Zbieractwo grzybów, owoców, ziół i innych dóbr runa leśnego - zagrożenia i nadzieje
Użytkowanie zasobów runa leśnego i czerpanie innych korzyści z ekosystemu leśnego nazywane jest w literaturze fachowej ubocznym użytkowaniem lasu. Kiedyś zapewne traktowano to inaczej. Człowiek, zanim nauczył się obrabiać drewno, korzystał bowiem z runa leśnego poszukując jedzenia, naturalnych leków, a nawet budulca. Nie ma wątpliwości, że uboczne użytkowanie lasu jest starsze od użytkowania głównego, polegającego na pozyskiwaniu surowca drzewnego.
Nie było nas, był las…
Uboczne użytkowanie lasu posiada w Polsce bogate tradycje.
Nie tylko w odległych latach, również dziś Polacy
są przywiązani do zbieractwa jagód, grzybów, także żywicowania,
pozyskiwania stroiszu świerkowego, jodłowego
itp. – w ramach zarabiania (dorabiania) bądź na
użytek własny.
Las jest źródłem wielu wymiernych pożytków, nie tylko
związanych z drewnem. Dlatego gospodarka zasobami
leśnymi powinna się opierać na dostrzeganiu całego
spektrum korzyści płynących z zasobów ekosystemu leśnego.
Las to organizm, na który oprócz drzew składają
się rośliny runa, zwierzęta, gleba, wody powierzchniowe,
gruntowe itd. Aby zachować las w dobrej kondycji, dla
przyszłych pokoleń, ludzie muszą go użytkować w sposób
zrównoważony. Muszą zadbać o jakość jego zasobów
w sposób kompleksowy, nie ograniczający się tylko
do drzew. Nie było nas, był las. Nie będzie nas, będzie las…
Wbrew pozorom, to stare polskie powiedzenie nie jest już
takie oczywiste jak niegdyś – ze względu na współczesne
zagrożenia lasu, które nie występowały w
czasach, gdy po raz pierwszy to powiedziano.
Uboczne użytkowanie lasu
jako dziedzina nauk leśnych, rozwija się
obecnie w szybkim tempie – zarówno
w kraju, jak i na świecie. Jest to dziedzina
stosunkowo młoda. Jednak użytkowanie leśnych
surowców niedrzewnych, w dobie rozwoju
rynku ekologicznych produktów oraz ochrony przyrody,
ciągle nabiera znaczenia.
W porównaniu z innymi krajami, zwłaszcza zachodnioeuropejskimi,
organizacja użytkowania zasobów leśnych
surowców niedrzewnych była w Polsce na stosunkowo
wysokim poziomie. W latach 40. XX w. opracowano pod
kierunkiem prof. Wiesława Grochowskiego Polską
koncepcję ubocznej produkcji leśnej, według której użytkowanie
uboczne i główne (drewno) stanowią jednolity
proces produkcji.
Niestety, koncepcja zrównoważonego użytkowania niedrzewnych
produktów leśnych, zaproponowana przez
profesora Grochowskiego, nie jest obecnie realizowana.
Rozbieżność między teorią a praktyką wynika przede
wszystkim z braku dostatecznego uregulowania zasad
użytkowania ubocznych surowców leśnych. Jest to temat
bardzo delikatny i trudny do zrealizowania, w Polsce
bowiem, zwłaszcza na terenach wiejskich, ludzie często
utrzymują się ze sprzedaży grzybów, owoców i roślin
runa. Próba jakiegokolwiek ograniczenia korzystania
z tych dóbr, spotyka się ze zdecydowanym sprzeciwem
społeczeństwa. Ważnym zadaniem dla leśników jest w
tej sytuacji wprowadzenie koniecznych regulacji dotyczących
użytkowania runa, bez ograniczania wolnego
dostępu społeczeństwa do tych dóbr.
Potrzeba uregulowania zasad użytkowania zasobów
runa w Polsce wynika z konieczności utrzymania w dobrym
stanie baz surowcowych runa i zapobiegania ich
degradacji. Zagrożeniem dla środowiska jest rabunkowe
użytkowanie zasobów runa na cele przemysłowe, które
odbywa się za pośrednictwem zbieraczy, sprzedających
owe zasoby skupom, z których surowiec trafia następnie
do przemysłu. Należy się zastanowić, jak uregulować pozyskanie
ze stanu naturalnego surowców na cele przemysłowe
w taki sposób, aby nie odbiło się to na dostępie
społeczeństwa do dóbr runa leśnego. Aktualnie prawo
dość precyzyjnie określa zasady użytkowania runa, aczkolwiek
brak spójności w niektórych zapisach sprawia,
że te zasady nie są respektowane.
Głównym celem wprowadzenia regulacji użytkowania
(zasad użytkowania, sposobu zbioru itp.) runa leśnego
jest utrzymanie go w stanie zapewniającym naturalną
regenerację, co jest niezbędne, jeśli chcemy korzystać
z dóbr tego runa w przyszłości.
Jest to ważne także ze względu na szeroko rozumiane
dobro społeczeństwa. Często o atrakcyjności niektórych
terenów pod względem turystycznym świadczy obecność
bogatej bazy surowcowej owoców runa leśnego,
o której chętnie się mówi i pisze na przykład w ramach
promocji gmin.
Celowość promocji leśnych surowców niedrzewnych jest
oczywista. Ich użytkowanie może wszak stanowić bardzo
istotny czynnik rozwoju regionalnego. Należy jednak pamiętać, że musi być ono prowadzone zgodnie z zasadami
trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej.
W czasie, gdy uboczne użytkowanie rozwija się w szybkim
tempie, a znaczenie produktów ekologicznych wzrasta,
konieczna jest racjonalna gospodarka dostępnymi
zasobami naturalnymi. Pomocne w tym będzie leśnictwo
jako nauka, zwłaszcza jego dziedzina, nazywana ubocznym
użytkowaniem lasu. Pomocna także w ochronie
zasobów runa leśnego, które są narażone na nadmierną
eksploatację.
Stan obecny
Aktualnie w Polsce, tak jak i w wielu innych krajach świata,
prowadzi się gospodarkę leśną określaną mianem
wielofunkcyjnej. Wiąże się to z użytkowaniem lasu nie
tylko jako źródła pozyskania drewna, ale i innych korzyści,
związanych z ubocznym użytkowaniem lasu jako
integralnej części gospodarowania zasobami leśnymi.
Dąży się do prowadzenia gospodarki wszystkimi produktami
leśnictwa – w ramach ogólnej, zrównoważonej
gospodarki leśnej.
Produkty ubocznego użytkowania lasu, podczas Konferencji
UNCED w Rio de Janeiro (1992), zostały uznane
za bardzo ważny składnik zrównoważonego rozwoju, ze
względu na rolę, jaką odgrywają w gospodarce leśnej.
Wzięto pod uwagę wielką różnorodność, jaką się te surowce
charakteryzują – ze względu na ich produkcję, jak
i sposób użytkowania. Podkreślono, że użytkowanie tych
zasobów powinno być z jednej strony wymiernym źródłem
dochodów, z drugiej zaś powinno być realizowane
zgodnie z zasadami gospodarowania w trwale zrównoważonej
gospodarce leśnej.
Pojęcie trwała i zrównoważona gospodarka leśna
zostało wprowadzone pod koniec lat 80. XX w., podczas
Ministerialnych Konferencji Ochrony Lasów w Europie
(MCPFE - Ministerial Conference on the Protection
of Forests in Europe), zwanych również Paneuropejskim
Procesem Ochrony Lasów. Źródłem tej inicjatywy
był pogarszający się stan środowiska na świecie.
Ministerialny Proces Ochrony Lasów w Europie to forum
współpracy politycznej na szczeblu ministerialnym
– na rzecz ochrony i zrównoważonego zagospodarowania
lasów w Europie. Uczestnikami MCPFE
jest 46 państw europejskich, Wspólnota Europejska
oraz współpracujące w roli obserwatorów inne kraje
i organizacje międzynarodowe.
Kryteria europejskie
W ramach Paneuropejskiego Procesu Ochrony Lasów
Europy sformułowano 6 kryteriów i wskaźników trwale
zrównoważonej gospodarki leśnej:
1. Zachowanie i odpowiednie wzmacnianie zasobów leśnych i ich udziału w globalnym obiegu węgla.
2. Utrzymanie zdrowia i witalności ekosystemów leśnych.
3. Utrzymanie i wzmocnienie produkcyjnych funkcji lasów (użytki drzewne i niedrzewne).
4. Zachowanie, ochrona i wzmocnienie różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych.
5. Utrzymanie i wzmocnienie funkcji ochronnych w zagospodarowaniu lasów, zwłaszcza w odniesieniu do gleby i wody.
6. Utrzymanie i rozwój innych społeczno-ekonomicznych funkcji lasów.
Każde z kryteriów uzupełnione jest listą wymiernych wskaźników. Przykładowo, w kryterium 3, do ubocznego użytkowania odnosi się wskaźnik 3.3 – ogólna suma
i zmiany wartości lub ilości produktów niedrzewnych (łowiectwo, owoce, grzyby, żywica itp.), w kilogramach na tysiąc hektarów.
W Polsce nie prowadzi się na szeroką skalę badań zasobności
czy też pozyskiwania użytków niedrzewnych w lasach, a dane pochodzące z Głównego Urzędu Statystycznego nie są, niestety, rzetelne, gdyż dotyczą tylko zarejestrowanych skupów, pomijają pozyskiwanie
na cele własne oraz skup odbywający się nielegalnie. W sytuacji braku pełnych danych wskaźnik 3.3 w Polsce nie jest obecnie możliwy do spełnienia.
Szanse na przyszłość
Las to nie tylko drzewa. Świadomość społeczeństwa
jak skomplikowanym organizmem jest ekosystem leśny
wzrasta. Coraz częściej zwraca się uwagę na produkty
ekologiczne, pochodzące z czystych, nieskażonych
chemizacją terenów leśnych. Ludzie chcą żyć blisko lasu
i korzystać ze wszystkich jego dobrodziejstw. Coraz więcej
młodych ludzi, zakładając nowe rodziny i budując
domy szukają działek poza miastem, właśnie w pobliżu
lasu, przyrody, spokoju. Jest to trend ogólnoświatowy.
Dlatego też konieczne jest rozpatrywanie lasu jako całości
oraz dbanie o wszystkie czynniki składające się na
zachowanie równowagi tego ekosystemu. Daje to nadzieję
na stały i zrównoważony rozwój ubocznego użytkowania
lasu oraz poprawienie kondycji ekosystemów
leśnych. Lasy są naszym dziedzictwem. Dlatego powinniśmy
je przekazać następnym pokoleniom w lepszym
lub co najmniej takim samym stanie.
mgr inż. Damian Pawełek
- absolwent Wydziału Leśnego SGGW w Warszawie
Polecane piśmiennictwo:
Staniszewski P. Użytkowanie niedrzewnych zasobów leśnych w trwałej i zrównoważonej gospodarce leśnej. Postępy Techniki w Leśnictwie, nr 99/2007; tegoż autora: Współczesność i perspektywy rozwoju ubocznego użytkowania lasu w Polsce i na świecie, [w]: Las to nie tylko drewno. Wyd. Świat, Wwa 2007; Międzynarodowy Instytut Trwałego Rozwoju (IISD) - Biuletyn Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie. Raport z obrad V Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie (MCPFE 5), Wwa 2007.
|