Jesienne
oddychanie
W miesiącach jesienno-zimowych doskwierają
nam często choroby układu oddechowego, takie jak przeziębienie, grypa, zapalenie górnych i dolnych dróg oddechowych, choroby grypopodobne.
Kiedy odwiedzamy aptekę, spotykamy się od razu z pytaniem farmaceuty o rodzaj kaszlu, który nas trapi. To bardzo ważne: podać syrop wykrztuśny czy
przeciwkaszlowy?
W artykule na łamach Panacei wypada postawić jeszcze pytanie dodatkowe: Jakie surowce roślinne zastosować w kaszlu suchym, a jakie w kaszlu mokrym?
Kaszel (tussis)
wywołany jest odruchem kaszlowym. Ośrodek
kaszlu znajduje się w rdzeniu przedłużonym. Odruch
kaszlowy ma udrożnić drogi oddechowe, jest więc odruchem
fizjologicznym. W przebiegu chorób zapalnych
górnych i dolnych dróg oddechowych, następuje
podrażnienie odpowiednich zakończeń nerwowych,
czego efektem jest właśnie kaszel.
Leki możemy – w zależności od rodzaju kaszlu – podzielić
na przeciwkaszlowe o działaniu ośrodkowym
i przeciwkaszlowe o działaniu obwodowym.
Leki o mechanizmie ośrodkowym hamują odruch
kaszlowy przez depresyjne działanie na ośrodek kaszlu,
zlokalizowany w rdzeniu przedłużonym. Wśród
działających obwodowo są leki, które hamują aferentne
włókna nerwu błędnego (nervus vagus), znajdujące
się w oskrzelach, opłucnej i w płucach, leki hamujące
miejscowe odczyny zapalne oraz leki osłaniające
błonę śluzową dróg oddechowych.
Leki wykrztuśne swój mechanizm działania
opierają na ułatwieniu wydalenia
zalegającej w drogach oddechowych wydzieliny.
Leki mukolityczne rozluźniają
strukturę śluzu przez rozerwanie
mostków disiarczkowych w gęstej, lepkiej, zapalnej,
zalegającej wydzielinie.
Przeciwkaszlowo
Działanie przeciwkaszlowe (antibechica = antitussica) surowców roślinnych, ale także substancji otrzymywanych w drodze syntezy, wykorzystujemy w kaszlu suchym, w kaszlu uporczywym (działanie łagodzące), po operacjach (aby nie doszło do rozerwania rany pooperacyjnej i by zaoszczędzić choremu bólu z powodu kaszlu), przed snem, by kaszel go
nie zakłócał.
Alkaloidy fenantrenowe opium
działają silnie przeciwkaszlowo na drodze ośrodkowej.
Są stosowane tylko w uzasadnionych przypadkach,
ze względu na możliwość powstania uzależnienia.
Surowce z tej grupy, występujące w świecie
roślin, można podzielić na substancje o działaniu
przeciwkaszlowym i silnie narkotycznym (morfina)
oraz substancje przeciwkaszlowe, mające słabe
właściwości narkotyczne i uzależniające (kodeina).
Morfina jest najważniejszym alkaloidem opium,
czyli soku mlecznego maku lekarskiego (Papaver
somniferum). Morfina stosowana jest głównie jako lek
przeciwbólowy. Natomiast jako lek przeciwkaszlowy
stosuje się tylko w uzasadnionych przypadkach, gdy
jest konieczność jednoczesnego zahamowania napadów
kaszlu oraz zniesienia bólu.
Kodeina jest eterem metylowym morfiny, w małych
ilościach występuje w opium, działa przeciwkaszlowo
w dawce 20-60 mg, przez hamowanie ośrodka
kaszlu. Działa także przeciwbólowo i zwalnia rytm
oddychania. Nie wolno jej stosować przeciwkaszlowo
u wcześniaków i noworodków. Dla celów farmaceutycznych
jest stosowana w postaci fosforanu kodeiny
(Codeinum phosphoricum).
Innym naturalnym alkaloidem, otrzymywanym
z opium, jest noskapina (narkotyna). Działa przeciwkaszlowo
na drodze ośrodkowej, nie wykazuje
działania kurczącego na oskrzela oraz nie hamuje
odkrztuszania. Jest wykorzystywana w przemyśle
farmaceutycznym w Belgii, Niemczech, Hiszpanii,
Holandii, Szwajcarii i Szwecji.
Alkaloid izochinolinowy
typu aporfiny - glaucyna pozyskiwana jest z gatunku
siwiec żółty (Glaucium flavum). Stosowana
w postaci bromowodorku, chlorowodorku, fosforanu.
Wykorzystuje się ją głównie w Europie wschodniej.
Śluzy
Istnieje spora grupa leków zawierających w swoim
składzie śluzy. Mają częste zastosowanie przeciwkaszlowe
i miejscowo osłaniające.
Śluzy nie wchłaniają się z błony śluzowej, wykazują
działanie miejscowe. Substancje śluzowe, podane drogą
doustną, pobudzają częściowo wydzielanie śluzu
w nabłonku oddechowym i działają przeciwkaszlowo,
przez zmniejszanie stanów zapalnych i podrażnienie receptorów kaszlowych. Osłabiają także odruchowy
mechanizm pobudzania wydzielania w oskrzelach
śluzu. Śluzy ułatwiają też odkrztuszanie, przez rozmiękczanie
wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych.
Śluzy wykazują także działanie przeciwzapalne
(antiphlogistica).
Do surowców roślinnych działających przeciwkaszlowo
i przeciwzapalnie, ze względu na zawartość
śluzów, zaliczamy: liść babki lancetowatej (Plantaginis
lanceolatae folium), korzeń i liść prawoślazu
(Althaeae radix, Althaeae folium); kwiat i liść
ślazu (Malvae flos, Malvae folium), liść podbiału
(Farfarae folium).
Działanie wykrztuśne
surowców roślinnych, a także substancji syntetycznych,
wykorzystujemy, gdy w drogach oddechowych
zalega wydzielina i chcemy ułatwić jej odkrztuszanie.
Oskrzela (Bronchi) wyścielone są nabłonkiem wielorzędowym
urzęsionym (migawkowym). Nabłonek
ten zawiera komórki urzęsione i komórki kubkowe,
a także ujścia gruczołów surowiczych, znajdujących
się w błonie podśluzowej. Usuwanie zalegającego
płynu surowiczo-śluzowego na drodze odkrztuszania
odbywa się przez zmniejszenie lepkości płynu
i umożliwienie przesunięcia zalegającej wydzieliny
w kierunku krtani (Larynx) przez komórki urzęsione.
Olejki eteryczne to produkt tkanki wydzielniczej
roślin. Są mieszaninami lotnych związków. Pozyskuje
się je w procesie destylacji z parą wodną. Rozpuszczają
się bardzo dobrze w rozpuszczalnikach lipofilnych,
słabo w wodzie. Pod względem chemicznym olejki
eteryczne to mieszaniny różnorodnych związków,
głównie terpenów i pochodnych fenylopropanu.
Olejki są stosowane w preparatach wykrztuśnych:
syropach, pastylkach. Znalazły także zastosowanie
w maściach do nacierania, stosowanych w nieżytach
górnych dróg oddechowych.
Po podaniu doustnym olejków eterycznych, ich składniki
uwalniają się w płucach i drażniąc błonę śluzową
oskrzeli, wzmagają czynność wydzielniczą, ułatwiają
odkrztuszanie oraz wykazują działanie spazmolityczne
i antyseptyczne. Drażnią także błonę śluzową
żołądka i drogą odruchową wywołują efekt sekretolityczny
w oskrzelach.
Do surowców roślinnych olejkowych o działaniu
wykrztuśnym zaliczamy ziele tymianku (Thymi
herba), ziele macierzanki (Serpylli herba), ziele hyzopu
(Hyssopi herba), korzeń biedrzeńca (Pimpinellae
radix), korzeń omanu (Inulae radix), owoc kopru
włoskiego (Foeniculi fructus).
Olejki eteryczne z wymienionych surowców roślinnych
możemy stosować w postaci naparów.
Alkaloidy
- takie jak emetyna i cefalina – działają silnie wykrztuśnie.
Obecne są w korzeniu wymiotnicy
(Ipecacuanhae radix). Emetyna i cefalina
działają poprzez pobudzenie nerwu
błędnego w żołądku i w obrębie płuc,
zwiększają wydzielanie gruczołów surowiczych.
Jest to typowe działanie
sekretolityczne i wykrztuśne. W większych
dawkach działają wymiotnie.
Należy przestrzegać dawkowania, by
nie przekroczyć maksymalnej dawki.
Objawami przedawkowania są wymioty
i ostre zatrucia, z ostrym podrażnieniem jelit,
osłabienie pracy serca, spadek tętna i duszności.
Eliminacja emetyny i cefaliny z organizmu ludzkiego
następuje powoli.
Saponiny
to wielkocząsteczkowe glikozydy, zbudowane z cukrów
i aglikonów. Podane drogą doustną, drażnią
błonę śluzową w żołądku i przez pobudzenie
aferentnych włókien nerwu błędnego, mogą
wpływać na wzrost wydzielania gruczołów
w drzewie oskrzelowym. Surowce saponinowe
stosowane są w postaci syropów, naparów,
odwarów, nalewek.
Surowcami saponinowymi działającymi wykrztuśnie
są: korzeń senegi (Senegae Radix)
z krzyżownicy wirginijskiej (Polygala senega),
korzeń lukrecji (Glycyrrhizae radix), korzeń
pierwiosnka (Primulae radix), korzeń mydlnicy
(Saponariae radix), kwiat dziewanny (Verbasci flos),
liść bluszczu (Hederae helicis folium).
Działanie mukolityczne (mucolitica)
wykorzystujemy w stanach, gdy konieczne jest rozrzedzenie
zalegającej wydzieliny. Substancje mukolityczne
rozrywają mostki disiarczkowe mukopolisacharydów
i zmniejszają ich lepkość. Jednak
substancje lecznicze, wykazujące te właściwości, są
pozyskiwane syntetycznie, nie występują naturalnie
w świecie roślin.
Oferta świata roślin dla człowieka, w dobroczynnym
oddziaływaniu na układ oddechowy, jest bardzo
bogata. Wiosną i latem na polnych i leśnych terenach
spotykamy cenne rośliny lecznicze.
Może najbliższej wiosny popatrzymy
na nie inaczej? Jak na aptekę z surowcami
działającymi przeciwkaszlowo
i wykrztuśnie...
mgr Ludmiła Rumpel
Mgr Ludmiła Rumpel jest absolwentką
Akademii Rolniczej – Wydziału
Biologii i Hodowli Zwierząt
we Wrocławiu. Kierunek biologia,
praca magisterska o tematyce immunologicznej
(2005). Jest także
technikiem farmaceutycznym
(2010) i technikiem analityki medycznej
(2000). Pracuje w aptece.
Zainteresowania naukowe koncentrują
się wokół roślin leczniczych.
|
Piśmiennictwo dostępne w redakcji
|