Rośliny lecznicze Puszczy Knyszyńskiej

Współczesny mieszkaniec miasta ma na ogół niewielki kontakt z naturalną przyrodą. Często nie zdaje sobie sprawy z tego, że w niedalekiej okolicy znajdują się wspaniałe lasy czy rozległe łąki. Znikoma jest też znajomość roślin dziko rosnących. My – jako przyszli farmaceuci, po kursie botaniki i farmakognozji – powinniśmy znać przynajmniej rośliny o właściwościach leczniczych. Wiedzę wyniesioną z zajęć postanowiliśmy skonfrontować z naturą. A że Białystok jest otoczony lasami, nie było z tym problemu. Od razu wybór padł na

Puszczę Knyszyńską
Cel naszej wyprawy jest położony na północ i na wschód od Białegostoku, w granicach Wysoczyzny Białostockiej i Wzgórz Sokólskich. Cały obszar Puszczy znajduje się w pasie równin, utworzonych w okresie zlodowacenia środkowopolskiego, około 180-160 tysięcy lat temu. Typowe dla Puszczy, liniowo ukształtowane wzgórza morenowe, utworzyły się w skutek oddziaływania ruchu lądolodu i wód topniejącego lodowca. Tak powstały doliny rzeczne oraz liczne niecki wytopiskowe, a we wschodniej części Puszczy, z wypływających spod masy lodu piasków i żwirów, rozległe pola sandrowe. Obok Puszczy Białowieskiej i Augustowskiej, Puszcza Knyszyńska stanowi ogromny, zwarty kompleks leśny, będący pozostałością po bezkresnych obszarach leśnych tej części kontynentu, porastających go w prawie nie zmienionym kształcie do XVI w. Należała wówczas do Radziwiłłów, później, z wyjątkiem niewielkich obszarów, stanowiła dobra królewskie. Kolonizacja rozpoczęła się w XVI w. i na dobre rozwinęła się w XVII w. Wtedy też rozpoczęto na dużą skalę transport drewna do Gdańska. W czasie obu wojen światowych została silnie zdewastowana, na skutek niekontrolowanego wyrębu.

Park krajobrazowy
Od roku 1988 większość tego obszaru podlega ochronie jako Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej. Powierzchnia parku zajmuje 74.447 ha, a jego otulina to 52.255 ha, więc łączna powierzchnia to 126.702 ha. Charakterystycznym zjawiskiem Puszczy Knyszyńskiej są liczne źródliska, których doliczono się około 400. Mają one różny charakter i formy wypływu wody. Bogata jest tu również sieć hydrograficzna, w skład której wchodzi 12 rzek i rzeczek oraz niezliczona ilość strumieni. Główną rzeką jest Supraśl, która wraz z pozostałymi – Sokołdą, Słoją i Płoską – tworzy sieć rzek puszczańskich, płynących głębokimi, wciętymi w krajobraz dolinami.
Na terenie Puszczy występują również liczne torfowiska, powstałe w nieckach bezodpływowych.
Lasy stanowią ponad 80% powierzchni parku i mają charakter borealny, w niektórych przypadkach zbliżony do południowej tajgi. Większość stanowią lasy pochodzenia naturalnego, zbudowane z sosny i świerka, w tym z tzw. sosny supraskiej albo masztowej, która jest ekotypem sosny zwyczajnej, o wyjątkowo wysokim, pozbawionym gałęzi pędzie.
Aby chronić najcenniejsze fragmenty Puszczy oraz jej bezpośrednich okolic, utworzono rezerwaty przyrody. Do tej pory powstało ich 25, o łącznej powierzchni 4376 ha. Ważniejsze z nich to Rezerwat Woronicza, Bahno, Góra Pieszczana, Surażkowo i Stare Biele.
Wyniosłości terenu, doliny rzeczne, cieki, źródła, ogromny kompleks leśny, przenikające się strefy klimatyczne kontynentalna i śródziemnomorska – to wszystko umożliwia miliony kombinacji dla żyjących tu organizmów. Bytują tu obok siebie gatunki charakterystyczne dla Europy środkowej i południowej oraz dla obszarów podgórskich. Obrazują one wielkie bogactwo Puszczy Knyszyńskiej i świadczą o jej wyjątkowości. Cechą charakterystyczną terenu jest ogromna bioróżnorodność, dotycząca zarówno roślin, jak i zwierząt. Florę Puszczy tworzy około 800 gatunków roślin naczyniowych, co stanowi około 38% zespołu roślin naczyniowych Polski! Ustalono, że występują tu 52 gatunki roślin chronionych ściśle i 12 częściowo. Duża część z nich to rośliny lecznicze.

Puszcza – apteka ziołowa…
Do połowy XIX wieku medycyna stosowała głównie leki naturalne. Medycyna ludowa oparta na doświadczeniach, tradycji i wierzeniach, posługiwała się ziołami we wszystkich schorzeniach. Rośliny wykorzystywano również w celach konsumpcji, do celów religijnych i magii. Następnie tradycyjne formy użytkowania zostały zarzucone. W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie roślinami leczniczymi, ziołami kulinarnymi i ziołami stosowanymi w kosmetyce. A co w tym zakresie ma do zaoferowania Puszcza Knyszyńska? Postanowiliśmy to sprawdzić na miejscu. Ze względu na rozległość areału, wybraliśmy do tego celu fragment puszczy wokół Kopnej Góry. Znajduje się tu arboretum, gdzie prowadzona jest aklimatyzacja różnych gatunków drzew i krzewów, m.in. eleuterokoka oraz ciekawa ścieżka dydaktyczna, na której można zobaczyć życie lasu. Teren wokół Kopnej Góry to nie tylko las, ale również liczne polany i łąki wzdłuż rzeki Sokołdy, przepływającej od strony południowej. Miejsce to obfituje w wiele gatunków roślin leczniczych.
Wędrówkę rozpoczęliśmy przy siedzibie nadleśnictwa w Kopnej Górze, skąd udaliśmy się przecinką w kierunku rezerwatu Stare Biele. Po drodze napotkaliśmy charakterystyczne rośliny lecznicze boru sosnowego. Między innymi kruszynę pospolitą Rhamnus frangula, borówkę czernicę Vaccinium myrtillus, borówkę brusznicę Vaccinium vitis-idaea, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, poziomkę pospolitą Fragaria vesca i malinę właściwą Rubus idaeus.

Na polanach
i w widnych miejscach spotkaliśmy macierzankę piaskowa Thymus serpyllum, pierwiosnek lekarski Primula officinalis, nawłoć pospolitą Solidago virgaurea oraz dziką różę Rosa canina.

W rezerwacie Stare Biele
i w jego pobliżu zaobserwowaliśmy zupełnie inną roślinność. Powodem tego jest bardziej wilgotne podłoże. Naszą uwagę zwrócił bodziszek cuchnący Geranium robertianum, podbiał pospolity Tussilago farfara, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, kopytnik pospolity Asarum europaeum i marzanka wonna Galium odorata – rośliny wykorzystywane w medycynie ludowej, a obecnie, poza podbiałem, raczej rzadko stosowane w lecznictwie.

Łąka
nad rzeką Sokołdą w Kopnej Górze charakteryzuje się również urozmaiconą szatą roślinną. Pośród bujnych traw występuje tu wiele roślin leczniczych: rdest wężownik Persicaria bistorta, fiołek trójbarwny Viola tricolor, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, żywokost lekarski Symphytum officinale, kozłek lekarski Valeriana officinalis, rdest ostrogorzki Polygonum hydropiper, tatarak zwyczajny Acorus calamus czy kalina koralowa Viburnum opulus.

W ekosystemie Puszczy
zidentyfikowaliśmy jeszcze wiele innych roślin leczniczych, takich jak babka lancetowata Plantago lanceolata, przywrotnik pospolity Alchemilla vulgaris, wierzbówka kiprzyca Chamerion angustifolium, różne gatunki przetaczników Veronica, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, uczep trójlistkowy Bidens tripartita, bylica pospolita Artemisia vulgaris.

Pod ochroną
W Puszczy Knyszyńskiej ma swoje siedliska wiele gatunków leczniczych podlegających ochronie. Są wśród nich arnika górska Arnica montana, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, bagno zwyczajne Ledum palustre, konwalia majowa Convallaria majalis, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium i mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi.

W arboretum
Wędrówkę po Puszczy Knyszyńskiej zakończyliśmy krótkim spacerem po arboretum, ale tam dominowały krzewy i drzewa ozdobne – może poza dereniem, berberysem i jałowcem.

Na ogół tylko starsi ludzie zbierają dziś samodzielnie surowce z roślin leczniczych. Młodzi, jeśli już korzystają z dobrodziejstwa natury, to zwykle w formie gotowych preparatów. Czy nie warto, mając w zasięgu ręki takie dziewicze tereny, położone z dala od wielkich aglomeracji, wybrać się na wycieczkę, nasycić oko zielenią, a przy okazji przywieźć coś do domowej apteczki?

Renata Kordecka, Magdalena Wiśniewska,
Jakub Strawa, Jarosław Średnicki, Katarzyna
Sobolewska, Patrycja Truszkowska

Autorzy są studentami Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, członkami koła naukowego, które działa przy Zakładzie Farmakognozji UMB. Opiekunką koła jest dr hab. n. farm. Jolanta Nazaruk. Zdjęcia wykonali Jakub Strawa i Jarosław Średnicki.