Tymianek
- leczy i smakuje
Rajski aromat tymianku, najmocniejszy w gorącym,
śródziemnomorskim klimacie, opiewano w wielu
utworach, od Wergiliusza do Kiplinga. W starożytnej
Grecji ceniono ziele tymianku jako przyprawę, lek
i kadzidło oraz symbol odwagi. Zapach tymianku był też
wyrazem elegancji. Rzymscy legioniści kąpali się w wodzie
z tymiankiem dla pięknego zapachu i po to, by dodać
sobie męstwa.
Pierwsze ślady stosowania tymianku w lecznictwie pochodzą
ze starożytnej Mezopotamii. Późniejsze znaleziono
w papirusie Ebersa. W starożytnej Grecji Dioskorydes
zalecał miodowe wyciągi z tymianku w chorobach płuc.
Legiony rzymskie, a później w XI w. benedyktyni, rozpowszechnili
ziele tymianku w ówczesnym świecie. Do
Polski dotarł w czasach królowej Bony. W średniowieczu
tymianek uważany był za ziele czarodziejskie i często
pełnił rolę amuletu wręczanego przez damy rycerzom
podczas turniejów.
Ziele tymianku Thymi herba
pozyskuje się z dwóch gatunków rodzaju Thymus L., z rodziny
Lamiaceae (jasnotowatych), dawniej Labiatae (wargowych):
tymianek pospolity Thymus vulgaris L. i tymianek
hiszpański Thymus zygis L. Nazwa Thymus pochodzi
od greckiego thymon, co oznacza odwagę i męstwo.
Tymianek pospolity to wieloletnia, wiecznie zielona, niska
krzewinka o wysokości do 20-40 cm, pochodząca z rejonu
Morza Śródziemnego, o łodydze wzniesionej, silnie
gałęzistej. Liście ma naprzeciwległe, jajowate lub podługowato
lancetowate, gruczołowato kropkowane. Kwiaty
drobne, w kątach liści, o dwuwargowym, dzwonkowatym
kielichu i koronie różowawej lub liliowej.
Surowcem są otarte liście i kwiaty, zebrane w okresie kwitnienia,
suszone w przewiewie, w cieniu, w temperaturze
nie wyższej niż 35oC. Z ziela, przez destylację z parą wodną,
otrzymuje się olejek tymiankowy Thymi aetheroleum.
Jego główny składnik to tymol, odkryty przez niemieckiego
chemika Caspara Neumanna, który w roku 1719
wyizolował z olejku tymiankowego krystaliczny związek
i nazwał go kamforą tymiankową. To właśnie był tymol.
Chemizm
Znanych jest 6 chemotypów gatunku Thymus vulgaris L.,
z różnym składem występujących w nich olejków eterycznych.
Tylko typ tymolowy, z tymolem jako składnikiem
dominującym, opisany jest w Farmakopei Europejskiej.
Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 1% olejku,
z głównymi monoterpenami o charakterze fenoli, tymolem
i karwakrolem, oraz linalol, p-cymen, gamma-terpinen,
limonen, ß-myrcen i terpinen 4-ol.
Kwasy fenolowe: rozmarynowy (0,15-1,35%), kawowy.
Flawonoidy: glikozydy apigeniny, luteoliny, 6-hydroksyluteoliny
i ich 6-metylowe pochodne kirsilineol, eriodictinol, tymonin. Triterpeny: kwas ursolowy, oleanolowy
i ich pochodne. Węglowodany: około 8% polisacharydów,
około 1% cukrów prostych. Długołańcuchowe nasycone
węglowodory i alifatyczne aldehydy.
Tymianek należy do najstarszych ziół przyprawowych
świata, a jego znaczenie w sztuce kulinarnej dorównuje
znaczeniu w medycynie. Szczególnie kuchnie włoska,
francuska i hiszpańska swój specyficzny
charakter zawdzięczają zapachowi
tymianku.
W terapii
tymianek stosowany był od wieków.
Po raz pierwszy został wprowadzony
oficjalnie jako surowiec leczniczy
w roku 1938, przez firmę Madaus. Klasyfikuje
się obecnie ziele tymianku jako
lek tradycyjny, stosowany w chorobie
z przeziębienia, nieżycie oskrzeli i górnych
dróg oddechowych, wspomagająco
w kokluszu i w stanach zapalnych
jamy ustnej i gardła, w halitozie i zapaleniu
dziąseł, także w leczeniu zaburzeń
układu pokarmowego i w niestrawności.
Olejek eteryczny Thymi aetheroleum
i izolowany tymol, jako składniki różnych
preparatów o działaniu antyseptycznym,
stosowane są głównie w leczeniu dolegliwości
układu oddechowego, także
w postaci inhalacji.
Działanie spazmolityczne
wyciągów z tymianku przypisywano
związkom fenolowym zawartym
w olejku. C. van den Broucke i J. Lemli
wykazali (1982-83), na izolowanych
tchawicy i jelicie świnki morskiej, że
fenole olejku przeciwdziałają kurczącemu
działaniu acetylocholiny i histaminy,
ale ich zawartość w preparatach
wodnych jest zbyt mała, by działały przeciwskurczowo.
Efekt rozkurczający warunkują polimetoksy flawony. Etanolowy
wyciąg z tymianku i izolowane z niego flawonoidy:
tymonina, kirsilineol, luteolina i 8 metoksy-kirsineol, działały rozkurczająco na izolowane narządy, w stopniu
zależnym od dawki. Wyciąg etanolowy z ziela tymianku,
o oznaczonej zawartości tymolu (0,072%) i karwakrolu
(0,05%), chronił izolowaną tchawicę świnki morskiej, zależnie
od dawki, przed skurczem wywoływanym przez
chlorek baru, histaminę i PGF2?. Podobnie działał wyciąg
wodny na izolowaną tchawicę, w stopniu zależnym od
dawki (0,25-1%), zbliżonym do działania teofiliny w stężeniu
od 0,25-1 mM.
W badaniach in vitro tymol okazał się silnym agonistą
adrenoreceptorów a1, a2 i ß, a jego działanie spazmolityczne
obserwowano już w stężeniu >10-6 M. W stężeniu
10-4 M obniżał spontaniczną kurczliwość mięśni gładkich
żołądka świnki morskiej, w stężeniach wyższych działał
spazmolitycznie z siłą 1:10, w porównaniu z papaweryną.
Przeciw patogenom
Hamowanie wzrostu patogenów przez związki czynne
ziela tymianku to właściwość istotna dla wykorzystania
tego surowca w chorobach infekcyjnych. Wykazano, że
wyciągi z ziela, otrzymywane przy użyciu rozpuszczalników o różnej polarności,
oraz olejek eteryczny, działają przeciw wielu szczepom chorobotwórczym bakterii,
grzybów i drożdży, m.in. Helicobacter pylori, Mycobacterium tuberculosis, Moraxella
catarrhalis, Klebsiella pneumoniae, Diplococcus pneumoniae, Candida albicans.
Szerokie spektrum aktywności wykazuje też olejek tymiankowy, przeciwdziałając
rozwojowi wielu szczepów bakterii Gram+ i Gram-. Uważano, że tę aktywność warunkują związki
fenolowe, głównie tymol i karwakrol. Okazało się, że nie tylko one. W badaniach porównujących
działanie przeciwbakteryjne olejków – otrzymanych z czterech chemotypów tymianku: typ tymolu, geraniolu,
linalolu i terpinenu 4-ol – wykazano podobne działanie wszystkich olejków: silne przeciw bakteriom
Gram+, słabsze przeciw bakteriom Gram-.
Olejek tymiankowy hamował wzrost bakterii Streptococcus
pyogenes, powodujących zapalenie migdałków,
bakterii Propionibacterium acnes odpowiedzialnych za
rozwój trądzika i Helicobacter pylori, biorących udział
w powstawaniu choroby wrzodowej.
Silne właściwości antyseptyczne wykazuje tymol, używany
kiedyś przez dentystów do odkażania ubytków zębowych.
Wykazano, że nie tylko hamuje wzrost bakterii
chorobotwórczych, ale w stopniu zależnym od dawki
zmniejsza infekcję komórek nabłonka sutka bydlęcego
przez szczep Streptococcus ureus.
Przeciwzapalnie
Badania z końca minionego wieku wskazywały, że tymianek
i jego składniki mogą hamować powstawanie stanu
zapalnego. Wyciągi z surowca zmniejszały wydzielanie
prostaglandyn. W jednej z prac wykazano, że płynny wyciąg
z Thymi herba, o zawartości 0,072% tymolu i 0,005%
karwakrolu, hamował uwalnianie z makrofagów linii
MM6 prostaglandyny PGE2 słabiej niż indometacyna, ale
znacznie silniej niż kwas acetylosalicylowy. W kolejnym
badaniu wyciąg z tymianku, sporządzony 96% etanolem,
hamował aktywność hialuronidazy, zmniejszając
aktywność enzymu do 35,5%.
Olejki eteryczne z 3 gatunków tymianku – T. vulgaris,
T. zygis i T. hyemalis – zawierające jako główne składniki
tymol, karwakrol, borneol i 1,8 cyneol, inkubowane
z makrofagami otrzymanymi z monocytów, zmniejszały
wydzielanie mediatorów stanu zapalnego TNF-?, IL-1B
i IL-6 oraz zwiększały poziom przeciwzapalnie działającej
cytokiny IL-10.
Antyoksydacyjnie
To działanie tymianku i olejku eterycznego z surowca warunkują
związki fenolowe i flawony. Wykazano ochronne
działanie wyciągu z tymianku przed uszkadzającym
DNA działaniem nadtlenku wodoru i 2,3 dimetoksy
1,4 naftochinonu. W komórkach, traktowanych wyciągiem
przed zastosowaniem środków uszkadzających,
stwierdzono niższy poziom oksydacyjnych uszkodzeń
DNA. Porównanie aktywności przeciwutleniającej olejków
eterycznych z tymianku, lebiodki i cząbru, z silnym
syntetycznym antyoksydantem ionolem, wykazało podobne
działanie olejków, słabsze niż ionolu.
Hepatoprotekcja
To działanie olejku tymiankowego wykazano w badaniach
z udziałem zwierząt. Podawany dootrzewnowo
olejek, tymol lub karwakrol w dawce 125 mg/kg masy
ciała, chronił przed uszkadzającym wątrobę działaniem
czterochlorku węgla, znacznie obniżając poziom
transaminazy glutaminianowej w stosunku do grupy
kontrolnej. Skuteczność olejku i karwakrolu była zbliżona do skuteczności sylimaryny stosowanej w dawce 35 mg/kg
masy ciała. Podobne efekty uzyskano, podając olejek
tymiankowy myszom, które zostały potraktowane później
acetominofenonem. Poziom enzymów, markerów
stopnia uszkodzenia wątroby, transferaz AST, ALP oraz
alkalicznej fosfatazy ALT – był znacznie niższy w grupie,
w której stosowano profilaktykę niż w grupie kontrolnej.
W badaniach histopatologicznych okazało się, że podanie
olejku zapobiegło także nekrozie wątroby, powodowanej
przez acetaminofen.
Aktywność cytotoksyczna
Poszukiwanie leków przeciwnowotworowych obejmuje
także świat roślin. Niektóre substancje naturalne wpływają
na procesy prowadzące do rozwoju nowotworu.
Nieliczne dotychczas badania wykazały, że także związki
czynne tymianku posiadają takie właściwości.
Olejek tymiankowy działał cytotoksyczne na komórki nowotworowe,
oporne na działanie chemioterapii. Kolejne
badania dały ciekawe, ale mało obiecujące wyniki. Thymi
aetheroleum hamował wzrost komórek ludzkiego raka
jamy ustnej, ale tylko w wysokim stężeniu, w dawkach
mniejszych niż toksyczne stymulował ich proliferację.
Tymol niszczył komórki melanomy B16-F10, ale w małym
stopniu. Wyciągi wodne z różnych gatunków rodziny Lamiaceae,
m.in. z ziela tymianku, zawierające głównie związki
fenolowe, uszkadzały komórki ludzkiego raka sutka.
Badania kliniczne
Wykonano tylko dwie prace kliniczne, dotyczące działania
wykrztuśnego tymianku. W pierwszej, z udziałem
60 pacjentów z infekcjami układu oddechowego i kaszlem,
porównywano skuteczność syropu tymiankowego
i bromheksyny. Oba leki łagodziły dolegliwości w podobnym
stopniu.
Wieloośrodkowe badania z udziałem 154 dzieci z nieżytem
lub zapaleniem oskrzeli, dotyczyły skuteczności syropu
tymiankowego. Stwierdzono zmniejszenie dokuczliwości
kaszlu i ułatwienie odkrztuszania u 93,5% pacjentów.
Wykonano 6 prac klinicznych preparatów złożonych, zawierających
poza wyciągiem z tymianku, wyciągi z korzeni
pierwiosnka lub liści bluszczu. Wszystkie preparaty łagodziły
dolegliwości powodowane przez infekcje układu
oddechowego i były dobrze tolerowane przez pacjentów.
Bolesne miesiączkowanie
to przykra dolegliwość młodych kobiet. Stosowane
w łagodzeniu bolesnych skurczów leki syntetyczne mogą
powodować efekty uboczne. Przeprowadzono badania
kliniczne z udziałem 120 studentek w wieku 18-25 lat, cierpiących
w okresie miesiączki. Pacjentki, podzielone na
2 grupy, przyjmowały Broncho T.U. – preparat naturalny
z olejkiem tymiankowym lub ibuprofen. W obu grupach obserwowano zmniejszenie bólu i okresu występowania
dolegliwości w podobnym stopniu.
Ziele z przyszłością
Klasyfikacja tymianku tylko jako leku tradycyjnego wynika
z braku wystarczającej ilości badań udowadniających
skuteczność i bezpieczeństwo stosowania surowca.
Długa historia obecności tymianku w terapii, jako leku
o wielokierunkowym działaniu, znajduje uzasadnienie
w wynikach prowadzonych badań. Wskazują one także
kierunki poszukiwań innych niż dotychczas możliwości
stosowania leków z tymianku w lecznictwie. Właściwości
antyoksydacyjne, ochronny wpływ na wątrobę, cytotoksyczność
w stosunku do komórek nowotworowych, działanie
przeciwzapalne – to nowe kierunki badań i być może
nowe możliwości wykorzystania ziela tymianku w terapii.
dr n. farm. Jadwiga Nartowska
Dr n. farm. Jadwiga Nartowska
- wieloletni adiunkt w Katedrze
Farmakognozji i Molekularnych
Podstaw Fitoterapii Warszawskiego
Uniwersytetu Medycznego.
Jest członkinią komitetu redakcyjnego
dwutygodnika Farmacja
Polska, Polskiego Towarzystwa
Immunologii Doświadczalnej
i Klinicznej, Polskiego Towarzystwa
Farmaceutycznego.
|
Piśmiennictwo:
Alinkina E.S., Misharina T.A., Fatkullina L.D. Antiradical properties of oregano, thyme, and savory essentials oils. Priki. Bokhim. Mikrobiol.
49(1)/2013; 82-87; Berdowska I., Zieliński B., Fecka I., Saczko J., Gamian A. Cytotoxic impast of phenolics from Lamiaceae species on human breast
cancer cells. Food Chem. 141(2)/2013; 13132-21; van der Broucke C.O., Lemli J.A., Lamy J. Action spasmolityque des flavones de differentes especesde Thymus.
Plantes Med. Phytother. 16/1982, 310-17; van der Broucke C.O., Lemli J. Spasmolitic activity of the flavonoids from Thymus vulgaris. Pharm. Weekbl.
Sci. Ed. 5/1983: 9-14; Bruneton J. Pharmacognosy, phytochemistry medicinal plants. Lavoisier, Londres, New York, Paris 1999; Direkvand-Moqhadam
A., Khosravi A. The impact of a novel herbal Shirazi Thymus vulgaris on primary dysmenorrhea in comparison to the classical chemical Ibuprofen.
J. Res. Med.Sci. 17(7)/2012, 668-70; EMEA: Assessment report for the development of community monographs and for inclusion oh herbal substance(s),
preparation(s) or combinations thereof of in the list. London 2008; ESCOP Monographs. Thieme, Stuttgart, New York 2003; Esmaelli D., Mobarez A.M.,
Tohidpour A. Anti-helicobacter pylori activites of shoya powder and essentials oils of Thymus vulgaris and Eucalyptus globulus. Open. Microbiol. J.
6/2012, 65-69; Grespan R., Aquiar R.P. Gubili F.N., Fuso R.R., Hermandes L., Bersami Amado C., Cuman R.K. Hepatoprotective effects of pretreatment
with Thymus vulgaris essential oil in experimental model of acetaminophen-induced injury. Based Complement Alternat. Med. 2014, Pub. Med. PMID:
24639884; Hossain M.A., Al.-Raqmi K.A., Vveli A.M., Al-Rivami Q. Study of total phenol, flavonoids contents and phytochemical screening of various
leaves crude extracts of locally grown Thymus vulgaris. Asian. Pac. J. Trop. Biomed. 3(9)/2013, 705-10; Jambor J. Rośliny lecznicze od aloesu do żeń-szenia.
Farmapress, Wwa 2006; Kohlműnzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1998; Kozics K., Klusova V., Srancikova A., Kusznierewicz B., Horvathova E.
Effects of Salvia officinalis and Thymus vulgaris on oxidant-induced DNA damage and antioxidant status in HepG2 cells. Food Chem. 141(3)/2013, 2198-206;
Krill D., Madden J., Huncik K., Moeller P.D. Induced thyme product prevents VEGF-induced migration in human umbilical vein endothelial cells. Biochem.
Biophys. Res. Commun. 403(3-4)/2010, 275-81; Lambert Ortiz E. Wielka księga ziół i przypraw. Twój Styl, Wwa 1998; Matławska I. Farmakognozja. AM
Poznań 2005; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1957; Okaňa A., Regleto G. Effects of Thyme extract oils from Thymus vulgaris, Thymus zygis,
and Thymus hyemalis on cytokinez production and gene expression of oxLDL-stimulated THP-1-macrophages. J. of Obesity 2012, AD qo4706, 11pages;
Stooka H., Kubo I. Effects of thymol on B16-F10 melanoma cells. J. Agric. Food Chem. 60(10)/2012, 2746-52; Schmidt E., Vvanner J., Hilferi M., Girova T.,
Stoyanova A., Geissler M. Chemical composition, olfactory analysis and antibacterial activity of Thymus vulgaris chemotypes geraniol, 4-thujanol/terpinen-
4-ol. tymol and linalol cultivated in southern France. Nat. Prod. Commun. 7(8)/2012, 1095-98; Sertel S., Eichnorn T., Plinkert P.K., Efferth T. Cytotoxicity
of Thymus vulgaris essential oil towards human oral cavity squamous cell carcinoma. Anticancer Research. 31/2011, 81-88; Sfeir J., Lefrancois C.,
Debre S., Liczna P. In vitro antibacterial activity of essentials oils against Streptococcus pyogenes. Evid. Based Complement. Alternat. Med. 10/2013,
1155-200; Wei Z., Zhou E., Guo C., Fu Y., Yao M., Zhang N., Yang Z. Tymol inhibits Staphylococcus ureus internalization into bosine mammary epithelial
cells by inhibiting NF-k B activation. Mikrob. Pathog. 2014, Pub. Med PMID 24563152; Zu Y., Ling L., Efferth T., Liu X., Vvu N. Activites of ten essential oils
towards Propionibacterium acnes and PC-3, A-549 and MCF-7 cancer cells. Molecules. 15(5)/2010, 3200-10.
|