Brzoza
– drzewo święte

Stoi…
nad całą leśną gromadą wzniesiona
wysmukłością kibici i barwy powabem:
Brzoza biała ...

Tak niezwykłą urodę tego drzewa opisał Adam Mickiewicz w księdze III poematu „Pan Tadeusz”. Brzoza znana była i ceniona od najdawniejszych czasów, nie tylko z powodu swego piękna.
W wierzeniach plemion germańskich, słowiańskich i nadbałtyckich brzoza uważana była za drzewo święte, symbolizowała czystość.
Była też symbolem wiosny i odradzania się życia. Tę symbolikę przejęło chrześcijaństwo, stąd zwyczaj zdobienia jej gałązkami ołtarzy na Boże Ciało i na Zielone Świątki.
Brzoza to typowe drzewo Północy, ale występuje także na południu Europy. W starożytnym Rzymie używano jej gałązek w obrzędach związanych z obchodami świąt noworocznych, które rozpoczynały się 1 marca, a sławne rózgi liktorskie, symbol władzy najwyższych urzędników, to po prostu gałązki brzozowe owinięte rzemieniami.
Lecznicze właściwości brzozy znano już w średniowieczu, opisywali je wielcy znawcy zielarstwa tamtych czasów: św. Hildegarda z Bingen, Konrad de Megenburg i Mathiolus.
Obecnie w lecznictwie stosowany jest surowiec pozyskiwany z dwóch gatunków: brzozy brodawkowatej Betula verrucosa syn. pendula Ehrh. i brzozy omszonej Betula pubescens Ehrh. – z rodziny brzozowatych Betulaceae. W Polsce rośnie 12 gatunków z tej rodziny, należących do 4 rodzajów. Rodzaj Betula liczy około 120 gatunków, w polskim środowisku naturalnym występuje 7.

Betula pendula
występuje pospolicie nawet na lichych, piaszczystych glebach, jest niezwykle malownicza. Rośnie w lasach, gdzie czasem tworzy zwarte zespoły (brzeziny), jest także sadzona w parkach i przy drogach. Występuje w całej Europie, poza Islandią i Portugalią, w zachodniej Syberii, w Azji Mniejszej i na Kaukazie.
Osiąga wysokość nawet 30 m, ma pokaźną koronę, zwisające gałązki pokryte żywicznymi brodawkami, drobne, jasnozielone liście. Charakterystyczna jej cecha to biała błyszcząca kora, łuszcząca się okrężnie cienkimi pasmami. Drewno brzozy jest cenione w kołodziejstwie i w meblarstwie, ze względu na twardość oraz ładny układ słojów.
Polska nazwa gatunku związana jest z występowaniem na gałązkach żywicznych brodawek. Podobnie nazwa łacińska verrucosa wywodzi się od verruca, oznaczającego brodawkę lub wyniosłość. Nazwa Betula jest prawdopodobnie pochodzenia galijskiego, choć trudno ustalić jej znaczenie. Pliniusz Starszy nazywał brzozę Galica arbor, czyli galijskie drzewo. Synonim nazwy pendula pochodzi od słowa pendulus = zwisający, wiszący.

Betula pubescens
w Polsce występuje rzadziej, lubi tereny podmokłe, bagienne i torfowiska. Ten gatunek ma także białą korę, ale matową, z szarym odcieniem. Liście brzozy omszonej są bardziej okrągłe, a młode gałązki gęsto pokryte włoskami, stąd polska nazwa. Nazwa łacińska pubescens pochodzi od słowa pubesco = dojrzewam, pokrywam się meszkiem.

Surowcem farmaceutycznym
są liście obu gatunków, zbierane ręcznie w lecie, ze stanu naturalnego, szybko suszone na powietrzu, w cieniu. Z obu gatunków brzóz otrzymuje się też kilka innych surowców, mających zastosowanie głównie w medycynie ludowej: korę Betulae cortex, pączki Betulae gemmae, węgiel drzewny Betulae carbo, dziegieć Betulae pix, oskołę (sok wydzielający się wiosną z naciętego pnia) oraz hubę białą (białe guzowate narośla tworzone przez grzyb Piptoporus betulinus) i hubę czarną (grzyb Inonotus obliquus). Tylko liść brzozy jest surowcem farmaceutycznym i posiada monografie Farmakopei Polskiej VI, Farmakopei Europejskiej, Komisji E, ESCOP-u oraz EMEA

Liść brzozy
zwiększa wydzielanie moczu, a wraz z nim jonów sodowych i chlorkowych. Działanie to jest warunkowane prawdopodobnie przez zawartość flawonoidów i potasu. Napary, odwary oraz sok ze świeżych liści zaleca się do stosowania w celu zwiększenia diurezy – w tzw. „terapii płuczącej”: w stanach zapalnych układu moczowego, powodowanych przez infekcje bakteryjne, w kamicy moczowej, w celu zapobiegania tworzeniu się kamieni, a także do wspomagającego leczenia choroby reumatycznej i dny moczanowej.
Liście brzozy zawierają 1-3% związków flawonoidowych. Są to flawonole: glikozydy kwercetyny (hiperozyd, kwercytryna, rutozyd, 3-arabinofuranozyd, 3-arabinopiranozyd i 3-ramnozyd kwercetyny), mirycetyny (3-O-galaktozyd mirycetyny i kemferolu) oraz flawony-glikozydy luteoliny. Poza flawonoidami w liściach brzozy są obecne garbniki katechinowe (9%), kwasy organiczne, m.in. kwas askorbowy (w świeżych liściach do 0,5%), kwasy chlorogenowy, kawowy, p-kumarowy oraz triterpeny typu dammaranu i lupanu, wolne i w połączeniach estrowych z kwasem malonowym i octowym, polisacharydy, sole mineralne – głównie związki potasu, manganu, cynku i niklu – oraz olejek eteryczny ze znaczną zawartością seskwiterpenów a-betulenolu i jego octanu.

Nie tylko tradycja
Stosowanie liści brzozy w lecznictwie oparte jest na wieloletniej tradycji używania i obserwacji skuteczności i braku działań szkodliwych tego surowca. Wyniki niezbyt licznych badań na zwierzętach i badań klinicznych potwierdzają celowość podawania surowca w terapii.
Prace wykonane w latach 30. ubiegłego wieku wykazywały zwiększanie diurezy po podawaniu zwierzętom doświadczalnym per os naparu z liści brzozy. U królików obserwowano wzrost objętości wydalanego moczu o 30% i zwiększenie wydzielania chlorków o 48%. Podawanie myszom naparu z liści zwiększało diurezę o 42%, a wydzielanie chlorków o 128%. Wykonane w tym samym okresie badania na szczurach nie wykazały istotnego wzrostu wydalanego moczu, ale obserwowano znaczne zwiększenie wydalania mocznika i chlorków.
W badaniach późniejszych, z 2. połowy XX w., uzyskano podobne wyniki, świadczące o działaniu diuretycznym liści brzozy. Stosowanie sproszkowanego surowca u psów zwiększało objętość wydalanego moczu o 13,18%, podanie frakcji wyciągu z liści, bogatej w związki flawonoidowe, tylko o 2,8%. Inne prace wykazały, że wyciągi wodne oraz alkoholowe, bogate we flawonoidy, zwiększają diurezę. Ilość wydalanego moczu była zależna od zawartości flawonoidów, natomiast efekt saluretyczny nie. W badaniach in vitro, opublikowanych w roku 2000 stwierdzono, że różne związki flawonoidowe hamują aktywność specyficznej hydrolazy neuropeptydowej, wpływającej na nasilenie diurezy i wydzielanie jonów sodu.

Badania kliniczne
Badań skuteczności liści brzozy, jako środka zwiększającego diurezę, jest zaledwie kilka. Wczesne prace z lat 1937-41 nie wykazywały znaczącego wzrostu diurezy w wyniku stosowaniu naparu z surowca. Dwie prace, wykonane w latach 1998 i 1999, dały jednak wyniki pozytywne. Pierwsza z nich, prowadzona z udziałem 1 066 pacjentów, podzielonych na cztery grupy, zależnie od rodzaju choroby układu moczowego, wykazała, że suchy wyciąg z liści brzozy, podawany uczestnikom badania, w znacznym stopniu zmniejszał ich dolegliwości. W grupie pacjentów ze stanem zapalnym i infekcją dróg moczowych o 78%, w pozostałych grupach o 65%. Zarówno pacjenci, jak i lekarze ocenili skuteczność terapii jako bardzo dobrą (39% i 48%) lub dobrą (52% i 44%).
W kolejnej pracy, z udziałem 15 pacjentów z infekcją dolnych dróg moczowych, podawanie 4 filiżanek naparu z liści brzozy, przez 20 dni, zmniejszyło zawartość bakterii w moczu o 39% w grupie leczonej. W grupie przyjmującej placebo tylko o 18%.
Inne surowce pozyskiwane z brzozy – wcześniej wymienione – stosowane są głównie w medycynie ludowej lub jako suplementy diety, a ich działanie lecznicze nie jest jeszcze w pełni udowodnione. Wyniki badań wskazują na możliwość wykorzystania ich w przypadkach chorób, do leczenia których wciąż brak skutecznych i bezpiecznych leków. Najbardziej obiecujące surowce to huba czarna i kora.

Huba brzozowa czarna
Na pniach brzóz występuje kilka grzybów pasożytniczych. Najbardziej znany jest włóknouszek ukośny Inonotus obliquus, tworzący ciemne guzowate narośla, które po odcięciu i wysuszeniu dają surowiec, zwany popularnie hubą brzozową czarną, znaną od XVI w. jako lek o wielu zastosowaniach, głównie przeciwnowotworowy.
W latach 90. ubiegłego wieku prace in vitro, wykonane głównie przez polskich badaczy, wykazały aktywność przeciwnowotworową huby. Okazało się, że wodny wyciąg z surowca hamuje proliferację komórek HeLa. W badaniach wykonanych w roku 2003 wykazano działanie adaptogenne preparatu z Inonotus obliquus, który chronił szczury przed szkodliwymi skutkami promieniowania jonizującego.
Huba brzozowa, uważana za tajemniczy słowiański lek, może się okazać cennym surowcem, o istotnym znaczeniu w terapii.

Kora brzozowa
To surowiec wykorzystywany od wieków, już w czasach prehistorycznych. Świadczy o tym znalezienie w roku 1991 – przy człowieku tkwiącym od 5 300 lat w lodzie, w Alpach Tyrolskich – dwóch toreb pełnych kory brzozowej i dwa kawałki białej huby brzozowej. Wiadomo, że biała huba brzozowa zawiera triterpeny o właściwościach przeciwbakteryjnych. Można przypuszczać, że torby lodowego człowieka były zestawem medycznym tamtych czasów… Wiek XX to okres intensywnych badań chemizmu surowca i możliwości wykorzystania go w medycynie (poza znanym od dawna zastosowaniem w przemyśle kosmetycznym).
Najbardziej interesującą grupą związków kory brzozowej okazały się triterpeny o znacznej aktywności biologicznej, działające przeciwnowotworowo i przeciwwirusowo, szczególnie przeciw wirusom HIV. Triterpeny pięciocykliczne to głównie pochodne lupanu i oleananu. Najważniejszymi związkami grupy lupanu są betulina, kwas betulinowy, aldehyd betulinowy i lupeol. Z grupy oleananu kwas oleanolowy, 3-octan kwasu oleanolowego i erytrodiol.
Głównym składnikiem kory i otrzymywanych z niej wyciągów jest betulina, której zawartość w surowcu sięga 10-12%. Została wyizolowana już w roku 1788. Wyniki wielu badań, prowadzonych metodami in vitro i in vivo, wskazują na przeciwnowotworową aktywność surowca i jego składników. Wyciąg z kory brzozy, podawany myszom z nowotworem płuc B16, S180 i Lewisa, znacznie przedłużał czas przeżycia, obserwowano też wzrost liczby limfocytów i aktywności komórek NK. Kwas betulinowy w badaniach in vitro, opublikowanych w roku 2008, hamował proliferację komórek nowotworowych Jurkat i indukował apoptozę w tych komórkach. Wyniki innych prac także wskazują na aktywność przeciwnowotworową związków występujących w korze brzozy.
Innym kierunkiem aktywności tych związków jest działanie przeciw wirusom HIV. Wykazano, że betulina i jej pochodne silnie hamują replikację tych wirusów, a glutarylo-dihydrobetulina działała silniej niż zidowudyna, lek powszechnie stosowany w leczeniu AIDS.
Związki czynne kory brzozy działają także hepatochronnie. Wskazują na to wyniki prowadzonych badań. W jednym z nich, metodą in vitro, wykazano działanie ochronne wyciągów z kory brzozy na komórki hepG2, przed cytotoksycznym działaniem etanolu. Betulina i ekstrakty z surowca są już stosowane do ochrony komórek wątroby oraz w zapobieganiu i leczeniu ostrego zatrucia alkoholowego.
Uzyskane wyniki wskazują na nowe możliwości wykorzystania w lecznictwie kolejnych surowców otrzymywanych ze świętego drzewa, wymaga to jednak dalszych badań.
Najważniejszym surowcem – jaki zawdzięczamy gatunkowi o wysmukłej kibici i powabnej barwie – są jednak w dalszym ciągu liście Betulae folium – od dawna stosowany, skuteczny i bezpieczny lek, pomagający w wielu dolegliwościach, których leczenie wymaga zwiększenia diurezy.

dr n. farm. Jadwiga Nartowska

Piśmiennictwo:
Borman H., Melzig M.F. Inhibition of metallopeptidases by flavonoid and related componds. Pharmazie 2000/55, 129-32; Braun H. Die therapeutische Verwendung wichtiger Drogen der Volksmedizin in der täglichen Praxis. IV Betula alba (Birke). Fortschr. Medizin 1941/59, 114-16; Carnat A., Lacouture I., Fraisse D., Lamaison J.L. Standarization of the birch leaf. Ann. Pharm. Fr. 1996/54(5), 231-35; Chen Z., Wu Q., Chen Y., He J. Effect of betulinic acid on proliferation and apoptosis in Jurkat cells and ist mechanism. Zhonghua Zhong Liu Za Zhi. 2008/30(8), 588-92, wg abstract PubMed PMID 19102935; Danilets M.G., Belski P., Gurev A., Belskaia N.V., Alhmedzhanov R.R., Jusboy M., Agefonov V. Effect of plant polysaccharides on Th1 dependent immune response: scrining investigation. Eksp. Klin. Farmakol. 2010/73(6), 19-22; Dellenbach-Tolke K., Nyiredly S., Meier B., Sticher O. HPLC analysis of the flavonoid glycosides from Betulae folium. Planta Med. 1987/53(2), 189-92; EMEA: Community herbat monograph on Betula pendula Roth; Betula pubescens Ehrh., folium. London 2007; Engesser A., Bersch U., Berchtold J., Schaffner W. Birkenblättertee (Betulae folium) gegen Infekter der unteren Harmwege - eine Pilotstudie. Arch. Pharm. Med. Chem. 1998/331 Supl., V33, wg ESCOP Monographs; ESCOP Monographs: Thieme, Stuttgart, New York 2003; Han S., Li Z., Zhong R. Antitumor effect of the extract of birch bark and its influence to the immune function. Zhong Yao cai 2000/23(6), 343- 45, wg abstract PubMed PMID 12575089; Gavrilov A.S. Adaptogen action of preparations from Inonutus obliquus. Pharmaceutical Chemistry Journal 2003/37(2), 95-98; Jambor J. Rośliny lecznicze od aloesu do żeń- -szenia. Farmapress, Wwa 2006; Kalny P., Fijałek Z., Daszczuk A., Ostapczuk P. Determination of selected mikroelements in polish herbs and their infusions. Sci. Total Environ. 2007/381(1-3), 99-104; Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa1998; Krasutstsky P.A. Birch bark research and development. Nat. Prod. Rep. 2006/23(6), 919-42; Mastikova R., Klimas R., Samura B.B., Savickas A., Samura B.A., Belail S., Chalupova Z., Bernatoniene J. An orientational examination of the effects of extracts from mixtures of herbal drugs on selected renal functions. Ceska Slov. Farm. 2007/56(2), 85-89; Matławska I. Farmakognozja, AM Poznań 2005; Marx H., Buchmann R. Über harntreibende Heilpfanzen. Dtdch Med. Wochenschr. 1937/63, 384-86, wg ESCOP Monographs; Melzig M.F., Major H. Neue Aspekte zum Verständnis des Wirkungsmechanismus der aquaretische Wirkung von Birkenblättern und Goldrutenkraut. Phytotherapie 2000/21, 193-96, wg ESCOP Monographs; Müller B., Schneider B. Anvendungsbereiche eines Trockenextrakts aus Birkenblättern bei Harnweserkrankungen: Ergebnisse einer Anwendungsbeobachtung. In abstracts of Phytotherapie an der Schwelle zum neuen Jahrtausend. 10 Jahrestandung der Gesellschaft für Phytotherapie. Münster 11-13 November 1999, 106-108 (abstract P 16), wg ESCOP Monographs; Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987; Pikulikova A., Valascova I., Lubkova S. Mn and Zn content in the plant drug from Folium Betulae grown in various locations. Ceska Slov. Farm. 2000/49(3), 131-33; Weber G., Konieczyński P. Speciation of Mg, Mn and Zn in extracts of medicinal plants. Anal. Bioanal. Chem. 2003/375(8), 1067-73.