Korale jesieni

Już lato odeszło i kwiaty przekwitły, a jeszcze coś w słońcu się mieni.
To w polu i w lesie czerwienią się – spójrzcie! – korale, korale jesieni...
Idzie lasem pani jesień, jarzębinę w koszu niesie.
Daj korali nam troszeczkę, nawleczemy na niteczkę.

Włożymy korale, korale czerwone i biegać będziemy po lesie.
Będziemy śpiewali piosenkę jesienną, niech echo daleko ją niesie.
Idzie lasem pani jesień...

(Anna Chodorowska, Jarzębina)

Jarzębina jest bohaterką wielu wierszy, piosenek i gawęd. W podaniach i legendach była drzewem, które dobry Pan Bóg stworzył dla przyozdobienia świata, dla zatrzymania śnieżnych lawin w górach, dla nakarmienia niczyich, dzikich ptasząt, dla pocieszenia pustelników po lasach, aby i oni mieli się do czego uśmiechać. Jarzębina uważana też była za siedzibę dobrych duchów. Wiejskie dziewczęta zrywały jej czerwone korale, by po nanizaniu na niteczki, zawiesić je na obrazach Matki Boskiej, na ołtarzach lub na figurkach obnoszonych podczas procesji. Jarzębinowe korale, wplecione w wieniec dożynkowy, miały gwarantować zdrowe i obfite zbiory zboża następnego roku. Niektórzy i dziś są przekonani, że obfitość owoców jarzębiny zapowiada dobre plony zbóż, choć inni mówią, że to raczej zapowiedź surowej zimy.

Jarząb pospolity
Sorbus aucuparia L.
- czyli jarzębina – zwany też bywa jarząbem, jarząbkiem lub orzębiną. Swą łacińską nazwę zawdzięcza czerwonym jagodom, będącym pokarmem dzikich ptaków. Ludzie wykorzystywali te jagody jako przynętę w pułapkach na ptaki, stąd aucupium (łowienie ptaków), aucuparia (łowiąca ptaki). Jarzębina występuje w całej Europie, w Azji Mniejszej, na Kaukazie i na Syberii. Spotykamy ją czasem w formie krzewiastej, częściej jako drzewo dorastające do wysokości 15-20 m, żyjące do 120 lat. W Polsce występują także kuzyni jarzębiny pospolitej, czyli jarząb brekinia (brzęk) Sorbus torminalis, jarząb szwedzki Sorbus intermedia i jarząb mąkinia (mączny) Sorbus aria. Jarzębinowe drzewo ma początkowo pokrój stożkowaty, później kopulasty. Kora jest jasnopopielata, gładka, błyszcząca. Z wiekiem staje się szaroczarna i podłużnie spękana. Liście długości do 20 cm są ułożone na pędach skrętolegle, nieparzystopierzaste, złożone z 9-15 lancetowatych lub podługowatolancetowatych listków, które, z wyjątkiem listka szczytowego, są siedzące. Pojedyncze listki są po spodniej stronie szarozielone, filcowato owłosione, a z wierzchu ciemnozielone. Blaszka liściowa jest u nasady całobrzega, a dalej ostro piłkowana. Kwiaty są drobne, żółtawobiałe, o silnym, migdałowatym zapachu, zebrane w szczytowe, stojące, kopulaste baldachogrona. Jarzębina kwitnie w maju, na terenach chłodniejszych w czerwcu. Owocem jest prawie kulista jagoda o średnicy około 1 cm (wielkości grochu), początkowo pomarańczowa, w pełni dojrzała jest szkarłatnoczerwona, karminowa, błyszcząca. Owoce mają cierpki, gorzkawy smak. Wewnątrz owoców mieszczą się płaskie, wąskie, zaostrzone i czerwonawo zabarwione nasiona.

Jarzębinowe użytki
Przez wieki człowiek nauczył się korzystać w różny sposób z jarzębiny. Ze względu na rozległy i głęboki system korzeniowy, drzewo doskonale nadawało się do utrwalania piargów utworzonych przez lawiny. Kora, zawierająca dużo garbników, nadaje wyprawianej skórze piękny, brązowy odcień. Jarzębinowe drewno jest stosunkowo giętkie i elastyczne, choć mało trwałe, nadzwyczaj trudnołupliwe, rozpierzchłonaczyniowe. Daje się dobrze rzeźbić, toczyć, polerować, doskonale się barwi i dobrze suszy. Wykorzystywane jest do wyrobów tokarskich, stolarskich i kołodziejskich. Wybrane fragmenty drewna – w których słoje są wyraźnie zaznaczone przez brązowe linie drewna późnego, tworzące przepiękną strukturę – przeznacza się często na misterne przedmioty snycerskie i dzieła artystyczne.

Z liści przyrządza się herbatkę
Nie jest ona szczególnie smaczna, ale dzięki dużej zawartości garbników, skutecznie pomaga przy rozstroju żołądka i jelit. Liście są również doskonałą karmą, zwłaszcza dla kóz i owiec.

Kwiaty
są stosunkowo słabo przebadane. Wiadomo, że zawierają kwasy organiczne: jabłkowy, cytrynowy, bursztynowy, winowy, sorbowy, parasorbowy oraz karotenoidy, substancje gorzkie, garbniki, związki cukrowe i dość dużo witaminy C, ślady olejku eterycznego. Są surowcem zasobnym w trójterpeny (kwas ursolowy), flawonoidy (izokwercytryna) i fitosterole (beta-sitosterol). Kwiaty zbiera się, zrywając całe kwiatostany w początkowym okresie kwitnienia. Suszyć należy w miejscach ocienionych i przewiewnych. Dopiero po wysuszeniu odrywać szypułki.
Napar z kwiatów działa rozkurczowo na mięśnie gładkie, rozszerza naczynia wieńcowe i oskrzela (szczególnie w formie nalewki), wzmaga diurezę, działa przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Kwiaty mają też słabe działanie moczopędne i rozwalniające. Przez medycynę ludową są polecane w zaparciach u dzieci. Są zwykle dodatkiem do mieszanek ziołowych. Napar z kwiatu jest polecany w leczeniu i profilaktyce przerostu gruczołu krokowego, zapalenia układu moczowego, przy nieżytach żołądka i jelit, w chorobie wieńcowej, przy pękających naczynkach włosowatych, chorobach alergicznych, w przeziębieniu, przy gorączce. W nieżytach układu oddechowego, grypie, przeziębieniu – do naparu można dodać sok malinowy, miód i pić częściej. Napar można także wykorzystywać do przemywania skóry podrażnionej, zapalnie zmienionej, z rozszerzonymi naczyniami, plamicami i wypryskami. Przy zapaleniu spojówek, zmęczeniu oczu, opuchnięciu powiek – zalecane są okłady z naparu.

Owoce
to główny pożytek z jarzębiny. Zawierają one kwasy organiczne (jabłkowy, bursztynowy, winowy, cytrynowy, sorbowy, parasorbowy), karotenoidy, garbniki, węglowodany (głównie alkohol cukrowy sorbitol, ale także fruktozę, glukozę, sacharozę, pektyny), witaminy (wysoka zawartość witaminy C, są też witaminy K, E, P), flawonoidy, aminokwasy, sole mineralne, katechiny, antocyjany, sole mineralne.W pestkach owoców zawarta jest witamina B17 (amigdalina). Owoce jarzębiny nie powinny być spożywane na surowo, właśnie z uwagi na zawartość kwasu parasorbowego. Może on podrażniać nerki, wywoływać wymioty i biegunkę. Na szczęście, kwas ten ulega rozkładowi pod wpływem wysokiej lub niskiej temperatury, suszenia lub sporządzania wyciągów. To dlatego ptaki jedzą owoce jarzębiny dopiero po pierwszych mrozach...

W lecznictwie
stosuje się Sorbi fructus, owoc zebrany w pełni dojrzały, wysuszony w suszarniach w temperaturze 40°C, rozłożony cienką warstwą na sitach. Ma on działanie łagodnie ściągające, przeciwzapalne na błony śluzowe przewodu pokarmowego (garbniki) i lekko zapierające. Nieznacznie zwiększa wydalanie moczu. Suszone owoce są stosowane w osłabieniu czynności nerek, w zaburzeniach trawienia, nieżytach żołądka lub jelit, w biegunce, w zaburzeniach krążenia obwodowego, także w przeziębieniach. W warunkach domowych suszyć można w uchylonym piekarniku, w temperaturze 50-80°C. Pielęgnowanie skóry naparem lub odwarem z owoców jarzębiny poprawia jej elastyczność i sprężystość. Okłady lub przemywania dają również efekt wybielający skórę. W medycynie ludowej napar z owoców jarzębiny zalecany był przy biegunkach.

Przy braku apetytu i rozstroju żołądka, kilka razy dziennie należy spożywać 0,5 do 1 łyżeczki dżemu przygotowanego z owoców jarzębiny.

Owoce jarzębiny mogą być wykorzystywane do sporządzania przetworów, ale dopiero po odgoryczeniu. Najłatwiej robić to przez przemrożenie: owoce zebrać, oczyścić z szypułek, włożyć do woreczków foliowych i schować w zamrażalniku na co najmniej 48 godzin albo na kilka dni. Nie zaszkodzi im nawet kilkumiesięczne leżakowanie w tych warunkach. Gdyby dla kogoś bardzo wrażliwego były jeszcze zbyt gorzkie, można przelać je wrzącą wodą lub zblanszować przez 1-2 minuty.
Inna sprawa, że przez smakoszy właśnie ta goryczka jest bardzo ceniona...
Z owoców można sporządzić marmolady, pasty, dżemy (w tym wieloowocowe, m.in. z jabłkami i gruszkami, z dynią), galaretki, nalewkę, likier, wino, kompot, sok, syrop. Niektórzy wzbogacają nieco mdłe smaki innych przetworów 5% dodatkiem przecieru jarzębinowego.
Owoce jarzębiny stanowią pikantny dodatek do tłustych pieczeni, do duszonych mięs, sosów i dziczyzny, także do kiszonej kapusty. Wskazane jest dodawanie jarzębinowych jagód do potraw ciężkostrawnych, ponieważ mają działanie żółciopędne.

mgr inż. Monika Karabela

Piśmiennictwo dostępne w redakcji: