Brzoza
– drzewo święte
Stoi… nad całą leśną gromadą wzniesiona wysmukłością kibici i barwy powabem: Brzoza biała ...
Tak niezwykłą urodę tego drzewa opisał Adam Mickiewicz w księdze III poematu „Pan Tadeusz”.
Brzoza znana była i ceniona od najdawniejszych czasów, nie tylko z powodu swego piękna.
W wierzeniach plemion germańskich, słowiańskich i nadbałtyckich brzoza uważana była za drzewo święte, symbolizowała czystość.
Była też symbolem wiosny i odradzania się życia.
Tę symbolikę przejęło chrześcijaństwo, stąd zwyczaj
zdobienia jej gałązkami ołtarzy na Boże Ciało
i na Zielone Świątki.
Brzoza to typowe drzewo Północy, ale występuje
także na południu Europy. W starożytnym Rzymie
używano jej gałązek w obrzędach związanych z obchodami
świąt noworocznych, które rozpoczynały
się 1 marca, a sławne rózgi liktorskie, symbol władzy
najwyższych urzędników, to po prostu gałązki
brzozowe owinięte rzemieniami.
Lecznicze właściwości brzozy znano już w średniowieczu,
opisywali je wielcy znawcy zielarstwa tamtych
czasów: św. Hildegarda z Bingen, Konrad de
Megenburg i Mathiolus.
Obecnie w lecznictwie stosowany jest surowiec pozyskiwany
z dwóch gatunków: brzozy brodawkowatej
Betula verrucosa syn. pendula Ehrh. i brzozy
omszonej Betula pubescens Ehrh. – z rodziny brzozowatych
Betulaceae. W Polsce rośnie 12 gatunków
z tej rodziny, należących do 4 rodzajów. Rodzaj Betula
liczy około 120 gatunków, w polskim środowisku
naturalnym występuje 7.
Betula pendula
występuje pospolicie nawet na lichych, piaszczystych
glebach, jest niezwykle malownicza. Rośnie w lasach,
gdzie czasem tworzy zwarte zespoły (brzeziny), jest
także sadzona w parkach i przy drogach. Występuje
w całej Europie, poza Islandią i Portugalią, w zachodniej
Syberii, w Azji Mniejszej i na Kaukazie.
Osiąga wysokość nawet 30 m, ma pokaźną koronę,
zwisające gałązki pokryte żywicznymi brodawkami,
drobne, jasnozielone liście. Charakterystyczna jej cecha
to biała błyszcząca kora, łuszcząca się okrężnie
cienkimi pasmami. Drewno brzozy jest cenione w
kołodziejstwie i w meblarstwie, ze względu na twardość
oraz ładny układ słojów.
Polska nazwa gatunku związana jest z występowaniem
na gałązkach żywicznych brodawek.
Podobnie nazwa łacińska verrucosa wywodzi się od
verruca, oznaczającego brodawkę lub wyniosłość.
Nazwa Betula jest prawdopodobnie pochodzenia
galijskiego, choć trudno ustalić jej
znaczenie. Pliniusz Starszy nazywał
brzozę Galica arbor, czyli galijskie drzewo.
Synonim nazwy pendula pochodzi od
słowa pendulus = zwisający, wiszący.
Betula pubescens
w Polsce występuje rzadziej, lubi tereny podmokłe,
bagienne i torfowiska. Ten gatunek ma także
białą korę, ale matową, z szarym odcieniem.
Liście brzozy omszonej są bardziej okrągłe, a młode
gałązki gęsto pokryte włoskami, stąd polska nazwa.
Nazwa łacińska pubescens pochodzi od słowa pubesco
= dojrzewam, pokrywam się meszkiem.
Surowcem farmaceutycznym
są liście obu gatunków, zbierane ręcznie w lecie, ze stanu naturalnego, szybko suszone
na powietrzu, w cieniu. Z obu gatunków brzóz otrzymuje się też kilka innych surowców, mających zastosowanie głównie
w medycynie ludowej: korę Betulae cortex, pączki Betulae gemmae, węgiel drzewny Betulae
carbo, dziegieć Betulae pix, oskołę (sok wydzielający się wiosną z naciętego pnia) oraz
hubę białą (białe guzowate narośla tworzone przez grzyb Piptoporus betulinus) i hubę czarną
(grzyb Inonotus obliquus). Tylko liść brzozy jest surowcem farmaceutycznym i posiada monografie Farmakopei
Polskiej VI, Farmakopei Europejskiej, Komisji E, ESCOP-u oraz EMEA
Liść brzozy
zwiększa wydzielanie moczu, a wraz z nim jonów
sodowych i chlorkowych. Działanie to jest warunkowane
prawdopodobnie przez zawartość flawonoidów
i potasu. Napary, odwary oraz sok ze świeżych liści
zaleca się do stosowania w celu zwiększenia diurezy
– w tzw. „terapii płuczącej”: w stanach zapalnych
układu moczowego, powodowanych przez infekcje
bakteryjne, w kamicy moczowej, w celu zapobiegania
tworzeniu się kamieni, a także do wspomagającego
leczenia choroby reumatycznej i dny
moczanowej.
Liście brzozy zawierają 1-3% związków
flawonoidowych. Są to flawonole: glikozydy
kwercetyny (hiperozyd, kwercytryna,
rutozyd, 3-arabinofuranozyd,
3-arabinopiranozyd i 3-ramnozyd
kwercetyny), mirycetyny
(3-O-galaktozyd mirycetyny
i kemferolu) oraz flawony-glikozydy
luteoliny. Poza flawonoidami
w liściach brzozy są
obecne garbniki katechinowe
(9%), kwasy organiczne,
m.in. kwas askorbowy
(w świeżych liściach do
0,5%), kwasy chlorogenowy,
kawowy, p-kumarowy oraz
triterpeny typu dammaranu
i lupanu, wolne i w połączeniach
estrowych z kwasem
malonowym i octowym,
polisacharydy, sole mineralne
– głównie związki potasu,
manganu, cynku i niklu – oraz
olejek eteryczny ze znaczną
zawartością seskwiterpenów a-betulenolu i jego octanu.
Nie tylko tradycja
Stosowanie liści brzozy w lecznictwie
oparte jest na wieloletniej tradycji
używania i obserwacji skuteczności
i braku działań szkodliwych tego surowca.
Wyniki niezbyt licznych badań na zwierzętach
i badań klinicznych potwierdzają celowość
podawania surowca w terapii.
Prace wykonane w latach 30. ubiegłego wieku wykazywały
zwiększanie diurezy po podawaniu zwierzętom
doświadczalnym per os naparu z liści brzozy.
U królików obserwowano wzrost objętości wydalanego
moczu o 30% i zwiększenie wydzielania
chlorków o 48%. Podawanie myszom naparu z liści
zwiększało diurezę o 42%, a wydzielanie chlorków
o 128%. Wykonane w tym samym okresie badania
na szczurach nie wykazały istotnego wzrostu wydalanego
moczu, ale obserwowano znaczne zwiększenie
wydalania mocznika i chlorków.
W badaniach późniejszych, z 2. połowy XX w., uzyskano
podobne wyniki, świadczące o działaniu diuretycznym
liści brzozy. Stosowanie sproszkowanego
surowca u psów zwiększało objętość wydalanego
moczu o 13,18%, podanie frakcji wyciągu z liści,
bogatej w związki flawonoidowe, tylko o 2,8%. Inne
prace wykazały, że wyciągi wodne oraz alkoholowe,
bogate we flawonoidy, zwiększają diurezę. Ilość wydalanego
moczu była zależna od zawartości flawonoidów,
natomiast efekt saluretyczny nie. W badaniach
in vitro, opublikowanych w roku 2000 stwierdzono,
że różne związki flawonoidowe hamują aktywność
specyficznej hydrolazy neuropeptydowej, wpływającej
na nasilenie diurezy i wydzielanie jonów sodu.
Badania kliniczne
Badań skuteczności liści brzozy, jako środka zwiększającego
diurezę, jest zaledwie kilka. Wczesne prace
z lat 1937-41 nie wykazywały znaczącego wzrostu
diurezy w wyniku stosowaniu naparu z surowca.
Dwie prace, wykonane w latach 1998 i 1999, dały jednak
wyniki pozytywne. Pierwsza z nich, prowadzona
z udziałem 1 066 pacjentów, podzielonych na cztery
grupy, zależnie od rodzaju choroby układu moczowego,
wykazała, że suchy wyciąg z liści brzozy, podawany
uczestnikom badania, w znacznym stopniu
zmniejszał ich dolegliwości. W grupie pacjentów ze
stanem zapalnym i infekcją dróg moczowych o 78%,
w pozostałych grupach o 65%. Zarówno pacjenci, jak
i lekarze ocenili skuteczność terapii jako bardzo dobrą
(39% i 48%) lub dobrą (52% i 44%).
W kolejnej pracy, z udziałem 15 pacjentów z infekcją
dolnych dróg moczowych, podawanie 4 filiżanek
naparu z liści brzozy, przez 20 dni, zmniejszyło zawartość
bakterii w moczu o 39% w grupie leczonej.
W grupie przyjmującej placebo tylko o 18%.
Inne surowce pozyskiwane z brzozy – wcześniej wymienione
– stosowane są głównie w medycynie ludowej
lub jako suplementy diety, a ich działanie lecznicze
nie jest jeszcze w pełni udowodnione. Wyniki
badań wskazują na możliwość wykorzystania ich
w przypadkach chorób, do leczenia których wciąż
brak skutecznych i bezpiecznych leków. Najbardziej
obiecujące surowce to huba czarna i kora.
Huba brzozowa czarna
Na pniach brzóz występuje kilka grzybów pasożytniczych.
Najbardziej znany jest włóknouszek ukośny Inonotus obliquus, tworzący ciemne guzowate narośla,
które po odcięciu i wysuszeniu dają surowiec,
zwany popularnie hubą brzozową czarną, znaną
od XVI w. jako lek o wielu zastosowaniach, głównie
przeciwnowotworowy.
W latach 90. ubiegłego wieku prace in vitro, wykonane
głównie przez polskich badaczy, wykazały aktywność
przeciwnowotworową huby. Okazało się, że wodny
wyciąg z surowca hamuje proliferację komórek HeLa.
W badaniach wykonanych w roku 2003 wykazano
działanie adaptogenne preparatu z Inonotus obliquus,
który chronił szczury przed szkodliwymi skutkami
promieniowania jonizującego.
Huba brzozowa, uważana za tajemniczy słowiański
lek, może się okazać cennym surowcem, o istotnym
znaczeniu w terapii.
Kora brzozowa
To surowiec wykorzystywany od wieków,
już w czasach prehistorycznych.
Świadczy o tym znalezienie w roku 1991
– przy człowieku tkwiącym od 5 300 lat
w lodzie, w Alpach Tyrolskich – dwóch
toreb pełnych kory brzozowej i dwa kawałki
białej huby brzozowej. Wiadomo,
że biała huba brzozowa zawiera triterpeny
o właściwościach przeciwbakteryjnych. Można
przypuszczać, że torby lodowego człowieka były zestawem
medycznym tamtych czasów…
Wiek XX to okres intensywnych badań chemizmu
surowca i możliwości wykorzystania go w medycynie
(poza znanym od dawna zastosowaniem w przemyśle
kosmetycznym).
Najbardziej interesującą grupą związków kory brzozowej
okazały się triterpeny o znacznej aktywności
biologicznej, działające przeciwnowotworowo
i przeciwwirusowo, szczególnie przeciw wirusom HIV.
Triterpeny pięciocykliczne to głównie pochodne lupanu
i oleananu. Najważniejszymi związkami grupy
lupanu są betulina, kwas betulinowy, aldehyd betulinowy
i lupeol. Z grupy oleananu kwas oleanolowy,
3-octan kwasu oleanolowego i erytrodiol.
Głównym składnikiem kory i otrzymywanych z niej
wyciągów jest betulina, której zawartość w surowcu
sięga 10-12%. Została wyizolowana już w roku 1788.
Wyniki wielu badań, prowadzonych metodami in vitro
i in vivo, wskazują na przeciwnowotworową aktywność
surowca i jego składników. Wyciąg z kory brzozy,
podawany myszom z nowotworem płuc B16, S180
i Lewisa, znacznie przedłużał czas przeżycia, obserwowano
też wzrost liczby limfocytów i aktywności
komórek NK. Kwas betulinowy w badaniach in vitro,
opublikowanych w roku 2008, hamował proliferację
komórek nowotworowych Jurkat i indukował apoptozę
w tych komórkach. Wyniki innych prac także
wskazują na aktywność przeciwnowotworową związków
występujących w korze brzozy.
Innym kierunkiem aktywności tych związków jest
działanie przeciw wirusom HIV. Wykazano, że betulina
i jej pochodne silnie hamują replikację tych
wirusów, a glutarylo-dihydrobetulina działała silniej
niż zidowudyna, lek powszechnie stosowany
w leczeniu AIDS.
Związki czynne kory brzozy działają także hepatochronnie.
Wskazują na to wyniki prowadzonych
badań. W jednym z nich, metodą in vitro, wykazano
działanie ochronne wyciągów z kory brzozy na
komórki hepG2, przed cytotoksycznym działaniem
etanolu. Betulina i ekstrakty z surowca są już stosowane
do ochrony komórek wątroby oraz
w zapobieganiu i leczeniu ostrego zatrucia
alkoholowego.
Uzyskane wyniki wskazują na nowe
możliwości wykorzystania w lecznictwie
kolejnych surowców otrzymywanych ze
świętego drzewa, wymaga to jednak dalszych
badań.
Najważniejszym surowcem – jaki zawdzięczamy
gatunkowi o wysmukłej kibici
i powabnej barwie – są jednak w dalszym ciągu
liście Betulae folium – od dawna stosowany, skuteczny
i bezpieczny lek, pomagający w wielu dolegliwościach,
których leczenie wymaga zwiększenia diurezy.
dr n. farm. Jadwiga Nartowska
Dr n. farm. Jadwiga Nartowska pracowała w Katedrze Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii Warszawskiego
Uniwersytetu Medycznego. Jest członkinią komitetu redakcyjnego dwutygodnika Farmacja Polska, Polskiego Towarzystwa
Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej, Zespołu Ekspertów do nowelizacji programu specjalizacji w dziadzinie „lek roślinny”
oraz Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego.
|
Piśmiennictwo:
Borman H., Melzig M.F. Inhibition of metallopeptidases
by flavonoid and related
componds. Pharmazie 2000/55, 129-32;
Braun H. Die therapeutische Verwendung
wichtiger Drogen der Volksmedizin in der
täglichen Praxis. IV Betula alba (Birke).
Fortschr. Medizin 1941/59, 114-16; Carnat
A., Lacouture I., Fraisse D., Lamaison
J.L. Standarization of the birch leaf.
Ann. Pharm. Fr. 1996/54(5), 231-35; Chen Z.,
Wu Q., Chen Y., He J. Effect of betulinic acid
on proliferation and apoptosis in Jurkat cells
and ist mechanism. Zhonghua Zhong Liu
Za Zhi. 2008/30(8), 588-92, wg abstract
PubMed PMID 19102935; Danilets M.G.,
Belski P., Gurev A., Belskaia N.V., Alhmedzhanov
R.R., Jusboy M., Agefonov V. Effect
of plant polysaccharides on Th1 dependent
immune response: scrining investigation.
Eksp. Klin. Farmakol. 2010/73(6),
19-22; Dellenbach-Tolke K., Nyiredly S.,
Meier B., Sticher O. HPLC analysis of the
flavonoid glycosides from Betulae folium.
Planta Med. 1987/53(2), 189-92; EMEA:
Community herbat monograph on Betula
pendula Roth; Betula pubescens Ehrh., folium.
London 2007; Engesser A., Bersch U.,
Berchtold J., Schaffner W. Birkenblättertee
(Betulae folium) gegen Infekter der unteren
Harmwege - eine Pilotstudie. Arch. Pharm.
Med. Chem. 1998/331 Supl., V33, wg ESCOP
Monographs; ESCOP Monographs: Thieme,
Stuttgart, New York 2003; Han S., Li Z.,
Zhong R. Antitumor effect of the extract of
birch bark and its influence to the immune
function. Zhong Yao cai 2000/23(6), 343-
45, wg abstract PubMed PMID 12575089;
Gavrilov A.S. Adaptogen action of preparations
from Inonutus obliquus. Pharmaceutical
Chemistry Journal 2003/37(2), 95-98;
Jambor J. Rośliny lecznicze od aloesu do żeń-
-szenia. Farmapress, Wwa 2006; Kalny P.,
Fijałek Z., Daszczuk A., Ostapczuk P. Determination
of selected mikroelements in
polish herbs and their infusions. Sci. Total
Environ. 2007/381(1-3), 99-104; Kohlmünzer
S. Farmakognozja. PZWL, Wwa1998;
Krasutstsky P.A. Birch bark research and
development. Nat. Prod. Rep. 2006/23(6),
919-42; Mastikova R., Klimas R., Samura
B.B., Savickas A., Samura B.A., Belail S.,
Chalupova Z., Bernatoniene J. An orientational
examination of the effects of extracts
from mixtures of herbal drugs on selected renal
functions. Ceska Slov. Farm. 2007/56(2),
85-89; Matławska I. Farmakognozja, AM
Poznań 2005; Marx H., Buchmann R. Über
harntreibende Heilpfanzen. Dtdch Med.
Wochenschr. 1937/63, 384-86, wg ESCOP
Monographs; Melzig M.F., Major H. Neue Aspekte
zum Verständnis des Wirkungsmechanismus
der aquaretische Wirkung von Birkenblättern
und Goldrutenkraut. Phytotherapie
2000/21, 193-96, wg ESCOP Monographs;
Müller B., Schneider B. Anvendungsbereiche
eines Trockenextrakts aus Birkenblättern
bei Harnweserkrankungen: Ergebnisse einer
Anwendungsbeobachtung. In abstracts of
Phytotherapie an der Schwelle zum neuen
Jahrtausend. 10 Jahrestandung der
Gesellschaft für Phytotherapie. Münster
11-13 November 1999, 106-108 (abstract P
16), wg ESCOP Monographs; Ożarowski A.,
Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne
zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987; Pikulikova
A., Valascova I., Lubkova S. Mn and
Zn content in the plant drug from Folium
Betulae grown in various locations. Ceska
Slov. Farm. 2000/49(3), 131-33; Weber G.,
Konieczyński P. Speciation of Mg, Mn and
Zn in extracts of medicinal plants. Anal. Bioanal.
Chem. 2003/375(8), 1067-73.
|