|
Kwiaty jadalne
Złocienie
Złocień Chrysanthemum L. to rodzaj należący
do rodziny Asteraceae i liczący około 200
gatunków. Obejmuje on zarówno formy ogrodowe
(tzw. chryzantemy - byliny w formie półkrzewów
i krzewów, w stanie naturalnym występujące
głównie w Chinach, Japonii, Korei i w Mongolii),
jak jednoroczne i wieloletnie rośliny zielne o leczniczych
właściwościach, objęte wspólną nazwą
złocień.
W Polsce występuje kilka gatunków złocienia,
z których najpospolitszym jest złocień właściwy,
czyli tzw. margerytka Chrysanthemum leucanthemum
L. – roślina łąkowa o dużych brzeżnych, białych
kwiatach języczkowych, pełniących rolę powabni,
i wewnętrznych drobnych, żółtych kwiatach
rurkowatych, a także złocień maruna Chrysanthemum
parthenium L., niegdyś pospolita
roślina ozdobna o niewielkich koszyczkach
kwiatowych, zebranych
w baldachogrona. W Pieninach,
ale i we wschodniej Azji, możemy
spotkać złocień Zawadzkiego
Chrysanthemum zawadzkii
Herbich.
Do naturalnie rosnących w krajach
śródziemnomorskich – w rejonie
Bałkanów i Morza Adriatyckiego,
należą złocień kaukaski,
zwany złocieniem
perskim Chrysanthemum
carneum Karsten,
złocień polny
Chrysanthemum segetum
L., złocień wieńcowy
Chrysanthemum
coronarium L. oraz złocień
dalmatyński Chrysanthemum cinerariaefolium
Vis.
Wspólną cechą wszystkich wymienionych gatunków
są kwiatostany złożone w formie koszyczków
kwiatowych, występujących na szczytach pędów.
Kwiaty wewnętrzne są rurkowate, otoczone zewnętrznymi
kwiatami języczkowatymi. Zależnie
od odmiany, koszyczki kwiatowe mogą być półpełne lub pełne, w różnych odcieniach, barwach
i rozmiarach. Mogą być pojedyncze lub zebrane
w baldachogrona. Kwitnienie, zależnie od gatunku
i odmiany, przypada na miesiące letnie (czerwiec
- wrzesień) lub na czas jesieni.
Łodyga złocienia może być naga, z rzadka owłosiona
lub omszona, kanciasto bruzdowana, od 40
do 100 cm wysokości, z tendencją do drewnienia
w dolnych partiach. Liście są pierzastosieczne,
o odcinkach podługowatych lub podługowatojajowatych,
tępawe, wcinane lub ząbkowane. Owocem
jest wydłużona, brunatna niełupka. Są silnie
aromatyczne.
Według XVI-wiecznego zielarza Gerarda, złocienie
ceniono za piękne kwiaty i liście. Od wieków wykorzystywano
je także w medycynie ludowej – w leczeniu
gorączki, zawrotów głowy, w nadciśnieniu,
chorobach zakaźnych, w zapaleniu jamy ustnej,
płuc i okrężnicy. Naparów i odwarów z ziela używano
w zaburzeniach trawiennych, miesiączkowania
i zewnętrznie w obrzękach i stłuczeniach.
Balsamicznych liści i kwitnących pędów złocienia
bełżyna Chrysanthemum balsamita używano do
warzenia piwa, gdyż ułatwiały jego konserwowanie
i dodawały miętowej goryczy.
W celach kulinarnych, podobnie jak u nagietka, czy
aksamitki, wykorzystywane są wyłącznie ‘płatki’,
czyli kwiaty języczkowe koszyczków chryzantemy.
Charakteryzuje je silny aromat, który możemy
złagodzić stosując delikatne blanszowanie. Smak
płatków chryzantemy opisywany jest najczęściej
jako ‘pieprzowy’.
Kwiaty chryzantemy dodawane są do sałatek,
sosów, zup mięsnych. Mogą być wykorzystywane
do aromatyzowania octu, a także wysycane
cukrem i stosowane do garnirowania ciast oraz
słodkich deserów.
W Chinach
Chrysanthemum coronarium L. jest składnikiem
tradycyjnej potrawy chop suey, a Chrysanthemum
indicum L. składnikiem napojów orzeźwiających.
Liście złocienia dodawane są także do sałatek i zup,
kwiaty zaś są cennym i popularnym składnikiem
herbat ziołowych. Do parzenia herbat wykorzystywane
są najczęściej Chrysanthemum morifolium
i Chrysanthemum indicum. Z gotowanych płatków
chryzantemy przygotowuje się słodki napój júhua
chá. W Korei kwiaty chryzantemy stosowane są do
aromatyzowania wina ryżowego.
W Chinach i w Japonii chryzantema jest symbolem
długiego życia, szczęścia i bogactwa. Nippon, rodzima
nazwa Japonii, oznacza kraj wschodzącego słońca. Rozchodzące się promieniście płatki złotej
chryzantemy, przywodzące na myśl promienie słońca,
uznano za godło japońskiej dynastii cesarskiej
i za kwiat narodowy.
Surowcem zielarskim
może być cała roślina lub jej części nadziemne. Najczęściej
zbierane są koszyczki Anthodium Pyrethri
w początkowej fazie kwitnienia. Suszenie odbywa
się w warunkach naturalnych, w miejscu zacienionym
i przewiewnym lub w suszarni ogrzewanej,
w temperaturze nie wyższej niż 35°C.
Złocienie mają wiele walorów użytkowych, które
wynikają m.in. z ich bogatego składu chemicznego.
U niektórych gatunków odnotowano przeciwnowotworowe,
anty-HIV i przeciwutleniające działanie.
Właściwości hamowania promocji nowotworów
oraz cytostatyczną aktywność wobec nowotworowych
linii komórkowych wykazują m.in. związki
terpenowe z grupy karotenoidów, występujące
w tych roślinach. Dominują luteina, luteoksantyna
i wiolaksantyna. Skład karotenoidów oraz
poziom ich akumulacji różni się zależnie od gatunku,
odmiany i części rośliny. Wraz z dojrzewaniem
płatków kwiatowych, ilość tych związków
się zmniejsza.
Surowiec złocienia maruny Chrysanthemum partenium
L. charakteryzuje się wysoką zawartością nienasyconych
laktonów seskwiterpenowych, wśród
których dominuje partenolid (85% laktonów),
o działaniu przeciwmigrenowym. Wyciągi z maruny
hamują agregację płytek krwi oraz tworzenie
prostaglandyn i leukotrienów. Zmniejszają stężenie
lipidów we krwi. Wykazują działanie przeciwzapalne,
spazmolityczne, przeciwbakteryjne
i cytotoksyczne. Partenolid
jest alergenem kontaktowym, dlatego
preparaty zawierające wyciągi z maruny
nie powinny być stosowane u osób
ze skłonnościami alergicznymi.
W chińskiej medycynie stosowane są
preparaty w postaci pigułek. Aktywny
jest głównie kwiat złocienia. W połączeniu
z kwiatem forsycji łagodzi
pierwsze objawy przeziębienia, świąd
oczu i przekrwienie zatok. W połączeniu
z owocem forsycji i miętą pieprzową
stosuje się go do zwalczania pierwszych
objawów przeziębienia i grypy.
Kwiaty chryzantemy wykorzystywane
są do standaryzowanych ekstraktów
oraz do ziołowych produktów w terapii
chorób układu krążenia.
Ziele złocieni zawiera ponadto pyretryny i cynaryny
o właściwościach zwalczających pasożyty wewnętrzne
(glisty, owsiki) i owadobójczych. Przetwory
ze złocienia dalmatyńskiego Chrysanthemum
cinerariaefolium Vis. stosowane
są wewnętrznie przeciw owsikom,
m.in. w postaci nalewki Tinctura
pyrethri.
Intensywny zapach surowca
z rodzaju Chrysanthemum
pochodzi od zawartego w
nim olejku eterycznego.
Główne jego składniki
to kamfora, octan chrysantenylu,
kamfen, germaken
D, p-cymen, terpineol,
borneol. Niektóre
olejki eteryczne – m.in. ten
pozyskany z Chrysantemum
coronarium L., którego głównymi
składnikami są a i ß pinen
(14,8% i 9,5%) oraz kamfora (29,2%)
– wykazują działanie antybakteryjne
i grzybobójcze.
Preparaty z zawartością składników aktywnych,
pochodzących z opisywanych roślin, mają
status leków tradycyjnych i farmakopealnych
(ESCOP 2; WHO 2).
dr hab. inż. Monika Grzeszczuk, mgr inż. Anna Kawecka
- Katedra Ogrodnictwa, Pracownia Przechowalnictwa
i Przetwórstwa ZUT w Szczecinie
dr hab. inż. Dorota Jadczak, prof. nadzw.
– Katedra Ogrodnictwa, Pracownia Warzywnictwa ZUT
w Szczecinie
|
