|
Rośliny lecznicze Puszczy Knyszyńskiej
Współczesny mieszkaniec miasta ma na ogół niewielki
kontakt z naturalną przyrodą. Często nie zdaje sobie sprawy z tego, że w niedalekiej okolicy znajdują się wspaniałe lasy czy rozległe łąki. Znikoma jest też znajomość roślin dziko rosnących. My – jako przyszli farmaceuci, po kursie botaniki i farmakognozji – powinniśmy znać przynajmniej rośliny o właściwościach leczniczych. Wiedzę wyniesioną z zajęć postanowiliśmy skonfrontować z naturą. A że Białystok jest otoczony lasami, nie było z tym problemu. Od razu wybór padł na
Puszczę Knyszyńską
Cel naszej wyprawy jest położony na północ i na wschód
od Białegostoku, w granicach Wysoczyzny Białostockiej
i Wzgórz Sokólskich. Cały obszar Puszczy znajduje
się w pasie równin, utworzonych w okresie zlodowacenia
środkowopolskiego, około 180-160 tysięcy lat temu.
Typowe dla Puszczy, liniowo ukształtowane wzgórza
morenowe, utworzyły się w skutek oddziaływania ruchu
lądolodu i wód topniejącego lodowca. Tak powstały
doliny rzeczne oraz liczne niecki wytopiskowe, a we
wschodniej części Puszczy, z wypływających spod masy
lodu piasków i żwirów, rozległe pola sandrowe.
Obok Puszczy Białowieskiej i Augustowskiej, Puszcza
Knyszyńska stanowi ogromny, zwarty kompleks leśny,
będący pozostałością po bezkresnych obszarach leśnych
tej części kontynentu, porastających go w prawie nie
zmienionym kształcie do XVI w. Należała wówczas do
Radziwiłłów, później, z wyjątkiem niewielkich obszarów,
stanowiła dobra królewskie. Kolonizacja rozpoczęła
się w XVI w. i na dobre rozwinęła się w XVII w. Wtedy też rozpoczęto na dużą skalę transport drewna do
Gdańska. W czasie obu wojen światowych została silnie
zdewastowana, na skutek niekontrolowanego wyrębu.
Park krajobrazowy
Od roku 1988 większość tego obszaru podlega ochronie
jako Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej.
Powierzchnia parku zajmuje 74.447 ha, a jego otulina
to 52.255 ha, więc łączna powierzchnia to 126.702 ha.
Charakterystycznym zjawiskiem Puszczy Knyszyńskiej
są liczne źródliska, których doliczono się około
400. Mają one różny charakter i formy wypływu
wody. Bogata jest tu również sieć hydrograficzna,
w skład której wchodzi 12 rzek i rzeczek oraz niezliczona
ilość strumieni. Główną rzeką jest Supraśl, która wraz
z pozostałymi – Sokołdą, Słoją i Płoską – tworzy sieć
rzek puszczańskich, płynących głębokimi, wciętymi
w krajobraz dolinami.
Na terenie Puszczy występują również liczne torfowiska,
powstałe w nieckach bezodpływowych.
Lasy stanowią ponad 80% powierzchni parku i mają
charakter borealny, w niektórych przypadkach zbliżony
do południowej tajgi. Większość stanowią lasy pochodzenia
naturalnego, zbudowane z sosny i świerka,
w tym z tzw. sosny supraskiej albo masztowej, która
jest ekotypem sosny zwyczajnej, o wyjątkowo wysokim,
pozbawionym gałęzi pędzie.
Aby chronić najcenniejsze fragmenty Puszczy oraz jej
bezpośrednich okolic, utworzono rezerwaty przyrody.
Do tej pory powstało ich 25, o łącznej powierzchni
4376 ha. Ważniejsze z nich to Rezerwat Woronicza,
Bahno, Góra Pieszczana, Surażkowo i Stare Biele.
Wyniosłości terenu, doliny rzeczne, cieki, źródła,
ogromny kompleks leśny, przenikające się strefy klimatyczne
kontynentalna i śródziemnomorska – to
wszystko umożliwia miliony kombinacji dla żyjących
tu organizmów. Bytują tu obok siebie gatunki charakterystyczne
dla Europy środkowej i południowej oraz dla
obszarów podgórskich. Obrazują one wielkie bogactwo
Puszczy Knyszyńskiej i świadczą o jej wyjątkowości.
Cechą charakterystyczną terenu jest ogromna bioróżnorodność,
dotycząca zarówno roślin, jak i zwierząt.
Florę Puszczy tworzy około 800 gatunków roślin naczyniowych,
co stanowi około 38% zespołu roślin naczyniowych
Polski! Ustalono, że występują tu 52 gatunki
roślin chronionych ściśle i 12 częściowo. Duża część
z nich to rośliny lecznicze.
Puszcza – apteka ziołowa…
Do połowy XIX wieku medycyna stosowała głównie
leki naturalne. Medycyna ludowa oparta na doświadczeniach,
tradycji i wierzeniach, posługiwała się ziołami
we wszystkich schorzeniach. Rośliny wykorzystywano również w celach konsumpcji, do celów religijnych
i magii. Następnie tradycyjne formy użytkowania zostały
zarzucone. W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie
roślinami leczniczymi, ziołami kulinarnymi
i ziołami stosowanymi w kosmetyce. A co w tym
zakresie ma do zaoferowania Puszcza Knyszyńska?
Postanowiliśmy to sprawdzić na miejscu. Ze względu
na rozległość areału, wybraliśmy do tego celu fragment
puszczy wokół Kopnej Góry. Znajduje się tu arboretum,
gdzie prowadzona jest aklimatyzacja różnych gatunków
drzew i krzewów, m.in. eleuterokoka oraz ciekawa
ścieżka dydaktyczna, na której można zobaczyć
życie lasu. Teren wokół Kopnej Góry to nie tylko las,
ale również liczne polany i łąki wzdłuż rzeki Sokołdy,
przepływającej od strony południowej. Miejsce to obfituje
w wiele gatunków roślin leczniczych.
Wędrówkę rozpoczęliśmy przy siedzibie nadleśnictwa
w Kopnej Górze, skąd udaliśmy się przecinką w kierunku
rezerwatu Stare Biele. Po drodze napotkaliśmy
charakterystyczne rośliny lecznicze boru sosnowego.
Między innymi kruszynę pospolitą Rhamnus frangula,
borówkę czernicę Vaccinium myrtillus, borówkę
brusznicę Vaccinium vitis-idaea, pięciornik kurze
ziele Potentilla erecta, poziomkę pospolitą Fragaria
vesca i malinę właściwą Rubus idaeus.
Na polanach
i w widnych miejscach spotkaliśmy macierzankę piaskowa
Thymus serpyllum, pierwiosnek lekarski Primula
officinalis, nawłoć pospolitą Solidago virgaurea
oraz dziką różę Rosa canina.
W rezerwacie Stare Biele
i w jego pobliżu zaobserwowaliśmy zupełnie inną roślinność.
Powodem tego jest bardziej wilgotne podłoże.
Naszą uwagę zwrócił bodziszek cuchnący Geranium
robertianum, podbiał pospolity Tussilago farfara, karbieniec
pospolity Lycopus europaeus, kopytnik pospolity
Asarum europaeum i marzanka wonna Galium
odorata – rośliny wykorzystywane w medycynie ludowej,
a obecnie, poza podbiałem, raczej rzadko stosowane
w lecznictwie.
Łąka
nad rzeką Sokołdą w Kopnej Górze charakteryzuje się
również urozmaiconą szatą roślinną. Pośród bujnych
traw występuje tu wiele roślin leczniczych: rdest wężownik
Persicaria bistorta, fiołek trójbarwny Viola
tricolor, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, bobrek
trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik
błotny Comarum palustre, żywokost lekarski Symphytum
officinale, kozłek lekarski Valeriana officinalis,
rdest ostrogorzki Polygonum hydropiper, tatarak zwyczajny Acorus calamus czy kalina koralowa
Viburnum opulus.
W ekosystemie Puszczy
zidentyfikowaliśmy jeszcze wiele innych
roślin leczniczych, takich jak babka lancetowata
Plantago lanceolata, przywrotnik
pospolity Alchemilla vulgaris, wierzbówka
kiprzyca Chamerion angustifolium, różne
gatunki przetaczników Veronica, pokrzywa
zwyczajna Urtica dioica, uczep trójlistkowy
Bidens tripartita, bylica pospolita Artemisia
vulgaris.
Pod ochroną
W Puszczy Knyszyńskiej ma swoje siedliska
wiele gatunków leczniczych podlegających
ochronie. Są wśród nich arnika górska
Arnica montana, orlik pospolity Aquilegia
vulgaris, bagno zwyczajne Ledum palustre,
konwalia majowa Convallaria majalis, kocanki
piaskowe Helichrysum arenarium
i mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi.
W arboretum
Wędrówkę po Puszczy Knyszyńskiej zakończyliśmy
krótkim spacerem po arboretum, ale
tam dominowały krzewy i drzewa ozdobne –
może poza dereniem, berberysem i jałowcem.
Na ogół tylko starsi ludzie zbierają dziś samodzielnie
surowce z roślin leczniczych. Młodzi,
jeśli już korzystają z dobrodziejstwa natury,
to zwykle w formie gotowych preparatów.
Czy nie warto, mając w zasięgu ręki takie
dziewicze tereny, położone z dala od wielkich
aglomeracji, wybrać się na wycieczkę,
nasycić oko zielenią, a przy okazji przywieźć
coś do domowej apteczki?
Renata Kordecka, Magdalena Wiśniewska,
Jakub Strawa, Jarosław Średnicki, Katarzyna
Sobolewska, Patrycja Truszkowska
Autorzy są studentami Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, członkami koła naukowego, które działa przy Zakładzie Farmakognozji UMB. Opiekunką koła jest dr hab. n. farm. Jolanta Nazaruk. Zdjęcia wykonali Jakub Strawa i Jarosław Średnicki.
|
