Zbieractwo grzybów, owoców, ziół i innych dóbr runa leśnego - zagrożenia i nadzieje

Użytkowanie zasobów runa leśnego i czerpanie innych korzyści z ekosystemu leśnego nazywane jest w literaturze fachowej ubocznym użytkowaniem lasu. Kiedyś zapewne traktowano to inaczej. Człowiek, zanim nauczył się obrabiać drewno, korzystał bowiem z runa leśnego poszukując jedzenia, naturalnych leków, a nawet budulca. Nie ma wątpliwości, że uboczne użytkowanie lasu jest starsze od użytkowania głównego, polegającego na pozyskiwaniu surowca drzewnego.

Nie było nas, był las…
Uboczne użytkowanie lasu posiada w Polsce bogate tradycje. Nie tylko w odległych latach, również dziś Polacy są przywiązani do zbieractwa jagód, grzybów, także żywicowania, pozyskiwania stroiszu świerkowego, jodłowego itp. – w ramach zarabiania (dorabiania) bądź na użytek własny. Las jest źródłem wielu wymiernych pożytków, nie tylko związanych z drewnem. Dlatego gospodarka zasobami leśnymi powinna się opierać na dostrzeganiu całego spektrum korzyści płynących z zasobów ekosystemu leśnego. Las to organizm, na który oprócz drzew składają się rośliny runa, zwierzęta, gleba, wody powierzchniowe, gruntowe itd. Aby zachować las w dobrej kondycji, dla przyszłych pokoleń, ludzie muszą go użytkować w sposób zrównoważony. Muszą zadbać o jakość jego zasobów w sposób kompleksowy, nie ograniczający się tylko do drzew. Nie było nas, był las. Nie będzie nas, będzie las… Wbrew pozorom, to stare polskie powiedzenie nie jest już takie oczywiste jak niegdyś – ze względu na współczesne zagrożenia lasu, które nie występowały w czasach, gdy po raz pierwszy to powiedziano.

Uboczne użytkowanie lasu
jako dziedzina nauk leśnych, rozwija się obecnie w szybkim tempie – zarówno w kraju, jak i na świecie. Jest to dziedzina stosunkowo młoda. Jednak użytkowanie leśnych surowców niedrzewnych, w dobie rozwoju rynku ekologicznych produktów oraz ochrony przyrody, ciągle nabiera znaczenia.

W porównaniu z innymi krajami, zwłaszcza zachodnioeuropejskimi, organizacja użytkowania zasobów leśnych surowców niedrzewnych była w Polsce na stosunkowo wysokim poziomie. W latach 40. XX w. opracowano pod kierunkiem prof. Wiesława Grochowskiego Polską koncepcję ubocznej produkcji leśnej, według której użytkowanie uboczne i główne (drewno) stanowią jednolity proces produkcji.

Niestety, koncepcja zrównoważonego użytkowania niedrzewnych produktów leśnych, zaproponowana przez profesora Grochowskiego, nie jest obecnie realizowana. Rozbieżność między teorią a praktyką wynika przede wszystkim z braku dostatecznego uregulowania zasad użytkowania ubocznych surowców leśnych. Jest to temat bardzo delikatny i trudny do zrealizowania, w Polsce bowiem, zwłaszcza na terenach wiejskich, ludzie często utrzymują się ze sprzedaży grzybów, owoców i roślin runa. Próba jakiegokolwiek ograniczenia korzystania z tych dóbr, spotyka się ze zdecydowanym sprzeciwem społeczeństwa. Ważnym zadaniem dla leśników jest w tej sytuacji wprowadzenie koniecznych regulacji dotyczących użytkowania runa, bez ograniczania wolnego dostępu społeczeństwa do tych dóbr.

Potrzeba uregulowania zasad użytkowania zasobów runa w Polsce wynika z konieczności utrzymania w dobrym stanie baz surowcowych runa i zapobiegania ich degradacji. Zagrożeniem dla środowiska jest rabunkowe użytkowanie zasobów runa na cele przemysłowe, które odbywa się za pośrednictwem zbieraczy, sprzedających owe zasoby skupom, z których surowiec trafia następnie do przemysłu. Należy się zastanowić, jak uregulować pozyskanie ze stanu naturalnego surowców na cele przemysłowe w taki sposób, aby nie odbiło się to na dostępie społeczeństwa do dóbr runa leśnego. Aktualnie prawo dość precyzyjnie określa zasady użytkowania runa, aczkolwiek brak spójności w niektórych zapisach sprawia, że te zasady nie są respektowane.

Głównym celem wprowadzenia regulacji użytkowania (zasad użytkowania, sposobu zbioru itp.) runa leśnego jest utrzymanie go w stanie zapewniającym naturalną regenerację, co jest niezbędne, jeśli chcemy korzystać z dóbr tego runa w przyszłości.
Jest to ważne także ze względu na szeroko rozumiane dobro społeczeństwa. Często o atrakcyjności niektórych terenów pod względem turystycznym świadczy obecność bogatej bazy surowcowej owoców runa leśnego, o której chętnie się mówi i pisze na przykład w ramach promocji gmin.
Celowość promocji leśnych surowców niedrzewnych jest oczywista. Ich użytkowanie może wszak stanowić bardzo istotny czynnik rozwoju regionalnego. Należy jednak pamiętać, że musi być ono prowadzone zgodnie z zasadami trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. W czasie, gdy uboczne użytkowanie rozwija się w szybkim tempie, a znaczenie produktów ekologicznych wzrasta, konieczna jest racjonalna gospodarka dostępnymi zasobami naturalnymi. Pomocne w tym będzie leśnictwo jako nauka, zwłaszcza jego dziedzina, nazywana ubocznym użytkowaniem lasu. Pomocna także w ochronie zasobów runa leśnego, które są narażone na nadmierną eksploatację.

Stan obecny
Aktualnie w Polsce, tak jak i w wielu innych krajach świata, prowadzi się gospodarkę leśną określaną mianem wielofunkcyjnej. Wiąże się to z użytkowaniem lasu nie tylko jako źródła pozyskania drewna, ale i innych korzyści, związanych z ubocznym użytkowaniem lasu jako integralnej części gospodarowania zasobami leśnymi. Dąży się do prowadzenia gospodarki wszystkimi produktami leśnictwa – w ramach ogólnej, zrównoważonej gospodarki leśnej.
Produkty ubocznego użytkowania lasu, podczas Konferencji UNCED w Rio de Janeiro (1992), zostały uznane za bardzo ważny składnik zrównoważonego rozwoju, ze względu na rolę, jaką odgrywają w gospodarce leśnej. Wzięto pod uwagę wielką różnorodność, jaką się te surowce charakteryzują – ze względu na ich produkcję, jak i sposób użytkowania. Podkreślono, że użytkowanie tych zasobów powinno być z jednej strony wymiernym źródłem dochodów, z drugiej zaś powinno być realizowane zgodnie z zasadami gospodarowania w trwale zrównoważonej gospodarce leśnej.
Pojęcie trwała i zrównoważona gospodarka leśna zostało wprowadzone pod koniec lat 80. XX w., podczas Ministerialnych Konferencji Ochrony Lasów w Europie (MCPFE - Ministerial Conference on the Protection of Forests in Europe), zwanych również Paneuropejskim Procesem Ochrony Lasów. Źródłem tej inicjatywy był pogarszający się stan środowiska na świecie. Ministerialny Proces Ochrony Lasów w Europie to forum współpracy politycznej na szczeblu ministerialnym – na rzecz ochrony i zrównoważonego zagospodarowania lasów w Europie. Uczestnikami MCPFE jest 46 państw europejskich, Wspólnota Europejska oraz współpracujące w roli obserwatorów inne kraje i organizacje międzynarodowe.

Kryteria europejskie
W ramach Paneuropejskiego Procesu Ochrony Lasów Europy sformułowano 6 kryteriów i wskaźników trwale zrównoważonej gospodarki leśnej:
1. Zachowanie i odpowiednie wzmacnianie zasobów leśnych i ich udziału w globalnym obiegu węgla.
2. Utrzymanie zdrowia i witalności ekosystemów leśnych.
3. Utrzymanie i wzmocnienie produkcyjnych funkcji lasów (użytki drzewne i niedrzewne).
4. Zachowanie, ochrona i wzmocnienie różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych.
5. Utrzymanie i wzmocnienie funkcji ochronnych w zagospodarowaniu lasów, zwłaszcza w odniesieniu do gleby i wody.
6. Utrzymanie i rozwój innych społeczno-ekonomicznych funkcji lasów.

Każde z kryteriów uzupełnione jest listą wymiernych wskaźników. Przykładowo, w kryterium 3, do ubocznego użytkowania odnosi się wskaźnik 3.3 – ogólna suma i zmiany wartości lub ilości produktów niedrzewnych (łowiectwo, owoce, grzyby, żywica itp.), w kilogramach na tysiąc hektarów.
W Polsce nie prowadzi się na szeroką skalę badań zasobności czy też pozyskiwania użytków niedrzewnych w lasach, a dane pochodzące z Głównego Urzędu Statystycznego nie są, niestety, rzetelne, gdyż dotyczą tylko zarejestrowanych skupów, pomijają pozyskiwanie na cele własne oraz skup odbywający się nielegalnie. W sytuacji braku pełnych danych wskaźnik 3.3 w Polsce nie jest obecnie możliwy do spełnienia.

Szanse na przyszłość
Las to nie tylko drzewa. Świadomość społeczeństwa jak skomplikowanym organizmem jest ekosystem leśny wzrasta. Coraz częściej zwraca się uwagę na produkty ekologiczne, pochodzące z czystych, nieskażonych chemizacją terenów leśnych. Ludzie chcą żyć blisko lasu i korzystać ze wszystkich jego dobrodziejstw. Coraz więcej młodych ludzi, zakładając nowe rodziny i budując domy szukają działek poza miastem, właśnie w pobliżu lasu, przyrody, spokoju. Jest to trend ogólnoświatowy. Dlatego też konieczne jest rozpatrywanie lasu jako całości oraz dbanie o wszystkie czynniki składające się na zachowanie równowagi tego ekosystemu. Daje to nadzieję na stały i zrównoważony rozwój ubocznego użytkowania lasu oraz poprawienie kondycji ekosystemów leśnych. Lasy są naszym dziedzictwem. Dlatego powinniśmy je przekazać następnym pokoleniom w lepszym lub co najmniej takim samym stanie.

mgr inż. Damian Pawełek
- absolwent Wydziału Leśnego SGGW w Warszawie

Polecane piśmiennictwo:
Staniszewski P. Użytkowanie niedrzewnych zasobów leśnych w trwałej i zrównoważonej gospodarce leśnej. Postępy Techniki w Leśnictwie, nr 99/2007; tegoż autora: Współczesność i perspektywy rozwoju ubocznego użytkowania lasu w Polsce i na świecie, [w]: Las to nie tylko drewno. Wyd. Świat, Wwa 2007; Międzynarodowy Instytut Trwałego Rozwoju (IISD) - Biuletyn Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie. Raport z obrad V Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie (MCPFE 5), Wwa 2007.