Tysiącznik zwyczajny
– nie taki zwyczjny
Centaurium erythraea Rafn, Erythraea centaurium L.,
Pers., Gentiana centaurium L. krótko mówiąc,
tysiącznik zwyczajny, znany też jako centuria
zwyczajna, centuria pospolita, tysiącznica pospolita. Już
sama wielość nazw wskazuje, że to roślina wyjątkowa.
Może być dwuletnia lub jednoroczna,
należy do rodziny goryczkowatych
Gentianaceae, która obejmuje około
tysiąca gatunków (w Polsce 22). Rodzaj
Centaurium liczy 30-50 gatunków,
w Polsce występują 3.
W stanie naturalnym tysiącznik występuje
w całej Europie, po północną
Skandynawię. W Polsce występuje
na obszarze całego kraju, głównie
na leśnych łąkach, polanach, suchych
zboczach i w widnych zaroślach. Ze
względu na surowiec, naturalne stanowiska
tysiącznika zostały bardzo
zubożone. W wielu krajach, również w
Polsce, jest wpisany na Czerwoną Listę
gatunków zagrożonych wyginięciem.
W Polsce znajduje się pod częściową
ochroną gatunkową.
Morfologia
Tysiącznik dorasta do 50 cm wysokości. W pierwszym roku
wykształca rozetę odwrotnie jajowatych liści, w drugim
pojedynczą łodygę, która jest kanciasta, pusta w środku,
zwykle nie rozgałęziona. Liście wyrastają po dwa, w nakrzyżległych
okółkach, które obejmują na wpół łodygę.
Dolne liście są ukształtowane w różyczkę. Liście siedzące,
bezwłose, krótkoogonkowe, odwrotnie jajowate, całobrzegie,
na szczycie tępe lub lekko zaostrzone o długości
około 5 cm i szerokości do 2,5 cm, ku wierzchołkowi
łodygi wyraźnie zmniejszające się. Kwiaty są drobne, promieniste,
czerwonoróżowe, rzadziej białe. Kwiatostany
zebrane w wierzchotki dwuramienne. Okwiat podzielony
na kielich i koronę. Korona zbudowana z 5 różowofioletowych
płatków długości około 5 mm. Kielich rurkowaty,
o 5 lancetowatych, zaostrzonych działkach. Kwiaty
mają 5 pręcików. Centuria kwitnie od lipca do września.
Owocem jest podłużna torebka długości około 10 cm,
żółtozielonkawa. Nasiona są liczne, bardzo drobne,
brunatne.
Tradycja i współczesność
Właściwości lecznicze tysiącznika znane były już w V
i IV w. p.n.e. Wiemy o tym z dzieł wybitnych medyków
Dioskorydesa i Pliniusza, żyjących w I w. p.n.e. Centurię
znali też i cenili Gallowie oraz wybitny chemik i lekarz
Paracelsus (*1493 †1541).
Nasze czasy potwierdziły lecznicze właściwości tej rośliny.
Współczesny surowiec farmakopealny Centaurii herba
to części nadziemne, całe łodygi z liśćmi C. erythraea,
ścinane na początku zakwitania, od lipca do września,
wysuszone w miejscach przewiewnych i zacienionych,
o wskaźniku goryczy nie mniejszym niż 50.
C. herba nie pochodzi tylko z jednego gatunku Centaurium.
W niektórych farmakopeach może pochodzić też
z Centaurim majus (Pharm. Port. III, 1876; Pharm. Franc.
VIII, 1965), z C. pulchellum (Pharm. Ross. IX, 1961; Hung.
Pharm. III, 1970) czy C. littorale (Hung. Pharm. III, 1970).
Ziele tysiącznika znajdujemy w wykazie leków pochodzenia
roślinnego, które uzyskały certyfikaty Ministerstwa
Zdrowia i Opieki Społecznej w Polsce (1993-99).
Roślina dostarcza surowców do produkcji leków weterynaryjnych,
jest w wykazie leków pozalekospisowych
i w Indeksie roślin leczniczych świata.
Działanie lecznicze
surowców goryczowych, do których zalicza się ziele tysiącznika,
polega przede wszystkim na pobudzaniu łaknienia,
głównie na drodze odruchowej, poprzez ośrodkowy
układ nerwowy. Mechanizm działania polega na
podrażnieniu nerwów smakowych, których zakończenia
znajdują się w kubkach smakowych. Wywołuje to reakcję
mózgu i pobudzenie czynności wydzielniczej gruczołów
ślinowych i żołądka.
Surowiec jest znany jako środek w zaburzeniach żołądkowych,
pobudza ruchy perystaltyczne jelit, zwiększa
wydzielanie śliny i soków żołądkowych, poprawia
ukrwienie błony śluzowej żołądka, ułatwia trawienie
i przyswajanie pokarmów. W większych dawkach wykazuje
działanie żółciopędne i żółciotwórcze. Jest stosowane
w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego.
Ze względu na właściwości przeciwzapalne, ziele tysiącznika
jest używane zewnętrznie w chorobach skórnych
(egzemy, owrzodzenia).
Znane są również jego właściwości przeciwbólowe i przeciwgorączkowe.
Zalecane jest podawanie przetworów
z ziela osobom po długotrwałych i ciężkich chorobach
oraz rekonwalescentom po operacjach. Ziele często jest
używane w kombinacjach z innymi roślinami leczniczymi:
rumianem szlachetnym Chamaemelum nobile, wiązówką
błotną Filipendula ulmaria, prawoślazem lekarskim
Althaea officinalis.
Ziele tej rośliny wcześniej było stosowane w lecznictwie
ludowym, gdzie jest stosowane do dziś przy krzywicy, omdleniach, zaburzeniach miesiączkowania, zaparciach,
przeciw hemoroidom. Obecne w zielu substancje
gorzkie są stosowane w postaci preparatów galenowych
(nalewki, wyciągi, odwary – Tinctura amara), także
w postaci tabletek.
W przemyśle spożywczym
ziele jest stosowane do produkcji likierów i napojów
energetyzujących. C. erythraea to uznane przez Radę
Europy naturalne źródło substancji dodawanych do
żywności dla poprawy ich smaku, zaliczane do kategorii
N2 (może być dodawane w małych ilościach).
W Stanach Zjednoczonych gorzkie właściwości ziela tysiącznika
są wykorzystywane w napojach alkoholowych
i bezalkoholowych, maksymalna dozwolona zawartość
to 0,0002-0,0008%.
Metabolity wtórne
Rośliny z rodzaju Centaurium są bogatym źródłem wielu
biologicznie czynnych metabolitów wtórnych. Są to
glikozydy sekoirydoidowe, alkaloidy monoterpenowe,
polifenole (ksantony, kwasy fenolowe, kumaryny, flawonoidy),
triterpeny, sterole, żywice, gumy, woski, śladowe
ilości olejku eterycznego.
Sekoirydoidy
są głównymi składnikami ziela, w dużej mierze odpowiedzialnymi
za opisane wyżej lecznicze działanie surowca.
Do najczęściej spotykanych sekoirydoidów w C. erythraea
należą swertiamaryna, swerozyd, gencjopikrozyd
i centaurozyd.
Swertiamaryna
występuje we wszystkich częściach tysiącznika, głównie
w liściach i łodydze. Związek ten wykazuje aktywność
przeciwbakteryjną, hepatoochronną, cytotoksyczną,
pobudza wydzielanie żółci, zwiększa wydzielanie śliny,
korzystnie wpływa na pracę trzustki.
Swerozyd
występuje głównie w owocach. Wykazano, że związek
ten hamuje wzrost niektórych bakterii działa hepatoochronnie
i cytotoksycznie.
Gencjopikrozyd
to związek, który występuje we wszystkich częściach rośliny,
ale głównie w korzeniach. Oczyszcza krew, przynosi
ulgę w niestrawności, żółtaczce, reumatyzmie, ranach
i owrzodzeniach. Wykazuje działanie bakteriobójcze
przeciwko wielu szczepom bakterii. W doświadczeniach
na myszach wykazano, że gencjopikrozyd zabezpiecza
wątrobę przed chemicznymi i immunologicznymi
uszkodzeniami.
Centaurozyd
jest diglukozydem sekoirydoidowym, wyizolowanym
z całych roślin C. erythraea.
Alkaloidy
Najbardziej znanym i najwcześniej odkrytym alkaloidem
jest gencjanina. Jest ona pochodną kwasu nikotynowego
i jest stosowana w chorobach skórnych, żółtaczce
i schorzeniach pęcherzyka żółciowego. Udowodniono
również działanie przeciwrobacze tego związku. W zielu
C. erythraea wykryto oprócz gencjaniny jeszcze dwa
inne alkaloidy: gancjoflawinę i gancjanidynę.
Polifenole
wyizolowane z C. erythraea to ksantony, które wykazują
silne działanie antyoksydacyjne i antymutagenne oraz
flawonoidy (kwercetyna, rutyna, izokwercetyna). Metabolity
te są obecne zarówno w nadziemnych częściach
C. erythraea, jak i w korzeniach. Najczęściej spotykanymi
ksantonami w tysiączniku są eustomina, dimetyloeustomina,
metylobellidifolina, dekuzatyna. Eustomina i demetyloeustomina,
wyizolowana z nadziemnych części
C. erythraea, wykazują silne działanie przeciwmutagenne
w teście Ames`a. Ksantony wykazują też efekt tuberkulostatyczny,
silne działanie antymutagenne i cytotoksyczne
przy białaczce, nowotworach sutka i jelita grubego.
Wykazano również przeciwmalaryczne właściwości
ksantonów przeciw zarodźcowi malarii Plasmodium falciparum.
Ponadto, udowodniono także żółciotwórcze,
diuretyczne, bakteriobójcze, antywirusowe i antydepresyjne
właściwości niektórych ksantonów.
Kwasy fenolowe
Z literatury wynika, że wyciąg chloroformowy z ziela
C. erythraea zawiera kwasy p-kumarowy, kawowy, syringowy,
synapowy, wanilinowy, protokatechowy oraz
kwasy o-hydroksyfenylooctowy, gentyzowy, p-hydroksybenzoesowy,
ferulowy i 3,4-dihydroksyfenylooctowy.
Związki te pobudzają pracę przewodu pokarmowego.
Kwasy protokatechowy i p-hydroksybenzoesowy stymulują
czynność wydzielniczą żołądka; kwas kawowy
i ferulowy działają żółciopędnie i żółciotwórczo. Kwasy
p-kumarowy, wanilinowy i kawowy wykazują działanie
przeciwbakteryjne. W zielu C. erythraea wykryto również
obecność kwasu cynamonowego, benzoesowego
i fenylooctowego.
Terpenoidy
Z całych roślin tysiącznika wyizolowano triterpeny (kwas
oleanolowy, a- i ß-amyryna, erytrodiol, erytoryna) i fitosterole
(ß-sitosterol, stigmasterol, kampesterol, brassikasterol
i delta-7-stigmasterol).
dr n. farm. Ewelina Piątczak
Dr n. farm. Ewelina Piątczak
jest absolwentką Wydziału
Biologii i Nauk o Ziemi
Uniwersytetu Łódzkiego.
W 2004 uzyskała stopień doktora
nauk farmaceutycznych
w Zakładzie Biologii i Botaniki
Farmaceutycznej UM w Łodzi,
gdzie obecnie pracuje. Zainteresowania
zawodowe: kultury
in vitro roślin leczniczych,
genetyczna transformacja
roślin, fitochemia.
|
Piśmiennictwo:
van der Beek T.A., Lankhorst van P.P., Verpoorte
R., Baerheim A. Isolation of the secoiridoid
glucoside sweroside from Tabernaemontana
psorocarpa. Planta Med. 44/1982:30-31; Borkowski
B. Zarys farmakognozji. PZWL, Wwa 1974;
www.botanical.com; Bown D. Encyclopaedia of
herbs and their uses. Dorling Kindersley, Publishing
Incorporated 1995; Broda B. Zarys botaniki
farmaceutycznej. PZWL, Wwa 2002; Jäger E.
Centaurium Hill; Vergleichende chronologie der
Zentraleuropäischen Flora, band II; 349 b, c, d,
VEB Gustaw Fischer Verlag, Jena 1978, 352-53;
European Pharmacopoeia 2010. Centaurii herba
Main vol. 7.0, 7th ed. DEQS, Strasburg, 1095-96;
Horikawa H., Nagashima H., Hagiwara Y. Pharmacological
studies of swertiamarin extracted
from Swertiae herba. Jap. J. Pharmacol. 1973, 23rd
suppl. s. 243; Janković T., Krstić D., Šavikin-Fodulović
K., Menković N., Grubišić D. Xanthone
compounds of Centaurium erythraea grown in
nature and cultured in vitro. Pharm. Pharmacol.
Lett. 10/2000:23-25; Janković T., Krstić D., Šavikin-
-Fodulović K., Menković N., Grubišić D. Xanthones
and secoiridoids from hairy root cultures of
Centaurium erythraea and C. pulchellum. Planta
Med. 68/2002:944-46; Jędrzejko K.A. Medicinal
plants and herbal materials in use in Poland:
a check list; Wykaz roślin i surowców leczniczych
stosowanych w Polsce. Śląska AM, Katowice 2001;
Kączkowski J. Biochemia roślin. PWN, Wwa 1985;
Kondo Y., Takano F., Hojo H. Suppresion of chemically
and immunologically induced hepatic
injures in by gentiopicroside in mice. Planta Med
60/1993:414-16; Kumarasamy Y., Nahar L., Cox P.J.,
Jaspars M., Sarker S.D. Bioactivity of secoiridoid
glucosides from Centaurium erythraea. Phytomedicine
10/2003:344-47; Kumarasamy Y., Nahar
L., Sarker S.D. Bioactivity of gentiopicroside
from the aerial parts of Centaurium erythraea.
Fitoterapia 74/2003:151-54; Nowiński M. Dzieje
upraw i roślin leczniczych. PWRiL, Wwa 1980;
Ożarowski S., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze
i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987;
Pauli G.F., Nauman M., Fischer N.H. Application
of soft pulse 1D NMR-sweroside from a potential
native American anti TB drug. Spectroscopy
Lett. 28/1995:903-13; Penso G. Index plantarum
medicinalium totus mundi eorumque synonymorum.
OEMF, Milano, 1026; Rojas A., Bah M.,
Rojas J.I., Gutierrez D.M. Smooth muscle relaxing
activity of gentiopicroside isolated from Gentiana
apathacea. Planta Med. 66/2000:765-67; Schimmer
O., Mauthner H. Polymethoxylated xanthones
from the herb of of Centaurium erythraea with
strong antimutagenic properties in Salmonella
typhimurium. Plant. Med. 62/1996:561-64; van
der Sluis W.G. Secoiridoids and xanthones in the
genus Centaurium Hill (Gentianaceae). A Pharmacognostical
Study. Drukkerij Elinkwijk bv,
Utrecht 1985; Talagi S., Hamaki M., Yumioka E.,
Nishimura T., Sakina K. Studies on the constituents
of Erythraea centaurium (Linne) Persoon. II.
The structure of centauroside, a new bis-secoiridoid
glucoside. Yakugaku Zasshji 102/1982:313-
17; Vágnerova H. Micropropagation of common
centaury (Centaurium erythraea Rafn), in: Bajaj
YPS, (ed) Biotechnology in Agriculture and Forestry,
vol. 19. High Tech and Micropropagation
III. Springer-Verlag Berlin, Heidelberg 1992, pp.
388-98; Valentao P., Fernandes E., Carvalho F.,
Andrade P.B., Seabra R.M., Bastos M. Antioxidant
activity of Centaurium erythraea infusion
evidenced by its superoxide radical scavenging
and xanthine oxidase inhibitory activity. J. Agric.
Food Chem. 49/2001:3476-79.
|