Jesienne
oddychanie

W miesiącach jesienno-zimowych doskwierają nam często choroby układu oddechowego, takie jak przeziębienie, grypa, zapalenie górnych i dolnych dróg oddechowych, choroby grypopodobne. Kiedy odwiedzamy aptekę, spotykamy się od razu z pytaniem farmaceuty o rodzaj kaszlu, który nas trapi. To bardzo ważne: podać syrop wykrztuśny czy przeciwkaszlowy?
W artykule na łamach Panacei wypada postawić jeszcze pytanie dodatkowe: Jakie surowce roślinne zastosować w kaszlu suchym, a jakie w kaszlu mokrym?

Kaszel (tussis)
wywołany jest odruchem kaszlowym. Ośrodek kaszlu znajduje się w rdzeniu przedłużonym. Odruch kaszlowy ma udrożnić drogi oddechowe, jest więc odruchem fizjologicznym. W przebiegu chorób zapalnych górnych i dolnych dróg oddechowych, następuje podrażnienie odpowiednich zakończeń nerwowych, czego efektem jest właśnie kaszel.
Leki możemy – w zależności od rodzaju kaszlu – podzielić na przeciwkaszlowe o działaniu ośrodkowym i przeciwkaszlowe o działaniu obwodowym. Leki o mechanizmie ośrodkowym hamują odruch kaszlowy przez depresyjne działanie na ośrodek kaszlu, zlokalizowany w rdzeniu przedłużonym. Wśród działających obwodowo są leki, które hamują aferentne włókna nerwu błędnego (nervus vagus), znajdujące się w oskrzelach, opłucnej i w płucach, leki hamujące miejscowe odczyny zapalne oraz leki osłaniające błonę śluzową dróg oddechowych.
Leki wykrztuśne swój mechanizm działania opierają na ułatwieniu wydalenia zalegającej w drogach oddechowych wydzieliny. Leki mukolityczne rozluźniają strukturę śluzu przez rozerwanie mostków disiarczkowych w gęstej, lepkiej, zapalnej, zalegającej wydzielinie.

Przeciwkaszlowo
Działanie przeciwkaszlowe (antibechica = antitussica) surowców roślinnych, ale także substancji otrzymywanych w drodze syntezy, wykorzystujemy w kaszlu suchym, w kaszlu uporczywym (działanie łagodzące), po operacjach (aby nie doszło do rozerwania rany pooperacyjnej i by zaoszczędzić choremu bólu z powodu kaszlu), przed snem, by kaszel go nie zakłócał.

Alkaloidy fenantrenowe opium
działają silnie przeciwkaszlowo na drodze ośrodkowej. Są stosowane tylko w uzasadnionych przypadkach, ze względu na możliwość powstania uzależnienia. Surowce z tej grupy, występujące w świecie roślin, można podzielić na substancje o działaniu przeciwkaszlowym i silnie narkotycznym (morfina) oraz substancje przeciwkaszlowe, mające słabe właściwości narkotyczne i uzależniające (kodeina). Morfina jest najważniejszym alkaloidem opium, czyli soku mlecznego maku lekarskiego (Papaver somniferum). Morfina stosowana jest głównie jako lek przeciwbólowy. Natomiast jako lek przeciwkaszlowy stosuje się tylko w uzasadnionych przypadkach, gdy jest konieczność jednoczesnego zahamowania napadów kaszlu oraz zniesienia bólu.
Kodeina jest eterem metylowym morfiny, w małych ilościach występuje w opium, działa przeciwkaszlowo w dawce 20-60 mg, przez hamowanie ośrodka kaszlu. Działa także przeciwbólowo i zwalnia rytm oddychania. Nie wolno jej stosować przeciwkaszlowo u wcześniaków i noworodków. Dla celów farmaceutycznych jest stosowana w postaci fosforanu kodeiny (Codeinum phosphoricum).
Innym naturalnym alkaloidem, otrzymywanym z opium, jest noskapina (narkotyna). Działa przeciwkaszlowo na drodze ośrodkowej, nie wykazuje działania kurczącego na oskrzela oraz nie hamuje odkrztuszania. Jest wykorzystywana w przemyśle farmaceutycznym w Belgii, Niemczech, Hiszpanii, Holandii, Szwajcarii i Szwecji.

Alkaloid izochinolinowy
typu aporfiny - glaucyna pozyskiwana jest z gatunku siwiec żółty (Glaucium flavum). Stosowana w postaci bromowodorku, chlorowodorku, fosforanu. Wykorzystuje się ją głównie w Europie wschodniej.

Śluzy
Istnieje spora grupa leków zawierających w swoim składzie śluzy. Mają częste zastosowanie przeciwkaszlowe i miejscowo osłaniające. Śluzy nie wchłaniają się z błony śluzowej, wykazują działanie miejscowe. Substancje śluzowe, podane drogą doustną, pobudzają częściowo wydzielanie śluzu w nabłonku oddechowym i działają przeciwkaszlowo, przez zmniejszanie stanów zapalnych i podrażnienie receptorów kaszlowych. Osłabiają także odruchowy mechanizm pobudzania wydzielania w oskrzelach śluzu. Śluzy ułatwiają też odkrztuszanie, przez rozmiękczanie wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych. Śluzy wykazują także działanie przeciwzapalne (antiphlogistica).
Do surowców roślinnych działających przeciwkaszlowo i przeciwzapalnie, ze względu na zawartość śluzów, zaliczamy: liść babki lancetowatej (Plantaginis lanceolatae folium), korzeń i liść prawoślazu (Althaeae radix, Althaeae folium); kwiat i liść ślazu (Malvae flos, Malvae folium), liść podbiału (Farfarae folium).

Działanie wykrztuśne
surowców roślinnych, a także substancji syntetycznych, wykorzystujemy, gdy w drogach oddechowych zalega wydzielina i chcemy ułatwić jej odkrztuszanie. Oskrzela (Bronchi) wyścielone są nabłonkiem wielorzędowym urzęsionym (migawkowym). Nabłonek ten zawiera komórki urzęsione i komórki kubkowe, a także ujścia gruczołów surowiczych, znajdujących się w błonie podśluzowej. Usuwanie zalegającego płynu surowiczo-śluzowego na drodze odkrztuszania odbywa się przez zmniejszenie lepkości płynu i umożliwienie przesunięcia zalegającej wydzieliny w kierunku krtani (Larynx) przez komórki urzęsione. Olejki eteryczne to produkt tkanki wydzielniczej roślin. Są mieszaninami lotnych związków. Pozyskuje się je w procesie destylacji z parą wodną. Rozpuszczają się bardzo dobrze w rozpuszczalnikach lipofilnych, słabo w wodzie. Pod względem chemicznym olejki eteryczne to mieszaniny różnorodnych związków, głównie terpenów i pochodnych fenylopropanu. Olejki są stosowane w preparatach wykrztuśnych: syropach, pastylkach. Znalazły także zastosowanie w maściach do nacierania, stosowanych w nieżytach górnych dróg oddechowych.
Po podaniu doustnym olejków eterycznych, ich składniki uwalniają się w płucach i drażniąc błonę śluzową oskrzeli, wzmagają czynność wydzielniczą, ułatwiają odkrztuszanie oraz wykazują działanie spazmolityczne i antyseptyczne. Drażnią także błonę śluzową żołądka i drogą odruchową wywołują efekt sekretolityczny w oskrzelach.
Do surowców roślinnych olejkowych o działaniu wykrztuśnym zaliczamy ziele tymianku (Thymi herba), ziele macierzanki (Serpylli herba), ziele hyzopu (Hyssopi herba), korzeń biedrzeńca (Pimpinellae radix), korzeń omanu (Inulae radix), owoc kopru włoskiego (Foeniculi fructus). Olejki eteryczne z wymienionych surowców roślinnych możemy stosować w postaci naparów.

Alkaloidy
- takie jak emetyna i cefalina – działają silnie wykrztuśnie. Obecne są w korzeniu wymiotnicy (Ipecacuanhae radix). Emetyna i cefalina działają poprzez pobudzenie nerwu błędnego w żołądku i w obrębie płuc, zwiększają wydzielanie gruczołów surowiczych. Jest to typowe działanie sekretolityczne i wykrztuśne. W większych dawkach działają wymiotnie. Należy przestrzegać dawkowania, by nie przekroczyć maksymalnej dawki. Objawami przedawkowania są wymioty i ostre zatrucia, z ostrym podrażnieniem jelit, osłabienie pracy serca, spadek tętna i duszności. Eliminacja emetyny i cefaliny z organizmu ludzkiego następuje powoli.

Saponiny
to wielkocząsteczkowe glikozydy, zbudowane z cukrów i aglikonów. Podane drogą doustną, drażnią błonę śluzową w żołądku i przez pobudzenie aferentnych włókien nerwu błędnego, mogą wpływać na wzrost wydzielania gruczołów w drzewie oskrzelowym. Surowce saponinowe stosowane są w postaci syropów, naparów, odwarów, nalewek. Surowcami saponinowymi działającymi wykrztuśnie są: korzeń senegi (Senegae Radix) z krzyżownicy wirginijskiej (Polygala senega), korzeń lukrecji (Glycyrrhizae radix), korzeń pierwiosnka (Primulae radix), korzeń mydlnicy (Saponariae radix), kwiat dziewanny (Verbasci flos), liść bluszczu (Hederae helicis folium).

Działanie mukolityczne (mucolitica)
wykorzystujemy w stanach, gdy konieczne jest rozrzedzenie zalegającej wydzieliny. Substancje mukolityczne rozrywają mostki disiarczkowe mukopolisacharydów i zmniejszają ich lepkość. Jednak substancje lecznicze, wykazujące te właściwości, są pozyskiwane syntetycznie, nie występują naturalnie w świecie roślin.

Oferta świata roślin dla człowieka, w dobroczynnym oddziaływaniu na układ oddechowy, jest bardzo bogata. Wiosną i latem na polnych i leśnych terenach spotykamy cenne rośliny lecznicze. Może najbliższej wiosny popatrzymy na nie inaczej? Jak na aptekę z surowcami działającymi przeciwkaszlowo i wykrztuśnie...

mgr Ludmiła Rumpel

Piśmiennictwo dostępne w redakcji