcze. Jest stosowane w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego. Ze względu na właściwości przeciwzapalne, ziele tysiącznika jest używane zewnętrznie w chorobach skórnych (egzemy, owrzodzenia).
Znane są również jego właściwości przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Zalecane jest podawanie przetworów z ziela osobom po długotrwałych i ciężkich chorobach oraz rekonwalescentom po operacjach. Ziele często jest używane w kombinacjach z innymi roślinami leczniczymi: rumianem szlachetnym Chamaemelum nobile, wiązówką błotną Filipendula ulmaria, prawoślazem lekarskim Althaea officinalis.
Ziele tej rośliny wcześniej było stosowane w lecznictwie ludowym, gdzie jest stosowane do dziś przy krzywicy, omdleniach, zaburzeniach miesiączkowania, zaparciach, przeciw hemoroidom. Obecne w zielu substancje gorzkie są stosowane w postaci preparatów galenowych (nalewki, wyciągi, odwary – Tinctura amara), także w postaci tabletek.

W przemyśle spożywczym
ziele jest stosowane do produkcji likierów i napojów energetyzujących. C. erythraea to uznane przez Radę Europy naturalne źródło substancji dodawanych do żywności dla poprawy ich smaku, zaliczane do kategorii N2 (może być dodawane w małych ilościach). W Stanach Zjednoczonych gorzkie właściwości ziela tysiącznika są wykorzystywane w napojach alkoholowych i bezalkoholowych, maksymalna dozwolona zawartość to 0,0002-0,0008%.

Metabolity wtórne
Rośliny z rodzaju Centaurium są bogatym źródłem wielu biologicznie czynnych metabolitów wtórnych. Są to glikozydy sekoirydoidowe, alkaloidy monoterpenowe, polifenole (ksantony, kwasy fenolowe, kumaryny, flawonoidy), triterpeny, sterole, żywice, gumy, woski, śladowe ilości olejku eterycznego.

Sekoirydoidy
są głównymi składnikami ziela, w dużej mierze odpowiedzialnymi za opisane wyżej lecznicze działanie surowca. Do najczęściej spotykanych sekoirydoidów w C. erythraea należą swertiamaryna, swerozyd, gencjopikrozyd i centaurozyd.

Swertiamaryna
występuje we wszystkich częściach tysiącznika, głównie w liściach i łodydze. Związek ten wykazuje aktywność przeciwbakteryjną, hepatoochronną, cytotoksyczną, pobudza wydzielanie żółci, zwiększa wydzielanie śliny, korzystnie wpływa na pracę trzustki.

Swerozyd
występuje głównie w owocach. Wykazano, że związek ten hamuje wzrost niektórych bakterii działa hepatoochronnie i cytotoksycznie.

Gencjopikrozyd
to związek, który występuje we wszystkich częściach rośliny, ale głównie w korzeniach. Oczyszcza krew, przynosi ulgę w niestrawności, żółtaczce, reumatyzmie, ranach i owrzodzeniach. Wykazuje działanie bakteriobójcze przeciwko wielu szczepom bakterii. W doświadczeniach na myszach wykazano, że gencjopikrozyd zabezpiecza wątrobę przed chemicznymi i immunologicznymi uszkodzeniami.

Centaurozyd
jest diglukozydem sekoirydoidowym, wyizolowanym z całych roślin C. erythraea.

Alkaloidy
Najbardziej znanym i najwcześniej odkrytym alkaloidem jest gencjanina. Jest ona pochodną kwasu nikotynowego i jest stosowana w chorobach skórnych, żółtaczce i schorzeniach pęcherzyka żółciowego. Udowodniono również działanie przeciwrobacze tego związku. W zielu C. erythraea wykryto oprócz gencjaniny jeszcze dwa inne alkaloidy: gancjoflawinę i gancjanidynę.

Polifenole
wyizolowane z C. erythraea to ksantony, które wykazują silne działanie antyoksydacyjne i antymutagenne oraz flawonoidy (kwercetyna, rutyna, izokwercetyna). Metabolity te są obecne zarówno w nadziemnych częściach C. erythraea, jak i w korzeniach. Najczęściej spotykanymi ksantonami w tysiączniku są eustomina, dimetyloeustomina, metylobellidifolina, dekuzatyna. Eustomina i demetyloeustomina, wyizolowana z nadziemnych części C. erythraea, wykazują silne działanie przeciwmutagenne w teście Ames`a. Ksantony wykazują też efekt tuberkulostatyczny, silne działanie antymutagenne i cytotoksyczne przy białaczce, nowotworach sutka i jelita grubego. Wykazano również przeciwmalaryczne właściwości ksantonów przeciw zarodźcowi malarii Plasmodium falciparum. Ponadto, udowodniono także żółciotwórcze, diuretyczne, bakteriobójcze, antywirusowe i antydepresyjne właściwości niektórych ksantonów.

Kwasy fenolowe
Z literatury wynika, że wyciąg chloroformowy z ziela C. erythraea zawiera kwasy p-kumarowy, kawowy, syringowy, synapowy, wanilinowy, protokatechowy oraz kwasy o-hydroksyfenylooctowy, gentyzowy, p-hydroksybenzoesowy, ferulowy i 3,4-dihydroksyfenylooctowy. Związki te pobudzają pracę przewodu pokarmowego. Kwasy protokatechowy i p-hydroksybenzoesowy stymulują czynność wydzielniczą żołądka; kwas kawowy i ferulowy działają żółciopędnie i żółciotwórczo. Kwasy p-kumarowy, wanilinowy i kawowy wykazują działanie przeciwbakteryjne. W zielu C. erythraea wykryto również obecność kwasu cynamonowego, benzoesowego i fenylooctowego.

Terpenoidy
Z całych roślin tysiącznika wyizolowano triterpeny (kwas oleanolowy, a- i ß-amyryna, erytrodiol, erytoryna) i fitosterole (ß-sitosterol, stigmasterol, kampesterol, brassikasterol i delta-7-stigmasterol).

dr n. farm. Ewelina Piątczak

Piśmiennictwo:
van der Beek T.A., Lankhorst van P.P., Verpoorte R., Baerheim A. Isolation of the secoiridoid glucoside sweroside from Tabernaemontana psorocarpa. Planta Med. 44/1982:30-31; Borkowski B. Zarys farmakognozji. PZWL, Wwa 1974; www.botanical.com; Bown D. Encyclopaedia of herbs and their uses. Dorling Kindersley, Publishing Incorporated 1995; Broda B. Zarys botaniki farmaceutycznej. PZWL, Wwa 2002; Jäger E. Centaurium Hill; Vergleichende chronologie der Zentraleuropäischen Flora, band II; 349 b, c, d, VEB Gustaw Fischer Verlag, Jena 1978, 352-53; European Pharmacopoeia 2010. Centaurii herba Main vol. 7.0, 7th ed. DEQS, Strasburg, 1095-96; Horikawa H., Nagashima H., Hagiwara Y. Pharmacological studies of swertiamarin extracted from Swertiae herba. Jap. J. Pharmacol. 1973, 23rd suppl. s. 243; Janković T., Krstić D., Šavikin-Fodulović K., Menković N., Grubišić D. Xanthone compounds of Centaurium erythraea grown in nature and cultured in vitro. Pharm. Pharmacol. Lett. 10/2000:23-25; Janković T., Krstić D., Šavikin- -Fodulović K., Menković N., Grubišić D. Xanthones and secoiridoids from hairy root cultures of Centaurium erythraea and C. pulchellum. Planta Med. 68/2002:944-46; Jędrzejko K.A. Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list; Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Śląska AM, Katowice 2001; Kączkowski J. Biochemia roślin. PWN, Wwa 1985; Kondo Y., Takano F., Hojo H. Suppresion of chemically and immunologically induced hepatic injures in by gentiopicroside in mice. Planta Med 60/1993:414-16; Kumarasamy Y., Nahar L., Cox P.J., Jaspars M., Sarker S.D. Bioactivity of secoiridoid glucosides from Centaurium erythraea. Phytomedicine 10/2003:344-47; Kumarasamy Y., Nahar L., Sarker S.D. Bioactivity of gentiopicroside from the aerial parts of Centaurium erythraea. Fitoterapia 74/2003:151-54; Nowiński M. Dzieje upraw i roślin leczniczych. PWRiL, Wwa 1980; Ożarowski S., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987; Pauli G.F., Nauman M., Fischer N.H. Application of soft pulse 1D NMR-sweroside from a potential native American anti TB drug. Spectroscopy Lett. 28/1995:903-13; Penso G. Index plantarum medicinalium totus mundi eorumque synonymorum. OEMF, Milano, 1026; Rojas A., Bah M., Rojas J.I., Gutierrez D.M. Smooth muscle relaxing activity of gentiopicroside isolated from Gentiana apathacea. Planta Med. 66/2000:765-67; Schimmer O., Mauthner H. Polymethoxylated xanthones from the herb of of Centaurium erythraea with strong antimutagenic properties in Salmonella typhimurium. Plant. Med. 62/1996:561-64; van der Sluis W.G. Secoiridoids and xanthones in the genus Centaurium Hill (Gentianaceae). A Pharmacognostical Study. Drukkerij Elinkwijk bv, Utrecht 1985; Talagi S., Hamaki M., Yumioka E., Nishimura T., Sakina K. Studies on the constituents of Erythraea centaurium (Linne) Persoon. II. The structure of centauroside, a new bis-secoiridoid glucoside. Yakugaku Zasshji 102/1982:313- 17; Vágnerova H. Micropropagation of common centaury (Centaurium erythraea Rafn), in: Bajaj YPS, (ed) Biotechnology in Agriculture and Forestry, vol. 19. High Tech and Micropropagation III. Springer-Verlag Berlin, Heidelberg 1992, pp. 388-98; Valentao P., Fernandes E., Carvalho F., Andrade P.B., Seabra R.M., Bastos M. Antioxidant activity of Centaurium erythraea infusion evidenced by its superoxide radical scavenging and xanthine oxidase inhibitory activity. J. Agric. Food Chem. 49/2001:3476-79.